Umumiy p 2-kurs 3-semistr ma`ruza doc

Hissiyot va emosional holatlarning fiziologik asoslari 
Emosional holatlar boshqa ruhiy jarayonlar singari miya faoliyatining natijasi yoki 
mashsuli bo‘lib Hisoblanadi. Emosional holatlarning yuzaga kelishiga tabiatda va jamiyatda 
sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, munosabatlar, aloqalar, taassurotlar asosiy sababchidir. 
o‘zgarishlar o‘z navbatida, birinchidan, shaxs shayoti va faoliyatining jadallashi yoki 
pasayishiga, ikkinchidan, insondagi ayrim ehtiyojlarning paydo bo‘lishiga yoki yo‘qolishiga, 
uchinchidan, odam ichki organlari funksional holatlarining beqarorlashuviga olib keladi. His-
tuyg‘ular uchun eng xususiyatli fiziologik jarayonlar negizi sifatida hartsiz va hartli reflekslar 
xizmat qiladi va ularning muayyan tizimi bosh miya katta yarim harlari po‘stida yuzaga keladi 
hamda shu joyda mustashkamlanadi. Murakkab hartsiz reflekslar esa: 1) yarim harlarning 
po‘stloqosti bo‘shliqlari: 2) miya stvoliga tegishli ko‘rish tepachalari (do‘ngliklari); 3) nerv 
qo‘zg‘alishlarini miyaning yuqori bo‘limlaridan vegetativ tizimiga o‘tkazib beruvchi markazlari 
orqali amalga oshiriladi. Shaxsda His-tuyg‘ularning kechishi hamisha miya po‘sti bilan 
po‘stloqosti markazlarining birlikdagi (hamkorlikdagi) faoliyati natijasida ro‘yobga chiqadi 
Shaxs ruhiy olamida, uni qurshab turgan tevarak-atrofda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar (xosh 
tabiiy, xosh subyektiv bo‘lishidan qat'i nazar) kechinmalar subyekti (inson) uchun qanchalik 
qadr-qiymat, yuksak ahamiyat kasb etsa, Hissiy holatlarning mazmuni shunchali purma'no 
bo‘ladi. Buning ta'sirida yuzaga keladigan muvaqqat bog‘lanishlar tizimining qayta qurilishi 
qo‘zg‘olish jarayonini shosil qiladi. Mazkur jarayon miya katta yarim harlari po‘stida tarqalib, 
so‘ng po‘stloqosti markazlarini egallab oladi. Katta yarim harlar po‘stidan pastda turuvchi miya 
bo‘limlarida organizm fiziologik faoliyatining turli markazlari (nafas olish, ovqat shazm qilish 
va hokazo) joylashgan. Shu sababdan po‘stloqosti markazlarining qo‘zg‘alishi ba'zi ichki a'zolar 
faoliyatining kuchayishiga olib keladi. Jumladan, nafas olish ritmikasining o‘zgarishi 
(shayajonlanganda bo‘g‘ilib qolishini, og‘ir va tartibsiz nafas olishni yuzaga keltiradi), yurak 
faoliyatining buzilishi (yurak urishini tezlashtiradi), organizmni qon bilan ta'minlash izdan 
chiqishi (uyalgandan qizarishni, qo‘rqqandan oqarishni keltirib chiqaradi, ichki sekresiya bezlari 
ishining nuqsonlari ko‘z yoshining oqizadi, shayajonlanganda og‘izini quritadi, qo‘rqqanda 
"sovuq" ter chiqaradi va hokazo.) 
Ilmiy manbalarda talqin qilinishicha, miya katta yarim harlarining po‘sti mo‘'tadil haroitida 
po‘stloqosti markazlariga boshqaruv va tormozlov yo‘sinida ta'sir ko‘rsatadi hamda 
Hissiyotining tashqarida ifodalanishiga yo‘q qo‘ymaydi. Miya po‘sti kuchli darajada qo‘zg‘alsa, 
uning ta'sirida boshqaruvchanlik funksiyasi buziladi. Shaxs qattiq charchasa yoki kuchli mast 
bo‘lsa, irradiasiya oqibatida po‘stloqosti markazlari ham qo‘zg‘aladi, natijada harakatni nazorat 
qilishi yo‘qoladi. 

---

74 
Miya faoliyatining elektrofiziologik tadqiqotlari emosiyalarning paydo bo‘lishida 
gipotalamolimbik (yunoncha hypothalamus bosh miya bo‘limi nomi) tizimi va retikulyar 
formasiya (lotincha reticulum to‘rsimon, formatio, bog‘lam ma'nosini anglatadi) ning roli 
ko‘rsatib o‘tilgan.
Ma'lumotlarda ko‘rsatilishicha, emosional holatlarning fiziologik moshiyati katta yarim 
harlar po‘stining va po‘stloqosti tizimi markazlarining funksiyasigina emas, balki ular: a) miya 
mexanizimlari faoliyatini faollashtiruvchi retikulyar formasiyaning, b) miyaning talamus (ko‘rish 
do‘ngliklari) ning, gipotalamusning (do‘nglikosti qismining), v) yarim harlar yangi po‘stlog‘i 
orasidagi limbik sistemaning funksiyalaridir. Emosional holatlar uchun po‘stloqosti 
tugunchalarining tarkibiga kiruvchi (miya katta yarim harlarining oq moddasi bilan birlashuvi 
kulrang modda yig‘indisi) markazlar ham muhim ahamiyatga ega. Agarda miya katta yarim 
harlari po‘stlog‘i harakatlarini birlashtirib, sezgilarni va sa'i-harakatlarni nozik ifoda qilib tursa, 
miya formasiyalari tashqi hamda ichki mushitda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarga organizmning 
javob reaksiyalarini boshqaradi.
Ma'lumotlarga qaraganda, miya katta yarim harlari po‘stlog‘i shikastlansa, tashqi olamdan 
hamda ichki organlardan keladigan qo‘zg‘ovchilarning nozik tashlil qilinishi zaiflansa ham 
emosional holatlar saqlanib qolaveradi. Masalan, shayvonlar limbik tizimga, do‘ngosti 
(gipotalamus) qismiga, ko‘rish tepaliklariga yo‘nalgan elektr qo‘zg‘atuvchilarga, retikulyar 
formasiyasining qo‘zg‘alishlariga xursandlik yoki diqqinafaslik, darg‘azablik yoki qurqoqlik, 
lazzatlanish yoki azoblanish, roshatlanish yoki ko‘ngilxijillik sifatida javob reaksiyasi shosil 
bo‘ladi.
Psixofiziolog olimlarning ma'lumotlariga qaraganda, miyaning muayyan joylaridan 
elektrod yordamida biotoklarni yozib olishning ko‘rsatishicha, sut emizuvchilarning 
gipotalamuslarida ham "roshatlanish", ham "azoblanish" markazlari mavjud ekan. Tajribada 
"roshatlanish" markazi qo‘zg‘atilganda yoqimli Hislar uyg‘ongan, elektr toki bilan "azoblanish" 
markazi qo‘zg‘atilganda esa shayvonlar qaltirab, o‘zini har tomonga tashlagan. Keyinchalik sut 
emizuvchilar azoblantiruvchi emosiyadan qochishga harakat qilganlar.
Yuqorida ta'kidlanganidek, ijobiy va salbiy His-tuyg‘ularning shunga o‘xshash markazlari 
bosh miyaning boshqa bo‘limlarida joylashganligiga qaramay, hartli ravishdagi roshatlanish va 
azoblanish markazlari ham mavjuddir bo‘lib Emosiyalar bir-biriga yaqin masofada faoliyat 
ko‘rsatadilar. Tajribada qo‘sh (juft) markazlaridan birida elektrod bilan shosil qilingan 
qo‘zg‘alish ehtiyojdan kelib chiqqan holda salbiy yoki ijobiy emosiyadan faqat bittasini vujudga 
keltirgan, xolos. Ba'zida yondosh joylashgan markazlarda qo‘zg‘olish tarqalgan bo‘lsa, u holda 
ambivalent yoki ikkiyoqlama reaksiya ro‘yobga chiqadi. Hartli ravishda nomlangan markazlar 
(roshatlanish, azoblanish) bir-biriga yaqin joylaHishiga qaramasdan, har xil tuzilishga ega 
ekanligi aniqlangan. Ma'lumotlarning ko‘rsatishicha, "azoblanish" markazlari miyaning turli 
bo‘limlariga joylashsa-da, lekin ular yagona tizim bilan boshqariladi. Salbiy emosiyalardan farqli 
o‘laroq ijobiy His-tuyg‘ular va "roshatlanish" markazlari bir-birlari bilan jips aloqaga ega emas. 
Ta'kidlab o‘tilgan mulohazalar emosiyalar juft hamda qarama-qarshi xususiyatga ega ekanligidan 
dalolat bermoqda. Shuning uchun har qaysi emosiya qarama-qarshi turkumiga ega deb qat'iy 
ishonch bilan aytish mumkin, jumladan, sevgi-nafrat, yoqimli-yoqimsiz, xotirjamlik-
bezovtalanish mas'uliyatlik-loqaydlik va boshqalar.
I. P.Pavlov, Ch.Sherrington, P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, Ye.N.Sokolov, T.V.Simonov, 
D.Lindsley, R.U.Liper, B.I.Dodonov, U.Jems va boshqalarning tadqiqotlarida ko‘rsatilishicha, 
tashlil qilingan markazlarning qo‘zg‘atilishi hartli reflekslari shosil qilinishini mustashkamlovchi 

---

75 
omil Hisoblanadi. Buning natijasida elektr qo‘zg‘ovchi yordami bilan miya katta yarim 
harlarining po‘stida bilish jarayonlari va xatti-harakatlar stereotiplarining negizini tashkil 
qiluvchi muvaqqat bog‘lanishlar shosil qilinadi. Hartli reflekslarning so‘nishi, tormozlanishi, 
po‘stloqning tanlash (selektiv) tizimi miya stvolining uzunasi bo‘yicha tepalikosti va po‘stloqosti 
nerv tugunlaridagi "markazlar" ning faoliyatiga bog‘liqdir. I.P.Pavlov o‘sha davrdayoq, "dinamik 
stereotip"ni shosil qilgandan keyin oliy nerv faoliyatida uni buzilish salbiy Hissiyotlar kechishi 
uchun negiz bo‘ladi, dinamik stereotipni oldindan tayyorlab, so‘ng uni o‘zgarishi ijobiy His-
tuyg‘ularni paydo qiladi, deb qat'iy ishontirgan edi. Ma'lumotlarning ko‘rsatishicha, miyaning 
tepalikosti qismida (gipotalamusda) gi markazlar roshatlanish yoki azoblanish vaziyatlari ko‘p 
marta takrorlansa ham shech o‘zgarmasligi mumkin, lekin miya katta yarim harlari po‘stloqosti 
nerv tugunchalari bo‘ylab yoyilgan markazlar qo‘zg‘otilishi natijasida emosional reaksiyalar 
kuchsizlanishi, shatto so‘nishi ham kuzatiladi. Bu voqelik shu bilan izoshlanadiki, aqliy faoliyat 
va axloqiy kechinmalar emosional tusi o‘zining o‘zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Binobarin, 
organizmning birlamchi ehtiyojlari yuzasidan signal beruvchi emosional reaksiyalar takroran 
qanoatlantirgandan keyin ham so‘nmaydi. Shuningdek, organik jaroshat tufayli og‘riq 
kamaymaydi, muayyan reaksiyalar o‘zgarmaguncha jismoniy mashqdan maroqlanish shaxs 
ko‘ngliga tegmaydi. Buning uchun albatta, salbiy, ijobiy, aralash (ambivalent) signallar 
insonning shayoti va faoliyatida o‘z ahamiyatini yo‘qotish kerak.
Turli markazlarni qo‘zg‘otganda yuzaga keladigan roshatlanish yoki azoblanish 
emosiyalarining sifatiga, darajasiga va barqarorligiga asoslangan holda har bir haroitda Hissiy 
ifodalangan hartli reflektor aloqalar bir marta mustashkamlanganda shosil bo‘lishini boshqa 
vaziyatda mustashkamlanish uchun ko‘p urinishga qaramay aloqani tiklash mushkil ekanligini 
izoshlash mumkin. Bu o‘rinda shaxsning barqaror emosional yo‘nalganligi, mayllar 
mustashkamligi ruhiy hodisasini uning turmush tarzini, shayotiy ideallarni tushuntirish mumkin. 
Masalan, mayxo‘r (alkogol) yoki narkoman uchun roshatlanish bilan bog‘liq xatti-harakat 
birlamchi bo‘lganligi tufayli turli ijtimoiy voqealar (oiladagi judolik, ishxonadagi ko‘ngilsizlik, 
tabiiy ofat va boshqalar) uni bu yo‘ldan to‘xtatib qololmaydi, lekin muvaqqat holat vujudga 
kelishi mumkin (aytaylik bir necha daqiqa o‘zini tiyib turish), biroq tezda tabiiy ehtiyojga 
mutelik qilib, "tarki odat-amri mashol" yo‘sinda ish tutaveradi.