Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6- sinfi uchun darslik

MORFOLOGIYA
Topshiriq. Matnni o‘qing va mazmunini so‘zlab bering.
Siz 5-sinfda so‘zning ma’no tomoni bilan tanishdingiz.
So‘zlarning atash ma’nosi, bir ma’noliligi va ko‘p ma’noliligi,
shakldoshligi, ma’nodoshligi, zid ma’noliligi kabi tushuncha-
lar haqida tasavvurga ega bo‘ldingiz.
So‘zlarning borliqdagi ma’lum narsa, belgi-xususiyat, ha-
rakat-holatlarni bildirishi ularning atash ma’nolari yoki lug‘aviy
ma’nolari deyilishidan, tilshunoslikning atash ma’nolarni
o‘rganuvchi bo‘limi esa leksikologiya hisoblanishidan xabardorsiz.
So‘zlar atash ma’nosi bilan birga ma’lum grammatik ma’no
va uni ifodalovchi shaklga ham ega bo‘ladi. Masalan, olmalarni
so‘zi «mevali daraxt» va «olma daraxti mevasi» ma’nolari bilan
birga «ko‘plik», «kelishik» ma’nolari va bu ma’nolarni ifodalovchi
ko‘plik shakli (-lar) hamda kelishik shakli (-ni) ga ham ega.
«Mevali daraxt» va «olma daraxti mevasi» ma’nolari bu so‘zning
atash ma’nosi, qolgan ma’nolar esa grammatik ma’nolari
sanaladi.
Har qanday grammatik ma’no ma’lum grammatik shakl
orqali ifodalanadi. Grammatik ma’nolarni ifodalovchi vositalar
grammatik shakl hisoblanadi.
So‘zlarning grammatik ma’nolari va ularni ifodalovchi gram-
matik shakllarni o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi morfologiya
sanaladi. Morfologiya yunoncha morphe — «shakl», logos —
«so‘z», «ta’limot» so‘zlaridan olingan bo‘lib, so‘z shakllari
haqidagi ta’limot demakdir.
Ko‘rinadiki, leksikologiya bilan morfologiya o‘rtasida uzviy
aloqa mavjud. Har ikkisida so‘z o‘rganiladi. Ular so‘zning qaysi
tomonini o‘rganish bilan farqlanadi. Leksikologiya so‘zning atash
ma’nosini, morfologiya esa uning grammatik ma’nosini va bu
ma’nolarni ifodalovchi vositalarni o‘rganadi.
MORFOLOGIYAGA KIRISH

---

21
1. Leksikologiyada so‘z qaysi tomondan o‘rganiladi?
2. So‘zning atash ma’nosi deganda nimani tushunasiz?
3. Qaramoq, boqmoq, ko‘rmoq so‘zlarining atash
ma’nosini ayting.
4. Chaqqon, nur so‘zlarining ma’nolarini ayting.
5. Tut so‘zining shakldoshlarini ayting.
6. Morfologiya so‘zning qaysi tomonini o‘rganadi?
7. Yo‘l so‘zining atash va grammatik ma’nolarini ayting.
51-mashq. 
Matnni o‘qing, ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning atash
va grammatik ma’nolarini aytib bering. O‘z bobolaringiz haqida
o‘rtoqlaringizga so‘zlab bering.
Biz, pokiza zotlarning naslidanmiz. Ota-bobolarimiz, mo-
molarimiz mehnatkash, toza qalbli, imonli, odobli, e’tiqodli,