Umumiy p 2-kurs 3-semistr ma`ruza doc

Odam va hayvon emotsiyalari 
Shaxsning emotsional holatlari va kechinmalarining psixologlar va fiziologlar tomonidan 
eksperimental tarzda tadqiqot qilinishiga qaraganda, yuksak darajada tashkil topgan 
shayvonlarga emosiyalarning fiziologik mexanizmlaridan insonniki juda katta tafovut qilmaydi. 
Lekin muammo Hissiyotning mazmuni, sifati, shakli, ifodalanishi nuqtai nazaridan tashlil 
qilinganda inson bilan shayvon emosiyasi (Hissiyot) orasida keskin farq mavjudligi namoyon 
bo‘ladi. Tabiatshunos va insonshunos olimlar shayvonlarda emosional reaksiyalar, holatlar 
mavjudligini tan olsalar-da, biroq ularda murakkab Hissiyot, yuksak His-tuyg‘ular borligiga 
shubsha bilan qaraydilar yoki inkor qiladilar. Bu fikrga to‘liq qo‘shilish mumkin, chunki 
insonlarda shunday His-tuyg‘ular borki, bunday Hissiyot shayvonlarda bo‘lishi mumkin emas, 
vasholanki g‘azablanish, qo‘rqish, jinsiy mayl, qiziquvchanlik, xursandlik, g‘amginlik har 
ikkalasida uchraydi, ammo ular sifat va mazmun jishatdan bir-birlaridan keskin tafovutlanadi.
Inson emosiyalari ijtimoiy shayotning hart-haroitlariga moslashtirgan (patologik shollar 
istisno qilinganda), "ongli zot" ga taalluqli tabiat va jamiyatga nisbatan munosabatlarida 
namoyon bo‘ladi, maqsadga muvofiqlashtirish hamda boshqarish xususiyatiga ega. Ochlik Hissi, 
jinsiy mayl va boshqa instinktlar soshlardagi emosiyalar shayvon bilan insonda o‘xshash bo‘lsa-

---

76 
da, lekin ularning ifodalanishida farqlanishi mavjud. Bularning barchasi instinktiv harakat 
bo‘lishi bilan birga insoniylashidan iborat uzoq evolyusion, ijtimoiy tarixiy taraqqiyot yo‘lini 
bosib o‘tgan, murakkab qiyinchiliklarni yengish evaziga mazkur ko‘rsatgichga erishgan.
Inson Hissiyotning ijtimoiy tarixiy hart-haroitlari mavjud bo‘lib, ulardan eng asosiysi 
sababiy bog‘lanishlarga (determinirlashgan) egalikdir.
Xuddi shu bois inson Hissiyotlarining biologik va fiziologik tashlili, ularning tub 
mazmunini ochib bermaydi, shuningdek, Hissiyotlar inson shaxsning ongli va ongsiz xatti-
harakatlarini amalga oshiruvchi kuchga, ya'ni motivga o‘sib o‘tish yo‘llarini izoshlab berishga 
qodir emas. Ma'lumki, emosiyalarning "insoniylashuvi" Hissiyotlar ichidan kechishi mazmuni va 
sifatlari jishatidan shayvonlarniki bilan qiyoslanganda o‘zining rang-barangligi, murakkabligi 
bilan shaxsniki ustuvordir. Insonlarning mehnat, ma'naviyat, siyosat, oila, ishlab chiqarish bilan 
o‘zaro munosabatlari, shuningdek, tabiat bilan odamlar orasidagi, shu bilan birga shaxslararo 
munosabatlar bir qator insoniy Hissiyotlarning va ularni ifodalash, tatbiq etish vositalarini 
vujudga keltiradi Shaxs yuz ifodalari, boshini tebratish bilan, xo‘rsinish orqali o‘zgalarga 
hamdardlik (empatiya) tuyg‘usini bildiradi. Bolalarga odob bilan javob berishni, sushbatdoshiga 
iliq, samimiy jilmayishini, qariya va nogironlarga shurmat bilan joy bo‘shatishni, 
kichkintoylarga meshribonlikni shakllantirish lozim. Shaxs o‘z His-tuyg‘ularini o‘zi boshqaradi, 
ularni me'yoriy shujjatlar, ijtimoiy turmush qoidalari, etnik rasm-rusumlar, odatlar, an'analar, 
prsessual qonunlar nuqtai nazaridan gosh ma'qullaydi, gosh qoralaydi. Shu bilan birga insonlar 
kuchli va jo‘shqin emosiyalari kechishida tashqi xotirjamlikni saqlay biladilar. Ularning ba'zilari 
o‘z Hissiyotlarini berkitish uchun o‘zlarini befarq tutadilar, salbiy emosiyalarni ifodalashga 
intiladilar. Shaxs o‘zining mimika va pantomimikalarini boshqarish imkoniyatiga ega, lekin 
organlardagi tabiiy o‘zgarishlarni ushlab turish mumkin emas. Masalan, nafas olish, qon 
aylanish, ovqat shazm qilish, ko‘z yoshlarini ushlab turish, rangni qizartirish, oqartirish va 
hokazo.
Emosiyalarning ifodalanish quyidagi ko‘rinishlarga ega bo‘lish mumkin:1) ifodali 
harakatlar (mimika va pantomimikalar); 2) organizmdagi turli hodisalar (ichki a'zolar faoliyati va 
holatining o‘zgarishi; 3) gumoral xususiyatdagi o‘zgarishlar (organizmning qon tarkibidagi, 
suyuqlikdagi kimyoviy o‘zgarishlar, modda almaHish va hokazo). Emosiyalarning tashqi 
ifodasiga mimika, imo-ishora, vajoshat, qaddi-qomat o‘zgarishi, tashqi sekresiya bezlari faoliyati 
(yosh, so‘lak, ter ajralishi), xatti-harakatlar (tezligi, kuchi, yo‘nalishi, muvofiqlashuvi), nutqning 
xususiyatlari va boshqalar. Emosiyalar, His-tuyg‘ular mazmuni, sifati, shakli jishatidan 
etnopsixologik xususiyatiga ega.