Hissiyotning o‘ziga xosligi
2
Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan
.699 p
69
Hissiyotda shaxs psixikasining o‘ziga xos jabshalari, inson faoliyatining ayrim jishatlari
sifatida harakatdagi, tevarak-atrofdagi voqelikni odam bosh miyasida turli-tuman shaklda ichdan
aks ettiriladi. Shuning uchun Hissiyot borliqda sodir bo‘layotgan narsa va hodisalar yuzasidan
shaxs uchun ahamiyatli, qadr-qiymatli alomatlari tuyg‘usidan darak beruvchi signallar sistemasi
tarzida talqin qilinadi. Yaqqol voqelikda sezgi a'zolariga ta'sir etuvchi har xil qo‘zg‘ovchilaridan
ba'zi birlari aloshidalanadi, o‘zaro mos tushganlari esa birlashadi, favqulodda namoyon bo‘la
boshlagan His-tuyg‘ular bilan ular aralashib ketadi. Buning natijasida muayyan qo‘zg‘ovchilar
tirik mavjudodlar uchun xotirjamlik yoki bezovtalik signaliga aylanadi, Hissiy kechinmalar esa
insonning shaxsiy tajribasini shakllantiruvchi hartli reflekslar tizimini barqarorlashtiruvchi omil
tariqasida aks etadi. Hissiyotning bunday tarzda signal funksiyasining bajarishi uning impressiv
(lotincha impessio-so‘zidan olingan bo‘lib, taassurot degan ma'no anglatadi) jishati deb
nomlanishda o‘ziga xosligi shundaki, Hissiyot tasavvur qilinayotgan obrazlarga, fikran
rejalashtirilayotgan maqsadlarga mayl, faollik, intilish uyg‘otadi, shaxsning faoliyati va xatti-
harakatlarining muvaqqat yoki uzluksiz motiviga aylanadi. Ushbu fiziologik jarayonning
moshiyatini tushuntirilishda I.P.Pavlov mana bunday yondashadi: tirik mavjudodlarning tabiiy
mushitga moslashuvida qat'iylashadigan yoki zaiflashadigan dinamik stereotiplar tufayli Hissiy
va emosional kechinmalarning ijobiy yoki salbiy ko‘rinishi vujudga keladi. I.P.Pavlovning
talqinicha, dinamik stereotip-bu tashqi taassurotlarning ma'lum tarkibda takrorlanishi natijasida
shosil qilingan hartli reflekslar ta'siridagi nerv bog‘lanishlarining barqaror tizimidir. Tirik
mavjudod shayoti va faoliyatida qiyinchiliklarga, qarshiliklarga uchrasa, dinamik stereotip
"zaiflashuvi" yuzaga keladi, buning oqibatida salbiy emosional holatlar, kechinmalar shosil
bo‘ladi.
His-tuyg‘ular va emosional holatlar kechishining turli shakllari, ko‘rinishlari nafaqat signal
funksiyasini bajaradi, balki ular shaxsning faoliyati, xulq-atvori ustidan boshqaruvchanlik
funksiyasini amalga oshiradi. Yuksak Hislar bu ma'noda ustuvor rol o‘ynaydi (vijdon Hissi,
mas'uliyat va vatanparvarlik tuyg‘usi, empatik, ya'ni hamdardlik kechinmalari va boshqalar).
Shatto emosional holatlar, hodisalar, harakatlar shaxsning tana a'zolari o‘zgarishida o‘z ifodasini
topadi va ichki Hissiy kechinmalarning tashqi alomatlarini aks ettiruvchi muhim ko‘rsatkichi
Hisoblanadi. Ovoz oshangi, sur'ati, tembri, chastotasi o‘zgarishi, mimika, imo-ishora,
pantomimika, organizmning qizarishi, oqarishi, nafas olish va qon bosimidagi beqaror holatlar
ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy, ongli ravishda kechishidan qat'i nazar emosiyaning ekspressiv (lotincha
expressio-degan atamadan olingan bo‘lib, ifodalash degan ma'noni bildiradi) jabshasi deyiladi.
Shaxs Hissiyotning subyekti Hisoblanib, mazkur holatning namoyandasi, uni aks ettiruvchi
tariqasida olamni anglash, bilish jarayonida o‘zining shaxsiy faoliyatini (xulq-atvorini)
maqsadga muvofiq amalga oshirish uchun Hissiy kechinmalarni o‘zgartirish qudratiga ega. His-
tuyg‘ular shaxsdan ajralgan holda vujudga kelmaydi, shuning uchun ular Hissiyot subyekti bilan
birga shukm suradi, binobarin, Hissiy kechinmalar aniq insonga taalluqli bo‘ladi, xolos. Insonda
emosional taassurot qoldiradigan, yuz tuzilishida ta'bassum yoki qayg‘u, gosho ajablanish
uyg‘otadigan narsa va hodisalar Hissiyotning obyekti bo‘lib Hisoblanadi. Shaxsdagi emosional
o‘zgarishlar uning shayoti va faoliyatida, shaxslararo munosabatida, insonlar bilan muomalaga
kiriHishda, ayrim shollarda biron bir voqelik to‘g‘risida xayol surganda, armon tuyg‘usi odamga
xotirjamlik bermaganida yuzaga keladi.
Hissiyot subyektiv ichki kechinmalarda ifodalansa ham uni aniqlash mumkin, chunki
dildagi qayg‘u alamlar, afsuslanish, achinish, quvonish, o‘zidan nolish, ko‘z va yuz
harakatlaridagi bezovtalanish, shadiksirash, shayajonlanish tashqi tana a'zolarida, nutq
70
faoliyatida, sustlik, loqaydlik shukmronlik qilganida bevosita ifodalanadi. His-tuyg‘ular
ixtiyorsiz ravishda vujudga kelmaydi, shuning uchun ular qat'iy ravishda determinasiyalashgan
(sababiy bog‘langan) psixofiziologik xususiyatga egaligi tufayli u yoki bu tashqi ko‘zg‘atuvchi
ta'siriga nisbatan munosabat bildirish (javob reaksiyasi) tarzida shosil bo‘ladi. Vaziyat, hart-
haroitlar Hissiyotning mexanizmi tariqasida xizmat qilishi mumkin. Shuni ham aniqlashtirish
lozimki, vaziyat ham, haroit ham tabiiy (biologik), subyektiv (shaxslararo munosabat)
ko‘rinishlarda vujudga kelganligi sababli Hissiyotning moshiyati, sifati va shakliga bevosita o‘z
ta'sirini o‘tkazadi. qattiq sovuq, favquloddagi chang-to‘zon, xonada tok bo‘lmasligi, qo‘pol
muomala, loqayd munosabat, avtoritar xulq-atvor va boshqalar vaziyatga, haroitga yaqqol misol
bo‘la oladi.
Hissiyotning determinizm (sababiy bog‘lanish) prinsipiga asoslanganligidan qat'i nazar
shaxs o‘zining faoliyatida, xulqida, muomalasida Hissiyotini, emosional holatlarini idora
qilishga, ba'zi shollarda o‘zini tutib turishga, voqelikka yoki hodisalarga nisbatan oldingi
bashosini o‘zgartirishga, ichki murakkab kechinmalarini ongli ravishda boshqarishga intiladi.
Shaxsda vujudga keluvchi subyektiv holatlar, His-tuyg‘ular o‘zining yuzaga kelishi, namoyon
bo‘lishi, moshiyati jishatidan hamisha obyektiv voqelikning timsoli, inson miyasiga singdirilgan,
qayta ishlangan ko‘rinishidir. Obyektiv borliq yuzaga keltiradigan subyektiv His-tuyg‘ular,
kechinmalar moddiy tana a'zolaridagina aks etish bilan cheklanmasdan, balki muayyan
o‘zgarishlar shaxsning faoliyatida, nutqida, mulohazasida, xulqida bevosita ifodalanadi.
Shaxs Hissiyot obyektiga nisbatan qanday shaxsiy munosabatda bo‘lishi favquloddagi
holatda "Men" lik ifodalanishi His-tuyg‘ularning sifati deyiladi. Masalan, shaxsning mushabbati,
rashm-shafqati, shayajonlanishi, qashr-g‘azabi, bezovtalanishi, ruhan ezilish kabi sifatlarning
muayyan tasnifi (klassifikasiyasi) mavjuddir. Sifatlar ikki xil yo‘sinda vujudga kelishi mumkin,
jumladan, shaxsning o‘z ehtiyojini qondirishga va unga qarshilik (to‘sqinlik) qilishga aloqador
narsa va hodisalarga nisbatan munosabatlari son-sanoqsiz bo‘lishi mumkin. Hissiyotning sifatlari
shaxsning narsa va hodisalarga nisbatan emosional munosabatining o‘ziga xos va zaruriy
alomatlari bo‘lib Hisoblanadi. Psixologiyada shaxsning shayotiy va tabiat omillariga nisbatan
emosional munosabatlari ijobiy va salbiy turkumlarga ajratiladi. Ijobiy sifatlar narsa va
hodisalarga nisbatan ehtiyoj maqsadga muvofiq ravishda qondirilsa, u holda roshatlanish,
quvonch Hislari ifodasi yuzaga keladi. Ehtiyojlarni qondirishda to‘siqlar, xalaqit beruvchi
omillar namoyon bo‘lsa, u taqdirda noxush kechinmalari, norozilik Hislari tug‘iladi. Ijobiy va
salbiy sifatlar bevosita yo‘sindagi emas, balki bilvosita yo‘l bilan ham vujudga kelishi mumkin.
Masalan, shayot quvonchlarini eslash dalillikni uyg‘otsa, muvaffaqiyatsizlikni xayolga keltirish
shadiksirashni shosil qiladi.
Shaxs individual ehtiyojlaridan tashqari, ijtimoiy ehtiyojni qondirish bilan bog‘liq motivlar
ta'siri tufayli ham ijobiy yoki salbiy Hissiyot sifatlarini aks ettirishi kuzatiladi. Masalan,
talabaning tanlovda qatnaHishi quvonch Hislarini yuzaga keltirsa, ikkinchi turdagi
muvaffaqiyatsizlik xafagarchilik tuyg‘usini namoyon etadi. Shaxsning maqolasi (gazeta,
jurnalda) bosilib chiqsa faxrlanadi, kimningdir tomonidan u tanqid qilinsa ruhan eziladi. Ota-ona
farzandini maqtasa quvonadi, koyisa esa xafa bo‘ladi va hokazo.
Hissiyotning ijobiy va salbiy sifatlaridan tashqari, uning ikkiyoqlamalik (yunoncha amphi
ikkiyoqlama vazifa, lotincha valentia "kuch" degan ma'no anglatib keladi) va noaniqlikdan iborat
asosiy xislatlari mavjuddir. Bu ruhiy holatlarda shaxsda ikkilanish shollari, noaniq tushunish
munosabatlari aks etadi, lekin roshatlanish bilan qanoatlanmaslik Hislarini bir-biriga qo‘Hish
mumkin emas.
71
Ambivalent (ikkiyoqlama) Hissiyotda roshatlanish bilan azoblanish tuyg‘ulari o‘zaro
qo‘shilib ketish bilan cheklanibgina qolmasdan, balki uyg‘unlashgan, aralashgan holda ularning
kechishi muhim xususiyatlaridan biri bo‘lib Hisoblanadi. Masalan, rashk Hissida mushabbat
bilan nafrat bir-biri bilan uzviy bog‘lanib ketadi. Xo‘randa qorni ochligi uchun sho‘r ovqatni yeb
biologik ehtiyojni qondirib, bir tomondan roshatlanishi, ikkinchi tomondan esa noxush Hisni
kechirishi mumkin. Tashnalikdan iliq suvni ichib ham roshatlanishi, ham noxushlikka berilishi
kuzatiladi. Kiyimi yupun shaxsga qalinroq to‘n berilsa, bir tomondan quvonadi, ikkinchi
tomondan esa uyaladi. Oshiqlarda sevish va o‘zidan nafratlanish holati kechadi yoki shijron
shirin qayg‘u, lekin yoqimli istirob tarzidagi kechinmalar ikkiyoqlama Hissiyotga yorqin
misoldir.
Shaxsning emosional dunyosi uzluksiz tarzdagi ziddiyatlar, nizolar va ularning shal
qilinishi, oldining olinishini aks ettirishdan iborat jarayonlar majmuasidir. Asosan ijobiy, salbiy
va ikkiyoqlama Hissiyotni keltirib chiqaradigan omillar quyidagilardan iboratdir: 1) shaxs bilan
mushit o‘rtasidagi (tabiiy mushit, ijtimoiy mushit orasidagi) har xil mazmun hamda shakldagi
munosabatlar; 2) tana a'zolari, ichki organizm tarkiblari mushitidagi munosabatlarning nisbiy
muvozanati o‘zgarib turishi; 3) favquloddagi vaziyatlar tufayli yuzaga keladigan har xil
kechinmalar va boshqalar.
His-tuyg‘ularning yana bitta (to‘rtinchi) sifati shaxsning Hissiyot obyektlariga nisbatan
emosional munosabatlarining qisqa muddatli aks ettishini ta'minlovchi tashqi ta'sirining
noaniqligi ifodalanishidir. Shuningdek, obyektlarning taassurotlari uzoq muddatli xususiyatga
ega bo‘lsa, bunday emosional holatlar munosabatlarning sifati bo‘lishi mumkin; Shaxs o‘zining
turmush tajribasiga noma'lum, yap-yangi narsalarga duch kelsa, bu voqelik uni to‘lqinlantirishi,
shayratlantirishi, unda shavas va qiziqish uyg‘otishi mumkin. Bu Hissiy voqelik (hodisa) yangi
taassurotni anglashning Hissiy jabshasi bo‘lib Hisoblanadi. Tabiiy va ijtimoiy mushitning anglab
olish chigal hodisasi ehtiyoj bilan bog‘lanishdan hamda muayyan barqaror munosabat yuzaga
keltirishdan oldin Hissiy holatning predmetiga aylanadi. Shuning uchun ma'lum kechinmalarning
negizida tansho "bu nima refleks"ini tushunish ehtiyoji yotadi. Bilish faoliyati bilan uyg‘unlasha
borgan anglash Hissi beqarorligi, qisqa muddatliligi bilan tafovutlanadi hamda obyektga nisbatan
yengilroq salbiy yoki ijobiy munosabat sifatiga aylanada.
Hissiyotning mazmuni turli-tuman bo‘lib, u shaxsning shayoti va taraqqiyoti imkoniyatlari
bilan bog‘liq obyektlarga, shatto bevosita roshatlanish (azoblanish) Hislarini yuzaga keltiruvchi
narsalarga nisbatan munosabatlarida ifodalanadi. Demak, shaxsning Hissiyotlari turlicha moddiy
va madaniy ehtiyojlariga asoslanadi, ularni qondirishga yordam beradigan omil ijobiy emosiyani
yuzaga keltiradi, so‘ng barqaror Hissiyot singari mustashkamlanadi. Inson ehtiyojini qondirishga
xalaqit beradigan narsa salbiy emosional holatni vujudga keltiradi hamda Hissiyot tariqasida
mujassamlashadi.
Hissiyotning mazmuni to‘g‘risida mulohaza yuritilganda shu narsani eslatib o‘tish joizki,
His-tuyg‘ular barqarorligi, maqsadga muvofiqligi: birinchidan, shaxsga shech qanday xavf-xatar,
tashdid solmayotganligini, ikkinchidan, insonning shayoti va faoliyatida uni baxt-omad
kutayotganligini, uchinchidan, shaxslararo munosabati, jamiyatda tutgan mavqeini, to‘rtinchidan,
tana a'zolarining salomatligini ro‘y rost aks ettiradi. Bu ko‘rinishlarning barchasi ijobiy sifatlar
ustuvorlik qilayotganligidan darak beradi, binobarin, yutuqlarga eriHish eshtimoli darajasi
yuksakligi, ijtimoiy yoki shaxsiy kutilma esa kafolatlanganligini anglatadi. Shaxs shaxslararo
munosabatning mashsuli bo‘lganligi tufayli undagi Hissiyotlarning mazmuni, inson kamol
topishi bilan uzviy bog‘liq tarzda, ko‘lami kengayib boradi, buning natijasida emosional holatlar
72
shaxsiy tor doiradan tashqari chiqib, tabiat hodisalari, jamiyat muammolari (iqtisodiy, siyosiy,
tarixiy, ma'naviy jabshalar) ga taalluqli munosabatlarni o‘zida ma'naviy mazmuniy shakliy
jishatdan mujassamlashtiradi. Xuddi shu bois mas'uliyat va loqaydlik, muloqotmandlik va
odamovilik, g‘azab va shavq, simpatiya va antipatiya, optimizm va pessimizm, xursandlik va
xafalik, qashramonlik va qo‘rqoqlik, quvonch va qashr, ishtiyoq va zerikish, egoistlik va
alturistlik, sofdillik va g‘arazgo‘ylik, mehnatsevarlik va dangasalik, samimiylik va
laganbardorlik kabilarning barchasi kelib chiqishi (genezisi) jishatidan ijtimoiy xususiyatga ega
bo‘lib, quyidagi jabshalari bilan ajralib turuvchi: a)shaxsning shaxsiy nuqtai nazari; b)ijtimoiy
shayotda egallagan mavqei; v)shayot va faoliyatda faolligi; g)jamiyatdagi hamkorlik faoliyatda
qatnashishi; d) guruh yoki jamoada shakllangan shaxslararo munosabatlari bilan bog‘liq
Hissiyotlardir. Shuni ta'kidlab o‘tish o‘rinliki, shaxsning ba'zi His-tuyg‘ulari ularni ro‘yobga
chiqaruvchi omillarning takroran ta'siri natijasida mustashkamlanib, uning(insonning) shukmron,
ustuvor, barqaror emosional xususiyatiga aylanadi. Shu sababdan shaxslarning xushfe'l yoki
jaholatli, qiziquvchan yoki sovuqqon, qo‘rqoq yoki jasur, meshribon yoki bag‘ritosh,
xushmuomala yoki qo‘pol, kamgap yoki maxmadona degan yo‘sinda inson (shaxs) sifatida
tavsiflash, basholash mumkin. Milliy tarbiyaning, milliy g‘oyaning asosiy vazifalaridan biri
mamlakatimiz fuqarolarida milliy istiqlol g‘oyalariga sodiqlik, fidoiylik, vatanparvarlik,
mas'uliyatlilik ruhidagi yuksak His-tuyg‘ularni shakllantirishdan iboratdir. Mustaqillik
ideallariga munosib shaxslarni kamol toptirish uchun, vatan ishqi bilan yonuvchi faol, shijoatli,
irodasi bukilmas, barqaror motivasiyaga ega bo‘lgan insoniy sifatlarni ularda shakllantirish
maqsadga muvofiq.
Shuni eslab o‘tish lozimki, Hissiyot o‘zgaruvchanlik xususiyatiga ega bo‘lib, uning
kuchayishi yoki susayishiga qarab qanday oqibatlarga olib kelishini oldindan bashorat qilish yoki
payqash mumkin. Shaxsning His-tuyg‘ularida ham barqaror, ham o‘zgaruvchan jabshalari
birgalikda shukm suradi.
Shu sababdan shaxsning Hissiyotida shukmron, ustuvor His-tuyg‘ular mavjud bo‘lishiga
qaramay, ular vaziyat, haroit yangilanish bois keskin o‘zgarishlarga uchraydi, dinamik
stereotiplar zaiflasha boshlaydi. Shuning uchun psixologiyada Hissiyot o‘zgarishining
dinamikasi degan atamalar birikmasi uzluksiz ravishda qo‘llanilib kelinadi.
Shaxsda namoyon bo‘layotgan Hissiyot asta-sekin jadallashib borgani evaziga u ruhiy
kechinma sifatida mustashkamlanib qolishi mumkin. Masalan, jahon xalqlarida yer kurrasining u
yoki bu joylarida qo‘poruvchilik ko‘rinishlariga jirkanch nazar bilan qarash tuyg‘usi uyg‘ongan
bo‘lsa, keyinchalik terrorizmga (lotincha terror kuch ishlatish bilan qo‘rqitish demakdir)
shafqatsiz kurash, nafrat umumiy militarizmga (latincha militaris harbiylashtirish ma'nosini
anglatadi) yo‘naltirildi. Xalqlarda narkotik (yunoncha harkotikos miyani aynitadigan)
moddalarga nisbatan jirkanch tuyg‘usi kuchayib borishi, dinamikasi sababli narkobiznesga
(inglizcha business foyda degani)bilan ayovsiz kurash insoniyat genini (zotini) buzilishiga yo‘l
qo‘ymaslikka o‘sib o‘tdi. Shaxs kechirayotgan His-tuyg‘ular mazmundor, aks ettirilayotgan
hodisalarrang-barang, o‘zaro ta'sirlar, aloqalar, munosabatlar serqirra, ko‘pyoqlamalik xususiyat
kasb etsa, u holda Hissiyot dinamikasiga puxta negiz shozirlaydi.
Lekin shuni ham ta'kidlash ma'qulki, Hissiyot dinamikasi har xil kechishi, uning
xususiyati, yo‘nalishi biroz o‘zgarishi mumkin. Chunki Hissiyot bir yo‘nalishda kuchayib borish
bilan bir qatorda uning susayishi, shatto so‘nib borishi, shaddan tashqari zaiflashuvi ham
kuzatiladi. Masalan, intizomni buzgan xodimni "shaydash" bilan qo‘rqitish emosional ta'sirini
yo‘qotadi, agarda biror jazo chorasi qo‘llanilmasa, mabodo talabani dars qoldirishi po‘pisa qilish
73
bilan cheklansa, unda qo‘rqinch ruhiy holati yo‘qoladi. Ana shunday hodisalar va
nomutanosibliklarning takrorlanishi sababli emosional moslashuv (adaptasiya) jarayoni vujudga
keladi, demak, Hissiyotda o‘zgarish sodir bo‘lmaydi. Agarda Hissiyot obyektining (narsa,
hodisa, holat kabilarning) mazmuni, ma'nosi shaxsda qiziqish uyg‘ota olmasa, bunday holda
emosion to‘yinish yuzaga keladi, oldin qiziq tuyulgan narsa keyinchalik zerikarli, yoqimsiz,
noxush kechinmalar shosil qila boshlaydi. Shaxs bir necha marta surunkasiga axborot, qo‘shiq,
shangoma eshita bergach, unda shayajonlanish, roshatlanish, kayfiyat ko‘tarilishi paydo
bo‘lmaydi, aksincha insonda zerikish Hissi uyg‘onadi, ularni eshitish esa jashl chiqazadi.
Shuning uchun xosh ma'lumot, xosh yumor bo‘lishdan qat'i nazar yangilik alomatlarisiz insonda
qiziqish yo‘qoladi.
Dostları ilə paylaş: |