Umumiy pedagogika o‘. J. Yo‘ldoshev tahriri ostida
Turkistonda pyc - myzem maktablarini ochilishi
Yüklə 1,33 Mb.
|
|
28.2.Turkistonda pyc - myzem maktablarini ochilishi
Rus muhojirlari Turkiston general - gubernatorining farmoniga binoan o‘lkada rus maktablari, rus - tuzem maktablari, gimnaziya kabi maktablarni ochish va bu maktablarni kengaytirish hisobiga mahalliy maktablar, maktab madrasalarni siqib chiqarish maqsadida maorif islohotini o‘tkaza boshladilar. Bu bilan go‘yoki, ular Markaziy Osiyo aholisining savodxonlik darajasini oshirmoqchi bo‘ldilar va har bir qilingan ishni bo‘rttirib ko‘rsatishga urindilar.Tarixchi olim I.Y.Tursunov ning «Istiqlolga intilgan qalblar nidosi» nomli asarida quyidagi ma’lumotlar berilgan: O‘lka aholisini savodxon qilish uchun eng avvalo rus, rus-tuzem, gimnaziya kabi o‘quv maskanlari kerak, madrasa va «usuli qadimiya» eski usul maktablarida, otinlar maktablarida savod chiqarib bo‘lmaydi degan siyosatni yurgizishga harakat qildilar. Bunga biz 1897-yildagi Rossiya tomonidan o‘tkazilgan aholini ro‘yxati ma’lumotlarini ko‘rsatishimiz mumkin. Masalan, o‘sha aholi ro‘yxatida qayd etilishicha, Markaziy (O‘rta) Osiyo aholisining savodxondik darajasi quyidagicha belgilangan: Tojiklar - 99,5 % savodsiz; Qirg‘izlar - 99,4 % savodsiz; Turkmanlar - 99,3 % savodsiz; O‘zbeklar - 98,4 % savodsiz; Qozoqlar - 97,9 % savodsiz deb hisoblangan. Bu ko‘rsatkichlarning barchasi uydurma edi. Aslida Turkiston o‘lkasi xalqlarining savodxonlik darajasi chor Rossiyasi aholisining savodxonlik darajasidan past emas edi. Chunki, Turkiston o‘lkasi xalqlari 1917-yilgi to‘ntarishdan oldin shaxsiy va ommaviy maktablar, madrasalarda bilim olganlar, yuksak ilm egasi bo‘lganlar. (I.Y.Tursunov «Istiqlolga intilgan qalblar nidosi»). Rus va rus-tuzem maktablarini bitirganlarnigina savodli deb hisoblanganlar. Hatto, ular dunyoviy maktablar ochish, ona tilidagi darsliklar, gazeta va jurnallar nashr qilish va hokazolarni qat’iy ta’qib qilar edilar. Ayni vaqtda chor hukumati rus bo‘lmagan aholi yashaydigan joylarda maktablar ochar, bu maktablar esa o‘z oldiga ruslashtirish maqsadini qo‘yar edi. Bu kabi maktablarning ochishdan maqsad musulmon bolalarga rus tilini o‘rgatish edi. Shu maqsadda birinchi rus-tuzem maktablari ilk bor Toshkent shahrining Shayxontahur dahasida 1884-yilning dekabirida ochildi. Aslida «Tuzemes» degani ruscha - o‘zbekcha lug‘atda «mahalliy xalq», «tub aholi» degan ma’noni anglatadi. Maktabni boshqaruvchi va rus tili o‘qituvchisi V.P. Nalivkin «musulmon yozuvi» o‘qituvchisi mulla Solixo‘ja Kichkina Xo‘janov edi. Rus-tuzem maktablarida odatda asosan mahalliy xalqning o‘g‘il bolalari tahsil olishgan. Lekin ruslar uchun maxsus maktablari bo‘lmagan joylarda ayrim rus o‘g‘il va qiz bolalari ham birga qo‘shib o‘qitilgan. Turkiston o‘lkasining rus-tuzem maktablarida o‘qitish jarayoni o‘n oy, ta’til esa ikki oy davom etgan. Mashg‘ulotlar birinchi sentabrdan boshlanib may oyining oxirida tamomlangan. Iyun va iyul oylari - ta’til oyi hisoblangan. Rus-tuzem 248
Bunday maktablarda rus pedagoglardan K.D.Ushinskiyning «Родное слова» («Ona tili»), «Детский мир» («Bolalar dunyosi»), L.N. Tolstoyning «Пепрвая русская книга для чтения» («O‘qish uchun birinchi rus tili kitobi»), V.P. Vaxterovnitng «Мир в рассказах для детей» («Dunyoni bilish uchun bolalarga hikoyalar») kabi darsliklari mashhur bo‘lgan. Bundan tashqari L. Grigorevaning «Russkoe slova» («Rus so‘zi»), M. Vol’peraning «Первая книга для чтения» («O‘qish uchun birinchi kitob») kabi darsliklardan foydalanilgan. Rus-tuzem maktablarida o‘qitish rus tilida, diniy ta’limot esa o‘quvchilarning ona tilida olib borilar edi. Mahalliy xalq bolalariga Saidrasul Saidazizovning «Ustodi avval», Ali Asqar Kalilinning «Muallimi soniy» va boshqa darsliklardan foydalanilgan. Rus maktablariga ruslar bilan birga o‘qish uchun mahalliy aholi bolalari ham qabul qilinar edi. Turkistondagi boshlang‘ich rus maktablarida hunarga Rossiyaning Yevropa qismidagiga qaraganda, ancha ko‘proq o‘rgatilar edi; bundan maqsad mahalliy aholining bolalarini maktabga ko‘proq jalb qilish edi. 249
Rus maktabiga o‘qishga kirgan bolalar rus tilini mutlaqo bilmas edilar, natijada ancha qiyinchilik tug‘ilar edi. Shuning uchun rus maktabiga kirgan, lekin rus tilini mutlaqo bilmaydigan o‘quvchi rus tilida so‘zlashishni o‘rganib olmaguncha odatda quyi bo‘limda o‘qir, rus tilida so‘zlashishni o‘rganib olgandan keyingina yuqori bo‘limga o‘tkazilardi. Yuqori bo‘limlarga o‘quv yilining o‘rtalarida ham o‘tkazilar edi, chunki maktablar kichkina bo‘lib, bir vaqtning o‘zida mashg‘ulotlar bir necha bo‘limlar bilan olib borilar edi. Toshkentdagi gimnaziyada dastlabki yillarda, mahalliy aholining bolalarini rus tili bilan ko‘proq shug‘ullantirish uchun lotin tilini o‘rgatishdan ozod qilinar edi. Rus-tuzem maktablarida o‘quvchilarga rus muallimi rus tilini hamda arifmetikani va boshqa fanlarni o‘rgatar, buning uchun o‘qish vaqtining yarmi ajratib qo‘yilgan edi. O‘qish vaqtining qolgan yarmi «Musulmon domla» ixtiyoriga berib qo‘yilgan bo‘lib, u eski usul maktablaridagidek bolalarga diniy darslar o‘qitish bilan shug‘ullanardi. Rus-tuzem maktablarida faqat o‘g‘il bolalar o‘qitilar edi. Ota-onalar qizlarini bunday maktablarga bermas edilar. 1903-yilda Turkiston pedagogika to‘garagi, Toshkentda qizlar uchun rus-tuzem maktabi ochildi. Lekin bu maktabning faoliyati uzoqqa cho‘zilmay, ikki yildan keyin yopilib qoldi. Rus-tuzem maktablarida rus tilini o‘qitish dasturi va uslubi rus bo‘lmagan o‘quvchilar uchun mo‘ljallab tuzilar edi. (bu maktablarda ba’zan rus bolalar ham uchrab qolar edi). Namangan yaqinida bir qishloqda 6 yil yashagan va o‘zbek tilini yaxshi o‘rganib olgan V.P.Nalivkin, bu maktabda birinchi bo‘lib o‘zbek tilini o‘qitgan edi. U sinash uchun ochilgan rus-tuzem maktabining birinchi o‘qituvchisi edi. V.P.Nalivkin seminariyada 1890-yilgacha dars berdi. Dars chog‘ida Nalivkin bo‘lajak o‘qituvchilarga faqat o‘zbek tilinigina o‘rgatib qolmasdan, balki ularda o‘lkani o‘rganishga ham havas uyg‘otgan edi. Seminariyada o‘qib chiqqanlar orasida rus-tuzem maktablarida ishlashga tayyor bo‘lgan va bu ishni sevib qolganlar anchagina edi. 1879-yilda Toshkentda Turkiston muallimlar seminariyasi ochildi. Bu seminariya maktablari rus boshlang‘ich sinflari uchun o‘quvchilarga ona tilidan muallimlar tayyorlab berishi lozim edi. XIX asrning 80-yillari o‘rtalaridan boshlab seminariya rus-tuzem maktablari uchun ham muallimlar tayyorlashga ham kirishdi. Mahalliy tilni o‘rganish majburiy qilib qo‘yilganligi Toshkentdagi bu seminariyaning xususiyatlaridan biri bo‘ldi. Seminariyada V.P.Nalivkin o‘zbek tilida dars bera boshlagan birinchi o‘qituvchi bo‘ldi. 1887-yilda Nalivkin tuzgan lug‘at va grammatika risolasi nashr etildi. Bular tilshunoslik tarixida o‘zbek tiliga doir birinchi qo‘llanma edi. 250
Turkistonda jadidchilik harakati M.Behbudiy M.Qori Abdurashidxonov, A.Avloniy va A.Shakuriylarning yangi usul maktablarini ochishdagi xizmatlari asrning boshlaridan Buxorodagi ma’rifatparvar musulmon ruhoniylari va ziyolilari orasida madrasa va maktablar tizimiga hamda islom diniga kirib qolgan bid’atlarni isloh qilish fikri paydo bo‘la boshlaydi. Jadidizm (arabcha «jadid» so‘zidan olingan bo‘lib «yangi» degan ma’noni bildiradi). O‘sha davrlardan boshlab bunga qarama-qarshi turgan oqim, ya’ni «usuli qadim» diniy ruhida bo‘lgan kishilarni esa qadimchilar, deb atay boshladilar. XIX asr boshlarida bir qancha ma’rifatparvar mudarrislar Buxoro shahridagi 200 ga yaqin madrasani isloh qilish g‘oyasi bilan chiqdilar. Bu harakat boshida madrasa mudarrisi Abu Nasr Al Kursaviy turgan edi. Qadimchilar esa ularni kofirlik va xudosizlikda aybladilar. Buxoro amiri Haydar esa Kursaviyni zindonga tashlatib, o‘lim jazosiga hukm qiladi. Ammo uning tarafdorlari uni zindondan qochiradilar. Kursaviy Qozonda o‘z faoliyatini davom ettirib, 1813-yilda vafot etadi. XIX asrning 50-60- yillarida diniy islohotchilik harakati yanada kengaya boshlaydi. Endi bu harakat boshida buxorolik mudarris va tarixchi olim Marjoniy (1818-1889), g‘ijduvonlik domla Fozil, Mo‘minjon Vobkandiy, mulla Xudoyberdi Boysuniy va boshqa mudarrislar turar edilar. Ular madrasa va maktablarni isloh qilishni emas, balki ortiqcha darslarni olib tashlash tarafdori ekanliklarini yozadilar. Islohotchilar rahnamosi Marjoniy o‘zining dasturida quyidagi olti asosiy masalalarni kiritadi: Qur’ondagi har qanday diniy masala yuzasidan kishilar bilgan holda o‘zlari erkin fikr yuritsinlar. Birovning birovga ko‘r-ko‘rona ergashishi qat’iy mann qilinsin. Madrasalarda Qur’oni karim, Hadisi sharif, ularning tarjimalari va islom tarixi kabi darslar o‘tilsin. Arifmetika, tarix, jo‘g‘rofiya, tabobat, xandasa, mantiq, falsafa va boshqa dunyoviy fanlarni o‘qishga qarshilik ko‘rsatilmasin. -Har bir ishda musulmonchilikni Muhammad alayhissalom davridagi qadimiy islom madaniyatiga qaytarish ko‘zda tutilsin. Marjoniy va uning tarafdorlari bo‘lgan o‘sha davrning jadidlari musulmon taraqqiyparvarlaridan edilar, ular madrasalarda diniy darslar bilan bir qatorda qadimiy islom madaniyati davridagidek dunyoviy darslarni o‘qitishni shart qilib qo‘ydilar. Biroq qadimchilar va amirning kuchli ta’ziqi natijasida ta’qibga uchraganlar. Uning maslakdoshlaridan ko‘pchiligi zindonga tashlanib, orqalariga 75 darra urilgach, ular tavba qilib, qaytib bunday ishlarni qilmaslikka va’da berdilar. asr oxiri - XX asrning boshlarida Turkistonda chor mustamlaka- chiligining kuchayishi natijasida Markaziy Osiyoning ko‘p joylarida jadidchilik harakati kuchayib ketdi. Bu harakat mavjud jamiyatning ijtimoiy-madaniy asoslarini qayta qurishga qaratilgani sababli eski tuzum, eski turmush, eski maktab tarafdorlarining kuchli qarshiligiga duch keldi. Shu tarzda asrimiz boshlarida jadidlar va jadidchilik harakati yuzaga keldi. Yangi asrning boshlanishi bilan avvalgidek ijtimoiy xorlik, iqtisodiy va madaniy qoloqlik sharoitida yashash 251
Jadidlar 1906-yildayoq «Taraqqiy» deb nomlangan gazeta nashr ettirib, o‘z g‘oyalarini tarqata boshladilar, oradan ko‘p o‘tmay, «Xurshid», «Shuhrat» singari yangi gazetalar dunyo yuzini ko‘rdi. Markaziy Osiyoning turli shaharlarida jadid maktablari bodroqdek ochilib, ularda diniy ilmlar bilan birgalikda dunyoviy bilimlar ham keng targ‘ib qilindi. «Jadidlar nima haqida gapirishmasin, hammasi yangi nafas, yangi g‘oya edi, proletar mafkurasi ham, ishchilar sinfi ham yo‘q edi, tabiat birlamchi deguvchilarning mafkurasini deyarli hech kim tushunmas, biladiganlar esa juda ozchilikni tashkil qilar edi. Shuning uchun jadidchilikning yangi g‘oyalar bilan paydo bo‘lib, ruhoniylarga, hukmron sinflarga qarshi turishi, madaniyatni yaratishi, bir so‘z bilan aytganda, yangilik edi, «jadid» jumlasining ma’nosi ham «yangi» demakdir. Turkistonda jadidlar harakati asoschilaridan biri, jahonga mashhur bo‘lgan o‘zbekning yagona jo‘g‘rofiyashunosi, atoqli jamoat arbobi, buyuk islomshunos, ulug‘ pedagog va axloqshunos, yuksak didli jurnalist, Mahmudxo‘ja Behbudiy 1874-yil 10-martda Samarqandning Baxshitepa qishlog‘ida ruhoniy oilasida tavallud topdi. Mahmudxo‘ja 6-7 yoshlarida o‘qib xat-savod chiqargach, otasi uni qori qilish maqsadida Qur’onni yodlata boshladi. Mahmudxo‘ja Qur’onni yod olgach, qorilik bilan qanoatlanmay 15 yoshlaridan tog‘asi mufti mulla Odil huzurida dars olishga kirishdi. Bu yerda u «Qofiya», «Shahri mullo», mantiqdan «Shamsiya», «Muxtasar al vakoya», «Hoshiya» va hisob ilmini ham o‘rganadi. Mahmudxo‘ja o‘quvchilar orasida ibratlisi hisoblangan, o‘tkir zehnli va o‘qishga havasi balandlardan edi. Mahmudxo‘ja Behbudiy otasi vafot etganidan so‘ng o‘qishni tark etib, kasbkorlik qilishga majbur bo‘ladi. Samarqand muzofati «Chashmi ob»da endigina qozi bo‘lgan tog‘asi Muhammad Siddiq huzurida mirzolik xizmatida ishladi. Bu yerda ikki yil xizmat chog‘ida, qozixona ishlari bilan keng tanishdi. Ish yuritish, huquqqa xos hamda muftilikka tegishli barcha yumushlardan xabardor bo‘ldi. U ikki yildan so‘ng «Qlbud» bo‘lisiga o‘tib mirzolik qiladi va tez orada muftillikka ko‘tariladi. 1916-yilgacha shu yerda ishlaydi. 252
Behbudiy «usuli jadid» maktabining zarurligi, uning qonun-qoidalari, maktabda o‘tiladigan darslar, qanday imtihonlar olinishi, maktabning qay tarzda tuzilishi, unga qanday asbob-uskunalar kerakligi, muallimlarning vazifalari, ularning ta’minot masalalari va boshqa ko‘p jihatlarini G‘aspiralidan va uning asarlari hamda maqolalaridan o‘rgandi. Shular asosida Turkistonda «usuli jadid» maktablarini tashkil etish uchun bor kuchini sarfladi. Nafaqat tashkil etish, u shu maktablarni kitoblar bilan ta’minlashda ham jonbozlik ko‘rsatdi. U Samarqandning eski shahar qismida bepul kutubxona, qiroatxona, o‘z hovlisida maktab ochdi. Mashhur pedagog Abdulqodir Shakuriyning yangi usuldagi maktabini o‘z hovlisiga ko‘chirib keldi. 1918-yilda Samarqandda «Musulmon ishchi va dehqon sho‘rosi» tuzilganda Behbudiy maorif komissari etib tayinlanadi. Shunda u yangi maktablar tarmog‘ini yanada kengaytiradi. O‘quv rejalari tuzish, yangi darsliklar yaratish, o‘qituvchilar tayyorlaydigan kurslar ochish kabi ishlarini rivojlantirib yuboradi. Mahmudxo‘ja Behbudiy «usuli jadid» maktablari uchun bir qancha darsliklar yozadi. «Muxtarasi tarixi islom» («Islomning qisqacha tarixi»), «Madxali jo‘g‘rofiya umroniy» («Aholi jo‘g‘rofiyasiga kirish»), «Muxtarasi jo‘g‘rofi rusiy» («Rossiyaning qisqacha jo‘g‘rofiyasi»), «Amaliyotchi islom» va hokazo kitoblari darslik sifatida o‘qitilgandi. Mahmudxo‘ja Behbudiyning «usuli jadid» maktabidagi o‘qitish ishlari quyidagi tartibda olib borilar edi: «Maktab ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqich - ibtidoiy qism, deb nomlangan. Buning tahsil muddati to‘rt yil. Birinchi yilida: forscha va arabcha yozuv hamda o‘qishni o‘rganilgan. Suralar yod olingan. Hisob darsi o‘rgatilgan. Umuman bir yil davomida yozma o‘qimoqni to‘liq o‘rganganlar. Ikkinchi yilida: xaftiyak, imon va e’tiqoddan dars, fors, turkiy va arab tilida she’rlar, qasidalar o‘qitilgan. Uchinchi yilida: Qur’oni karim, islom ibodati, tajvid, Sa’diydan nasihatlar, fors va turkiy til puxta o‘rgatilib, undan insholar yozdirilardi. Hisobdan turli taqsimot va ish yuritish kabi zaruriy jihatlar o‘qitilgan. To‘rtinchi yilida esa Kalomu sharif, mufassal tajvid, forsiy va turkiy nazm va nasr, axloq darsi, turkiy va forsiy til, hisob tarix, jo‘g‘rofiya o‘qitilgan. Bu to‘rt sinfni tamomlagan bolalarni muallimlarning o‘zi taqsimlagan. Xohlasa ikkinchi bosqichga qoldirar, ularning o‘zlashtirishlariga qarab madrasaga yuborar, bolaning o‘zi xohlasa Yevropa maktablariga yuborar yoki tirikchilik uchun ishlashga yo‘llanma berardi. Maktabning ikkinchi bosqichi - rushadiya bo‘lib, bunga to‘rt sinf - ibtidoiy qismni tamomlaganlar o‘tkazilar edi. Bu bosqichda o‘qitiladigan dars va ilmlarning mundarijasi quyidagicha: birinchi yili arab tili, jo‘g‘rofiya, shafaqiya, fors tili, tarjima jumla muxtasar, tarixi anbiyo va islom tarixi, Sa’diyning «Guliston», turkiy tili o‘qitilgan; ikkinchi yil - arab tili, shifoxiya, tarix, islom axloq, turk tili, hisob, fors yozuvi va hokazolar; uchinchi yil - arab tili, hisob, xat yozuvi, tarix turkiy til, rus tili ham o‘qitilgan; to‘rtinchi yil - arab tili, rus qozixona xatlari, turk tili va 253
Behbudiy axloq va tarbiyaning asosi - maktab, barcha ilmning boshi va ibtidosi maktab, saodatning, fozil insonning ma’naviy chashmasi - maktab degan aqidaga amal qilardi. Bu borada «Turkiston viloyatining gazetasi», «Taraqqiy», «Xurshid», «Shuhrat», «Osiyo», «Turon», «Hurriyat», «Oina», «Samarqand», «Mehnatkashlar tovushi», «Ulug‘ Turkiston», «Najot», «Tirik so‘z», «Tarjimon», «Vaqt», «Sho‘ro» kabi matbuot sahifalarida yuzlab maqolalar bilan chiqishlar qildi. Ushbu maqolalar asosan tahsil va ta’limning taraqqiyotiga bag‘ishlanardi. Masalan: «Tahsil oyi», «Ehtiyoji millat», «Samarqand usuli jadid maktabi xususida», «Majlis imtihon», «Tarix va jo‘g‘rofiya», «Samarqand kitobxon islomiya», «Samarqand kitobxona va matbaaxona», «Samarqand isloh rusum majlisi», «Buxoroda usuli jadida» kabi chiqishlarida yangi usul maktablari, uning ahamiyati o‘qitish tizimlari, yangi maorif va madaniyatni rivojlantirish, dunyoviy fanlarning nafi, ma’rifatga rag‘bat, komil insonning tarbiyasi haqidagi muhim ma’rifiy fikrlarni o‘qish mumkin edi. Behbudiy ta’lim va tarbiya hamda uning muammolari to‘g‘risida boy pub- lisistik meros qoldirdi. Jumladan, «Imon va islom», «Ixtiyoji millat», «Buxoroda usuli jadida», «Hurriyat - ozodlik - erkinlik», «Tahsil oyi», «Ikki emas, to‘rt til lozim», «Turkiston», «Millatni kim isloh etar», «Yoshlarga murojaat», «Vatanparvarlik kerak», «Bizni kemiruvchi odatlar», «Buxoro xonligiga sayohat», «Ibti- doiy maktablarimizning tartibsizligi yoxud taraqqiyning yo‘li», «Bizga isloh kerak», «Haq olinur, berilmas», «Samarqandda milliy ishlar haqinda» va boshqalar. Mahmudxo‘ja Behbudiyning yangi maktablar uchun yozgan asarlari maktablarning islohida katta hodisa bo‘ldi. Ayni davrda bu darsliklar nazariy, ilmiy va amaliy jihatdan keng qo‘llanildi. Bu kitoblarning bugungi kunda ham qadri yo‘qolganicha yo‘q. «Kitobatul atfol» («Bolalar maktubi») asari o‘z davrida bir necha marta nashr etilgandi. Bu kitobga qirqtaga yaqin forsiy va turkiy insholardan namunalar kiritilgan. Shahodatnoma va boshqa ish yuritishga doir hujjatlar yozishni o‘rganishdan ta’lim beradi hamda namunalar ham keltirilgan. Volostnoyxona, qozixonada yoziladigan hujjatlar ham mana shu kitob orqali o‘rgatilgan. Yosh va kattalarga mo‘ljallangan 36 sahifalik to‘plam Respublikamiz- ga davlat maqomi berilgan, mustaqillik qaror topayotgan damlarda bu kitob nazariy-ma’rifiygina emas, balki amaliy ahamiyatga ham egadir. O‘zbek tilida ish yuritishimizda bu kitob juda qo‘l keladi. Kitobning maqsadi ham shunga qaratilgan. Behbudiy Turkistonda yetishtirilayotgan mahsulotlar arzon baholarda Ovrupo bozorlariga olib ketilayotganidan achinadi. Bizda ham Ovrupo bozorlarida savdo-sotiq qiladigan mutaxassislarning yetishib chiqishlarini istaydi: «Turkiston mevasi... donasi, toshi, tufrog‘i... va nemuslari Ovrupo bozoriga ketar. Muni Ovrupo dollari kelib oz bahoga olib ketar. Mehnatni biz qilarmiz, foydani ular ko‘rar». Shuning uchun deydi, Behbudiy: «Ovrupa ila savdo qilaturgon kishi avvalo zamona ilmi o‘qimog‘i lozim. U millat taraqqiyotining ma’naviyati - ham tarbiyasi, ham iqtisodi, ham ma’rifati» deb qaradi. 254
Behbudiy ijodiy faoliyatidagi bosh masala Turkistonda maorif taraqqiyotidir. U «- dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozimdir. Zamona ilm fanidan bebahra millat, boshqa millatlarga paymol bo‘lur» - degan shiorga sodiq harakat qildi. Mustamlaka Turkistonni ilmsizlik jaholatidan qutqarish uchun eski maktabni isloh qilishni zarurligini isbotlab, usuli jadidiyaga asos soldi. Behbudiyning g‘oyalari milliy pedagogika tarixga qo‘shilgan ulkan hissadir. Uning pedagogik fikrlari faqat u yashagan davr uchungina emas, balki hozirgi yoshlar tarbiyasida ham samarali xizmat qiladi. Turkistonda jadidlar harakatining rahbarlaridan biri - Munavvar qori Abdurashidxon o‘g‘li Turkiston tarixida milliy maorif va madaniyat, ijtimoiy- siyosiy sohada tub burilish yasagan shaxsdir. U o‘z millati fidoyisi sifatida Turkiston musulmon xalqlari milliy-ozodlik harakatining Toshkentdagi «Sho‘roi Islomiya», Qo‘qondagi «Turkiston muxtoriyati» tashkilotlariga rahbarlik qilgan. Munavvar qori 1901—1904-yillarda qirimlik do‘sti Rasm Keshod yordamida Toshkentda «usuli savtiya» maktabini ochadi, ayni vaqtda maktabda imomlik ham qiladi. 1906-yilda esa yangi usul maktabi sohasidagi faoliyatini o‘z uyining tashqari hovlisida davom ettiradi, oradan ko‘p vaqt o‘tmay maktab uchun ikki xonalik qo‘shimcha bino qurdiradi. Qisqa muddat ichida bu maktab dovrug‘i ortadi, bolalar soni ko‘payib ketadi. Natijada qori akaga hammahalla bo‘lgan Buvaxon to‘ra Poshshaxon o‘g‘lining tashqi hovlisida maktabning ikki sinfli sho‘basi ochiladi. Bu yerda 1, 2-sinflarni bitirgan bolalar o‘qishni Munavvar qori hovlisida davom ettirganlar. 1913—14 o‘quv yilida maktabda yuqori sinflar (5 va 6-sinflar) ochila boshlaydi. To‘rtinchi sinfdan rus tili ham o‘quv fani sifatida o‘rgatiladi. U maktabni isloh qilmay turib, odamlarning ongida o‘zgarish yasab bo‘lmasligini yaxshi tushunib yetgan edi. Munavvar qori farzandlarining taqdiri uchun otalar zimmasida katta mas’uliyat borligini ta’kidlaydi. Munavvar qori maktab o‘qituvchilarining qiyofasini tavsiflab, aksar o‘qituvchilar — badxulq, zolim, bolalarni kaltaklashadi, ya’ni «Muallim afandi qo‘lida zo‘r bir tayoq, qaysi bolani boshi harakatdan qolsa, ushbu tayoq shu bolani boshida o‘lur. Ammo o‘qug‘on- o‘qumag‘on ila hech kimni ishi yo‘q. Boshni qimirlatib o‘tursa, kifoya qilur. Hattoki o‘tgan yillarda bu tariqa zolim muallimlarni tayoqini ostida vafot qilmoq ham voqe’ o‘ldi. Bu tariqa zolim va badxulq, johil muallimlarni tarbiyasida o‘skan bolalardan nima umid qilmoq kerak»... Munavvar qori o‘qitishning bunday 255
yaramas usuli qanday oqibatlarga olib kelishi haqida kuyunib yozadi: «... boshqa viloyatlarda xat bilmayturg‘on kishi yuzdin o‘n bo‘lsa, Turkiston viloyatida yuzdin to‘qsondir»1. Bunga bois maktabda o‘qitiladigan dars va kitoblarning usul (metodika) jihatidan maqsadga muvofiq emasligi, muallimlarni pedagogik talablarga javob berolmasligi kabilardir deydi. Munavvar qori maktab tartib qoidalariga qat’iy amal qilishni muallimlardan ham talab qilgan, bolalar bilan qo‘pol muomalada bo‘lishni, ularni urish va jerkishni taqiqlagan. U bolalarga beriladigan jazo va tanbeh juda demokratik va insonparvarlik ruhida bo‘lishi lozim, deydi. Munavvar qori ziyoli yoshlarni chet elga yuborishni, u yerda ilm-fanni o‘rganishni targ‘ib qiladi. Masalan, u 1916-yili Toshkentda yig‘ilishda nutq so‘zlab shunday deydi: «O‘zbek ziyoli bolalarining Germaniyaga yuborib o‘qitishga juda muhtojmiz, bolalar o‘qib, ilm tahsil olib kelsalar, millatga katta xizmat qila oladilar»2. Munavvar qori 1909-yili Ubaydulla Xo‘jayev, Abdulla Avloniy, Toshpo‘lat- bek Norbo‘tabekov, Karim Norbekov va boshqalar bilan hamkorlikda toshkentlik bir boyning raisligida «Jamiyati xayriya» tashkil etadi. Bu jamiyat orqali qashshoq va kasalmand kishilarga, o‘quvchilarga yordam ko‘rsatadi va bu bilan cheklanmaydi, u Rossiya va Turkiyadagi oliy o‘quv yurtlariga talabalar yuborish bilan ham shug‘ullandi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda shu jamiyatning yordami bilan Mirmuhsin Shermuhammedov Ufadagi «Oliya» madrasasida o‘qigan. Munavvar qori 1906-yil sentabrida «Xurshid» jurnalini nashr ettirib, o‘zi muharrirlik qiladi. Bu jurnal o‘zbek xalqining ko‘zini ochishga, fikriy uyg‘onishga, o‘z haq-huquqini tanishiga xizmat qilgani uchun oq poshsho malaylari tomonidan tezda yopib qo‘yildi. Keyinroq u «Najod», «Surat», «Haqiqat», «Turon» gazetalarida bosh muharrir bo‘lib ishladi. U matbuotni elni g‘aflat uyqusidan uyg‘otuvchi buyuk kuch, madaniyat va ma’rifatga chorlovchi qudratli vosita, haqiqat ko‘zgusi, deb qaradi. U Turkistonning mustamlakaga aylanishi, millatning inqirozga uchrashi sabablarini ochib beradi: «Bu zamondan yuz yildan ziyodroq muqaddam zamondan boshlab ohista-ohista millat devorlarining har tarafiga rahna paydo bo‘ldi. Munga sabab ulamo va ulamolarimizning o‘z nafslari rioyasida harakat qilmoqlari bo‘ldi. Podshoh va xonlarimiz bo‘lsa, millatga qilgan xizmatlari tanho xotin olmoq va kuchuk urushtirmoq va beg‘ayrat va behaqqoniyat dindor kishilarni badarg‘a qilmoq va tutib o‘ldirmoq bo‘ldi. Millat nima va shariyat nima bilmadilar. Shuning uchun millat devorining rahnalari tobora ziyoda bo‘ldi». Munavvar qori fors, arab, rus, turk tillarini mukammal bilgan, u ko‘p ulug‘ adiblarning asarini mutolaa qilgan. Munavvar qorining yangi usul maktabida, 1908-yil sentabrida o‘quvchilarning imtihoni bo‘lib, imtihonga o‘z bolalarining yutuqlaridan quvonish uchun ota - onlar tashrif buyurishadi. Yig‘inda 200 dan ortiq odam yig‘ilganligi haqida ma’lumotlar yozib qoldirilgan. Tartibni nazorat qilib turish uchun kelgan mirshab va Shayxontohur mahalla oqsoqoli qatnishgan. Yangi usul maktablariga, umuman olganda, salbiy munosabatda bo‘lgan, ularning 1 Мунаввар кори. («Таравдиёт» газетаси, 1906 йил, 14 июнь, №1.) 2 «Шарк юлдузи» журнали 1992 йил, 5-сон, 108-бет. 256
O‘sha davr jadid maktablarida dunyoviy fanlarni o‘qitishga katta e’tibor berilgan. To‘rt yillik yangi usuli jadid maktablarida arifmetika, geografiya, tarix, tabiatshunoslik, adabiyot, odobnoma, arab, fors tillari o‘qitilgan. Munavvar qori o‘zi ochgan maktablar uchun 1910-yilda o‘quv dasturi tuzgan. Bu dastur ixcham va namunaviy bo‘lganligi uchun ko‘pchilik jadid maktablari o‘qituvchilari undan o‘z ish faoliyatlarida foydalanganlar. Dasturda har bir sinf uchun o‘qitiladigan fanlarning haftalik soatlari alohida bo‘lib ko‘rsatib berilgan. Dasturdan jadid maktadlarining yana bir afzallik tomoni maktabda o‘qitish, fanlarni o‘zlashtirish- ning tezlashtirilganligi ko‘rinadi. 4 yillik boshlang‘ich jadid maktablaridan 5-6 yil eski maktabda o‘qitilgan asosiy diniy fanlar o‘rganilgan va qo‘shimcha ikki baravar ko‘p miqdordagi dunyoviy darslar o‘qitilgan. Munavvar qori jadid maktablari o‘quvchilari uchun diniy va dunyoviy fanlar bo‘yicha ko‘plab darsliklar yozgan. Dasturda ko‘rsatilgan darsliklardan tashqari «Sabzazor» (She’riy to‘prlam), «Yer yuzi» (Jug‘rofiya), va «Tarixi islomiya» nomli darsliklarni ham tayyorlagan va ular maktablarda o‘qitilgan. Umuman, Munavvar qori Abdurashidxon o‘g‘li ma’rifatparvar inson, istiqlol uchun kurashgan, pedagogik fikr rivojiga munosib hissa qo‘shgan mutafakkir olim sifatida shuhrat qozondi. Taniqli ma’rifatparvar adib Abdulla Avloniy pedagogik fikr taraqqiyotiga salmoqli hissa qo‘shgan, o‘z asarlarida o‘zbek xalqining eng yaxshi an’analarini, ta’lim-tarbiyaga oid muhim hayotiy masalani aks ettirgan pedagog, olimdir. Abdulla Avloniy 1878-yil 12-iyulda Toshkent shahrining Mergancha mahallasida, mayda hunarmand-to‘quvchi oilasida dunyoga keldi. asr boshlarida O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida pedagogik fikrlarning rivojida Abdulla Avloniy alohida o‘rin egalladi. Butun faoliyati davrida u o‘z xalqiga xizmat qiladigan komil insonni yetishtirish, uning ma’naviyatini shakllantirishga alohida e’tibor berdi. Abdulla Avloniy o‘zbek xalqning san’ati va adabiyoti hamda milliy madaniyatini, xalq ta’limi ishlarini yo‘lga qo‘yishda katta xizmatlar qilgan adib, jamoat arbobi va iste’dodli pedagog hisoblanadi. Abdulla Avloniy 1907-yilda Toshkentning Mirobod mahallasida, keyinchalik Degrez mahallasida yangi usuldagi maktablar ochdi. Maktablardagi o‘quv asbob-jihozlarini o‘zgartirdi, o‘z qo‘li bilan parta va doskalar yasadi. Maktabga qabul qilingan bolalarning asosiy qismi kambag‘al kishilarning bolalari bo‘lganligi uchun ularni kiyim-kechak, oziq-ovqat, daftar-qalam bilan ta’minlash maqsadida, do‘stlarining ko‘magida «Jamiyati xayriya» tashkil etadi va bu jamiyatga o‘zi raislik qiladi. «Nashriyot» shirkati tuzib, Xadrada «Maktab kutubxonasi» nomli kitob do‘konini ochdi. Avloniyning maktabi o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalariga ko‘ra mashg‘ulotlarni sinf-dars tizimi asosida o‘z 257
Abdulla Avloniy «Usuli jadid» maktablari uchun to‘rt qismdan iborat «Adabiyot yoxud milliy she’rlar» hamda «Birinchi muallim» (1912), «Turkiy guliston yoxud axloq» (1913), «Ikkinchi muallim» (1915), «Maktab gulistoni» (1917) kabi darslik va o‘qish kitoblari yaratdi. Bu asarlarida hamda publisistik maqolalarida dunyo xalqlari madaniyatini, ilm-fanni, maktab va maorifni ulug‘lab, o‘z xalqini ilmli, madaniyatli bo‘lishga chaqirdi. asr boshlarida yangi maktablar uchun yozilgan alifbelar anchagina edi. Shular orasida Avloniyning «Birinchi muallim»i ham o‘ziga xos o‘ringa ega; «Birinchi muallim» 1917-yil to‘ntarishiga qadar 4 marta nashr etilgan. Avloniy uni yozishda mavjud darsliklarga, birinchi navbatda Saidrasul Aziziyning «Ustozi avval»iga suyanadi (dars berish jarayonida orttirgan tajribalaridan samarali foydalanadi). Avloniyning «Ikkinchi muallim» kitobi «Birinchi muallim» kitobining uzviy davomidir. Abdulla Avloniyning pedagogikaga oid asarlari ichida «Turkiy guliston yoxud axloq» asari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlar taraqqiyotini o‘rganish sohasida katta ahamiyatga molikdir. «Turkiy guliston yoxud axloq» asari axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy asardir. Asarda insonlarni «yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlardan qaytaruvchi» ilm-axloq haqida fikr yuritiladi. Shu jihatlardan qaraganda bu asar Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig», Nosir Hisravning «Saodatnoma», Sa’diyning «Guliston» va «Bo‘ston», Jomiyning «Bahoriston», Navoiyning «Mahbub ul-qulub», Ahmad Donishning «Farzandlarga vasiyat» asarlari shaklidagi o‘ziga xos tarbiyaviy asardir. Abdulla Avloniy pedagog sifatida bola tarbiyasining roli haqida fikr yuritib «Agar bir kishi yoshligida nafsi buzulib, tarbiyasiz, axloqsiz bo‘lib o‘sdimi, allohu akbar, bunday kishilardan yaxshilik kutmoq yerdan turub yulduzlarga qo‘l uzatmak kabidur», — deydi. Uning fikricha, bolalarda axloqiy xislatlarning tarkib topishida ijtimoiy muhit, oilaviy sharoit va bolaning atrofidagi kishilar g‘oyat katta ahamiyatga ega. O‘zbek pedagogikasi tarixida Abdulla Avloniy birinchi marta pedagogikaga «Pedagogiya», ya’ni bola tarbiyasining fanidir», deb ta’rif berdi. Tabiiy bunday ta’rif Avloniyning pedagogika fanini yaxshi bilganligidan dalolat beradi. Abdulla Avloniy bola tarbiyasini nisbiy ravishda quyidagi to‘rt bo‘limga ajratadi: 1. «Tarbiyaning zamoni». 2. «Badan tarbiyasi». 3. «Fikr tarbiyasi». 4. «Axloq tarbiyasi» haqida hamda uning ahamiyati to‘g‘risida fikr yuritadi. «Tarbiyaning zamoni» bo‘limida tarbiyani yoshlikdan berish zarurligini, bu ishga hammani: ota-ona, muallim, hukumat va boshqalarning kirishishi kerakligini ta’kidlaydi. «Al-hosil tarbiya bizlar uchun yo hayot-yo mamot, yo najot-yo halokat, yo saodat-yo falokat masalasidur» deb uqtiradi, Abdulla Avloniy. 258
Tarbiya zurriyot dunyoga kelgandan boshlanib, umrning oxiriga qadar davom etadi. U bir qancha bosqichdan — uy, bog‘cha, maktab va jamoatchilik tarbiyasidan tashkil topgan. Avloniy tarbiyaning doirasini keng ma’noda tushunadi. Uni birgina axloq bilan chegaralab qo‘ymaydi. U birinchi navbatda bolaning sog‘ligi haqida g‘amxo‘rlik qilishi lozimligini uqtiradi. Avloniyning fikricha, sog‘lom fikr, yaxshi axloq, ilm-ma’rifatga ega bo‘lish uchun badanni tarbiya qilish zarur. «Badanning salomat va quvvatli bo‘lmog‘i insonga eng kerakli narsadur. Chunki o‘qumoq, o‘qutmoq, o‘rganmoq va o‘rgatmoq uchun insonga kuchli, kasalsiz jasad lozimdir». Abdulla Avloniy badan tarbiyasi masalasida bolani sog‘lom qilib o‘stirishda ota-onalarga murojaat qilsa, bolani fikr tomondan tarbiyalashda o‘qituvchilarning faoliyatlariga alohida e’tibor beradi. Bolalarda fikrlash qobiliyatini o‘stirish va bu tarbiya bilan muntazam shug‘ullanishi benihoya zarur va muqaddas bir vazifa. Binobarin, u muallimlarning «diqqatlariga suyangan, vijdonlariga yuklangan muqaddas vazifadur... Negaki fikrning quvvati, ziynati, kengligi, muallimning tarbiyasiga bog‘liqdur»1. Ayni zamonda muallif ta’lim va tarbiya uzviy bog‘liq ekanini ham ta’kidlaydi: «Dars ila tarbiya orasida bir oz farq bor bo‘lsa ham, ikkisi bir-biridan ayrilmaydurgan, birining vujudi biriga boylangan jon ila tan kabidur»2 - deydi. «Aql, - deydi Avloniy, — insonlarning piri komili, murshidi yagonasidur, ruh ishlovchi, aql boshlovchidur. ...insonni hayvonlardan so‘z va aql ila ayir- mishdur. Lekin inson aql va idroki soyasida o‘ziga keladirgan zarar va zulmlardan saqlanur. Yer yuzidagi hayvonlarni asir qilib, bo‘ynidan boylab, iplarining uchini qo‘llariga bergan insonlarning aqlidur». Avloniy insonga va uning aqliga ana shunday yuksak baho beradi. «Ilm insonlarning madori, hayoti, rahbari najotidur. Agar aqlingni qo‘li nafsingni jilovini ushlasa, sani yomon yo‘llarga kirmoqdan saqlar. Har narsa ko‘p bo‘lsa, bahosi arzon bo‘lur, ammo aql esa ilm va tajriba soyasida qancha ko‘paysa, shuncha qimmatbaho bo‘lur». Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yoxud axloq» kitobida ma’rifatparvarlik g‘oyalarini targ‘ib qilib ilm to‘g‘risida bunday deydi: «Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidur. Ilm inson uchun g‘oyat oliy, muqaddas bir fazilatdur. Zeroki, ilm bizga o‘z ahvolimizni, harakatimizni oyina kabi ko‘rsatur. Zehnimizni, fikrimizni qilich kabi o‘tkur qilmoq, ... Ilmsiz inson mevasiz daraxt kabidur...». Avloniy ilmni umuman emas, balki uning amaliy va hayotiy foydalarini aytib, «Bizlarni jaholat, qorong‘ulikdan qutqarur. Madaniyat insoniyatni ma’rifat dunyosiga chiqarur, yomon fe’llardan, buzug‘ ishlardan qaytarur, yaxshi xulq va odob sohibi qilur... Alhosil butun hayotimiz, salomatimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, himmatimiz, g‘ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bog‘lidur»3. 1 Aбдyллa Лвлоний. «Иккинчи китоб», 14-бет. 2 Уша китоб, 15-бет. 3 Л.Лвлоний. «Туркий гулистон ёхуд ахлок». 17-бет. 259
Avloniy intizomni inson xarakterini tarbiyalovchi, mukammallashtiruvchi manba, deb biladi hamda unga doim rioya qilish kerakligini ta’kidlaydi: «Intizom qiladurgan ibodatlarimizni, ishlarimizni har birini o‘z vaqtida tartibi ila qilmoqni aytilur. Agar yer yuzida intizom bo‘lmasa edi, insonlar bir daqiqa yashay olmas edilar. Har bir millatning taraqqiysi va toliysi ishlarini vaqtida, nizomdan chiqarmay tartibi ila yuritilmoqg‘a bog‘liqdur... Chunki tartib va nizomni rioya qilmagan kishilarning ishlari hamma vaqt notamom, o‘zlari parishon bo‘lurlar. Ammo ishlarini tartib uzra yuritgan kishilarning ishlari yerda, o‘zlari tinch va rohatda o‘tkarurlar»1. Vatan tuyg‘usi eng insoniy va eng mo‘tabar tuyg‘ulardan biri. Vatanni shunchaki sevish mumkin emas, uning dardi bilan yashamoq, uning baxtidan quvonmoq u bilan faxrlanmoq kerak. Avloniy Vatan va uning oldidagi burchni shunday tushunadi: «Har bir kishining tug‘ulib o‘sgan shahar va mamlakatini shul kishining vatani deyilur. Har kim tug‘ilgan, o‘sg‘on yerini jonidan ortiq suyar. Hatto bu vatan his-tuyg‘usi hayvonlarda ham bor. Agar bir hayvon o‘z vatanidan — uyuridan ayrilsa, o‘z yeridagi kabi rohatda yashamas... Biz turkustonliklar o‘z vatanimizni jonimizdan ortiq suydig‘imiz kabi, arablar Arabistonlarini, qumlik, issiq cho‘llarini, eskimular shimol taraflarini, eng sovuq qor va muzlik yerlarini boshqa yerlardan ziyod suyarlar. Agar suymasalar edi, havosi yaxshi, tiriklik oson yerlarga o‘z vatanlarini tashlab hijrat qilur edi»2, deydi Avloniy. Abdulla Avloniy 1920-yildan boshlab Toshkentda tashkil qilingan o‘lka bilim yurtida, so‘ngra xotin-qizlar bilim yurtida mudirlik qildi. U xalq maorif institutida, turkfront harbiy maktabida (harbiy bilim yurti) o‘qituvchi bo‘lib ishladi. 1924—29-yillarda O‘rta Osiyo Davlat universitetida (SAGU) va boshqa oliy o‘quv yurtlarida o‘qituvchilik qilish bilan birga ilmiy tadqiqot ishlari olib bordi. Abdulla Avloniyning ta’lim-tarbiya sohasidagi qarashlari o‘zbek xalqining ruhiyati, turmush tarzi, milliy qadriyatlari bilan chambarchas bog‘langan. Uning boy pedagogik merosi milliy maktab va pedagogikani rivojlantirishda qimmatbaho manba bo‘lib xizmat qiladi. Abduqodir Shakuriy 1875-yilda Samarqandning Rajabamin qishlog‘ida bog‘bon oilasida tug‘ildi. Shakuriy eski usuldagi maktabni tamomlaganidan keyin Samarqand shahridagi madrasaga o‘qishga kirdi. Shakuriy o‘zbek va tojik tillarida yozgan tarjimai hollarida rus gimnaziyasiga borib, uning ichki tartib qoidalari va o‘qitish 1 Aбдуллa Лвлоний. Туркий гулистон ёхуд aхлок. 26-бет. 2 Yma китоб, 28-бет. 260
Shakuriy do‘stlari yordamida Qo‘qon shahriga boradi va u yerda o‘n kun davomida yangi maktabdagi o‘qish-o‘qitish usullari bilan tanishadi. Samarqandga qaytib kelgach, bu yangi usullarni o‘zi ochgan maktabda qo‘llay boshlaydi. Shakuriy dastlab maktabda o‘quv jihozlarini o‘zgartiradi. U ustalarga parta va doskalar buyuradi. Shu asosda birinchi marta o‘z qishlog‘i Rajabaminda 1901- yilning kuzida yangi usuldagi maktab tashkil qiladi. U davrlarda darslik va qo‘llanmalar bo‘lmaganligi sababli Shakuriy harflarni doskaga yozib qo‘yar, o‘quvchilar esa shuni o‘z daftarlariga ko‘chirib yozar edilar. Shuningdek, u qisman tatar tilida yozilgan kitoblardan ham foydalanar edi. Shakuriy o‘z xotiralarida tatar pedagogi Abdulxodiy Maqsudiyning «Mual- limi avval», «Muallimi soniy» kabi darsliklaridan o‘z vaqtida foydalanganligini ko‘p martaba eslaydi. Chor hukumatining mahalliy amaldorlari bu maktabning ochilishiga rasman qarshi bo‘lib, uning o‘quv dasturini qattiq nazorat qilardilar. Ular maktabda o‘tiladigan diniy darsliklarga hech qanday to‘sqinlik qilmas, ammo dunyoviy fanning o‘qitilishidan tashvishlanar edilar. Shogirdlarining aytishicha, Shakuriy qiyinchiliklar bilan qo‘lga kiritgan yagona globusni faqat maxsus vaqtda sinfga olib kirar, boshqa vaqtda esa yashirib qo‘yar ekan. Shakuriy maktabida tojik va o‘zbek bolalari birga o‘qitilar edi. Bu yerda tojik tili asosiy til hisoblanar, bolaning savodi chiqqach, o‘zbek va tojik tillarida yozilgan kitoblar o‘qitilar edi. Shu bilan bir qatorda, o‘quvchilarni ozarbayjon va tatar adabiyoti namunalari bilan tanishtirish maqsadida shu tillarda yozilgan ayrim parchalar ham o‘qitilar edi. Shakuriyning tarjimai holida aytilishicha, bu maktabning to‘liq dasturi bo‘lgan. U vaqtlarda maktablarda Qur’oni karim o‘qitilar va yodlatilar edi. Shuning uchun yangi usul maktablarida ham diniy kitoblar o‘qitilar edi, chunki hech bir ota-ona Qur’on yoki biror diniy kitob o‘qitilmagan maktabga bolalarini bermas edi. Shuning uchun maktablarda «Haftiyak» ham asosiy o‘qish kitoblaridan biri hisoblanar edi. Tatar pedagogi Maqsudiy o‘z maktabi uchun darsliklar tuzganda, arab tili qoidalari va alfavitini o‘qitishga alohida e’tibor bergan. Shakuriy ham o‘z maktabida bunga rioya qilgandi. O‘qitishdagi bu usul eski maktablardagi o‘qitish usullariga qaraganda savod chiqarishni ancha yengillashtirar edi. Shakuriy o‘z o‘quvchilar uchun bir yilda bir marta imtihon uyushtirar edi. Imtihonda u ota-onalar oldida o‘quvchilar bilimining natijalarini namoyish qildirar edi, ota-onalar esa o‘z bolalarining qisqa muddat ichida xat-savodli, hisob, geografiya va tibbiyotdan ma’lumotga ega bo‘lganini ko‘rib hayratlanardilar. Shakuriy maktabining shuhrati keng tarqala boshladi, O‘rta Osiyodagi boshqa ma’rifatparvar kishilarning diqqatini jalb etdi. Jumladan, o‘zbek adabiyotining asoschisi, buyuk shoir, dramaturg va pedagog Hamza Hakimzoda Niyoziy Shakuriy ochgan maktab bilan juda qiziqqan. 261 U 1909-yilda Shakuriy ochgan maktabini ko‘rish, uning imtihonlarida qatnashish uchun Samarqandga keladi. Bu maktabdagi o‘qish-o‘qitish tartibi va imtihon natijalari Hamzada yaxshi taassurot qoldiradi. Hamza va Shakuriy bir-birlari bilan do‘stlashib, ko‘p yillar davomida xat yozishib turadilar. Shuni qayd etish kerakki, Shakuriy faqat o‘qituvchilik qilish bilangina cheklanib qolmagan, u o‘z maktabi uchun darsliklar yozib, ularni o‘z mablag‘lari hisobiga nashr qildirgan. Chunki, tojik va o‘zbek bolalarini tatar tilida yozilgan darsliklar bilan o‘qitish katta qiyinchiliklar tug‘dirar, bu darsliklar bolalar uchun uncha tushunarli emas edi. Shuning uchun, u o‘quvchilarga ularning ona tilida darsliklar yaratish zarur, deb hisoblardi. Shunday bir sharoitda Shakuriy bolalarning o‘z ona tilida o‘qish kitoblari, darsliklar yaratish zaruriyatini yaxshi tushunadi. U bolaning yosh xususiyatiga muvofiq tarzda axloq, odob va turmush qoidalaridan dastlabki ma’lumot berishni ko‘zda tutib, ana shunday darsliklar tuzishga kirishadi. Birinchi navbatda, alifbeni Shakuriyning o‘zi tuzdi. «Rahnamoi savod» («Savod chiqarish rahbariyati»), deb atalgan bu kitob yaxshi qog‘ozda nasta’liq xati bilan yozilgan edi. Shakuriyning shogirdi, yozuvchi Rahim Hoshimning aytishiga qaraganda, bu kitobda so‘zlar bo‘g‘inlarga ajratib ko‘rsatilgan, kitob oxirida o‘qish uchun kichik-kichik material berilgan ekan. Shakuriy ko‘p yillik pedagog faoliyati natijasida bolalarni o‘qitishda «tovush-harf» metodi (har bir tovushni alohida harf bilan yozish)ning qulay va oson ekanligini aniqladi va 1913-yilda uning rahbarligida o‘z shogirdlaridan va Samarqandning mashhur pedagoglaridan biri Ismatulla Rahmatullayev tovush-harf usuli asosida yangi alifbe tuzdi. Bu kitob Toshkent shahrida nashr qilindi. Bu kitob arab harfida tojik tilida yozilgan bo‘lib, u ko‘p yillar davomida savod chiqarishda eng yaxshi o‘quv qo‘llanmasi sifatida qo‘llanib kelindi. Kitobning kirish qismida tez va osonlik bilan savodli bo‘lish masalasiga oid metodik maslahatlar beriladi. «Alifbe ta’limi» Ismatulla Rahmatullayevning 10—12 yillik ijodiy ishlari va uning ustozi Abduqodir Shakuriyning ko‘p yillik amaliy faoliyatining natijasida yaratildi. Ular ko‘p yillar davomida boshlang‘ich ta’limning turlicha metodlarini qo‘llash, o‘z tajribalari, shuningdek yangi usuldagi o‘qish-o‘qitish usullari va ko‘pdan-ko‘p alifbe kitoblarini o‘rganish, umumlashtirish asosida bu kitobni tuzdilar. Alifbe 46 betdan iborat bo‘lib, taxminan 90 ta dars uchun mo‘ljallangan. Shakuriy tomonidan 1907-yilda yozilgan ikkinchi kitob «Jome’ ul hikoyat» («Hikoyalar to‘plami»)dir. U qayta tuzatilib, to‘ldirilib, 1911 -yilda ikkinchi marta nashr qilingan. Kitob boshlang‘ich maktabning ikkinchi sinfi uchun xresto- matiyadir. Yetmish ikki betli bu kitobning matni nafis qog‘ozda aniq, chiroyli xat bilan yozilgan. Birinchi qismiga tarbiyaviy ahamiyatga molik 48 ta kichik-kichik hikoyalar kiritilgan. Ikkinchi qismida mumtoz yozuvchilarning asarlari va tarjimalaridan olingan 15 ta she’riy parcha berilgan. Kitobning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati shundan ibortaki, undagi o‘quv materiallarining hammasi bolalarda axloqiy sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Shakuriy tomonidan tuzilgan va nashr qilingan yana bir kitob «Zubdat ul ash’or» to‘plami bo‘lib, unda ko‘p shoirlarning she’rlari berilgan. 262
Ey muallim, maktabing taraqqiyot topib, sernur bo‘lsin, yaxshi noming to abad dunyoda mashhur bo‘lsin. G‘ayrat qil, toki biz olimu dono bo‘laylik, - axir, bir savtiya usulining sevguchilarimiz, tarbiyat qil, har kishining xotirini shod qil. Har fandan bizga o‘rgat, biz bahramand bo‘lib nodonlikni nari quvaylik. Garchi nodon kishilar senga ta’na-haqorat etsalar ham g‘am yema. Albatta, dushmanlar sharmsor bo‘lurlar! O‘sha davrdagi qiyinchilik va to‘sqinliklarga qaramay, xalqning bu sodiq do‘sti, ma’rifatparvar pedagog Shakuriy butun kuch-quvvatini yangi usuldagi maktab tashkil qilishga sarf qildi, katta g‘ayrat, zo‘r havas bilan yangi usul asosida o‘qish-o‘rgatish tartiblarini o‘rgandi, savodga o‘rgatishning eng qulay va oson usullarini tanlab oldi, yangi usul maktablari uchun darslik va qo‘llanmalar tuzib nashr qildirdi. Shakuriy dastlab qizlar uchun ham yangi usuldagi maktab tashkil qilib, unda o‘z rahbarligida xotini muallimalik qilar edi. Keyinchalik o‘g‘il va qiz bolalar guruhini birlashtirib o‘qita boshlaydi. Demak, u Samarqandda yangi usuldagi maktabning targ‘ibotchi va tashkilotchilaridan biri edi. Bu ishda u hech qanday moddiy manfaatni ko‘zda tutmas va ayni choqda hech kim unga moddiy yordam bermas edi. Abduqodir Shakuriy 1917-yil to‘ntarishiga qadar o‘qituvchilik faoliyati bilan shug‘ullandi. 1917-yilda Samarqand shahrining bir guruh ilg‘or kishilari A.Shakuriyning pedagogik faoliyatining 15 yilligini nishonladilar. 1921-yilda Samarqand shahridagi 13-maktabga mudir qilib tayinlandi. U bolalarni tarbiyalash, o‘qitishga katta g‘ayrat bilan kirishdi, ko‘p yillar davomida shu maktabning mudiri hamda ona tili va adabiyot o‘qituvchisi vazifalarida ishladi. Samarqand maktablariga Shakuriy birinchi bo‘lib, mehnat va musiqa darslarini kiritdi. U bolalarni qishloq xo‘jalik va bog‘dorchilik ishlari bilan tanishtirishdan tashqari, ularga muqovasozlik, duradgorlik va boshqa hunarlarni ham o‘rgatar edi, bu mashg‘ulotlar uchun alohida soatlar ajratgan edi. 1923-yilning boshlarida «Pravda» gazetasi mamlakatimiz bo‘yicha eng namunali ilg‘or maktab hamda mohir va tajribali o‘qituvchilar uchun tanlov e’lon qildi. 1923-yilning 8-iyulida gazetada shu tanlov natijalari e’lon qilinadi. Ana shu o‘qituvchilar tarkibida respublikadagi maktab o‘qituvchilaridan A.Shakuriy bor edi. Boshqa ilg‘or o‘qituvchilar qatorida uning nomi ham «Pravda» gazetasining qizil doskasiga kiritiladi hamda pul mukofoti topshiriladi va Shakuriy haqida bir yaxshi maqola e’lon qilinadi. Bundan ko‘rinadiki, ma’rifatparvar pedagog Shakuriy yangi usuldagi maktablar tashkil qilishda, o‘qish-o‘qitishning yangi tartiblarini joriy etish va o‘qituvchilarning katta guruhini tarbiyalab yetishtirishda xizmatlari juda ko‘p bo‘lgan va gazeta tahririyati tomonidan yuqori baholangan. 1925-yilda A.Shakuriyning tashabbusi bilan qishloq aholisi o‘z mablag‘lari hisobiga to‘rt sinfli yangi maktab qurib ishga tushiradi. 263
Nazorat uchun savollar XIX asrning ikkinchi yarimida Turkistonda maktablar tuzilishini izohlang. Turkistonda rus-tuzem maktablarining ochilishini tushuntiring. Turkistonda jadidchilik harakati M.Behbudiy M.Qori Abdurashidxonov, A. Avloniy va A.Shakuriylarning yangi usul maktablarini ochishdagi xizmatlariga qisqacha izoh bering. 29. 1917-1991 yillarda O‘zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar rivoji 29.1.Turkiston o‘lkasida 1917-1924-yillardagi ta’lim siyosati. 29.2.1924-1945-yillarda ta’lim va pedagogika fani. 29.3.1945-1991-yillarda O‘zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogika fani. 29. 1.Turkiston o‘lkasida 1917-1924-yillardagi ta’lim siyosati asrning boshlarida 1917-yildan boshlab barcha mustamlaka o‘lkalar qatorida Turkistonda mahalliy aholining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy- mafkuraviy hayotida, shuningdek, maktab va maorifi tizimida keskin o‘zgarish yuz bera boshladi. Jumladan: 17 yoshgacha bo‘lgan hamma o‘g‘il va qiz bolalarga tekin hamda majburiy umumiy va poltexnika (nazariya va amaliyotda ishlab chiqarishning muhim tarmoqlarining hammasi bilan tanishtiradigan) ta’limi berishni amalga oshirish. Ijtimoiy tarbiyani yaxshilash va xotin-qizlarni ozod qilish maqsadida maktabgacha tarbiya muassasalari tarmoqlarini: yaslilar, bog‘chalar va shunga o‘xshashlarni vujudga keltirish. O‘quvchilarni o‘z ona tillarida o‘qitadigan, o‘g‘il va qiz bolalarni birga tarbiyalaydigan, albatta dunyoviy bo‘lgan, ya’ni har qanday diniy ta’sirdan xalos bo‘lgan, o‘qitishni ijtimoiy foydali mehnat bilan mahkam bog‘laydigan, yangi jamiyatning har jihatdan yetuk a’zolarini tayyorlaydigan birlashgan mehnat maktabi prinsiplarini to‘la ravishda amalga oshirish. Barcha o‘quvchilarni davlat hisobiga oziq-ovqat, kiyim-bosh, poyabzal o‘quv qurollari bilan ta’minlash . Yangi g‘oyalar bilan qurollangan yangi maorif xodim kadrlarni. Mehnatkash aholini maorif ishiga faol qatnashuviga jalb qilish. Ishchi va dehqonlarning o‘z-o‘zidan o‘rganish va o‘z-o‘zidan o‘qib bilim olishlariga davlat tomonidan har taraflama yordam berish (maktabdan tashqari ta’lim muassasalari tarmoqlarini: kutubxonalar, kattalar uchun maktablar, xalq uylari va universitetlar, kurslar, ma’ruzalar, kinematografiyalar, studiyalar va shunga o‘xshashlarni vujudga keltirish). 17 yoshdan yuqori kishilar uchun umumiy politexnik bilimlar bilan birga professional bilimlar berishni keng miqyosda rivojlantirish kabi masalalar maktab va maorif ishlarini taraqqiy ettirishning asosiy omili deb ko‘rsatildi. 264
Dastlab, universitet tarkibida ijtimoiy-iqtisodiy, tabiiy-matematika, tarix- filologiya, qishloq xo‘jaligi va texnika fakultetlari mavjud edi. 1919-yil fevraldan universitet tarkibida yangi fakultet - ishchi fakulteti ham o‘z faoliyatini boshladi. Bu universitet 1920-yil 7-sentabrdan boshlab Turkiston davlat universiteti deb atala boshlandi. Bu paytga kelib unda ta’lim oluvchilarning 60%ini mahalliy yoshlar tashkil etdi. Universitet nafaqat O‘zbekiston, shu bilan birga O‘rta Osiyo va Qozog‘iston Respublikalari uchun ham xodimlar tayyorlar edi. Shuning uchun ham Turkiston MIQning 1923-yil 19-iyuldagi qaroriga muvofiq, Turkiston davlat universiteti nomi O‘rta Osiyo davlat universiteti (SAGU)ga o‘zgartirildi. Unda Fitrat ona tilidan, Kamol Shams arifmetika va geometriyadan, Haydar Shavqiy gigiyena, gimnastika va nemis tilidan, Rahimboyev arifmetikadan, Abdurahmon Ismoilzoda san’atdan, Rizayev madaniyat tarixi siyosiy iqtisoddan, Munavvar Qori ona tilidan dars berishadi. 1917 - 1924-yillar davomida har yili 129 tak maktab yangidan ochilib, ularga 10700 dan o‘quvchi jalb qilindi. O‘zbekiston hudidida umumiy ta’lim maktablarining soni 1914 - 1915 o‘quv yilida 160 bo‘lsa, 1924-yilda 907 ga yetdi, ya’ni 5,7 marta ko‘paydi, ularda o‘quvchilar soni ham shu tariqa o‘sdi. 17,299 dan 75,543 gacha yetdi yoki 4,4 marta ko‘paydi. O‘sha vaqtlarda o‘rta maktablar ham 2 marta. O‘quvchilar soni esa 2,5 marta ko‘paydi. Bu davrda milliy demokratiya vakillari, mashhur ma’rifatparvar ziyolilar tomonidan yangi usuldagi maktablarning keng ko‘lamdagi tarmog‘ini yaratish, maktab-maorif borasida zudlik bilan islohotlarni amalga oshirish yuzasidan bir qancha takliflar ishlab chiqildi. Sobiq sho‘rolar hokimiyatni o‘z qo‘llariga olganlaridan keyin 1917-yil 11-dekabrda «Ta’lim va tarbiyani cherkov qaramog‘idan maorif xalq komissarliklari ixtiyoriga berish to‘g‘risida» qaror qabul qildi. Oldin diniy idoralar qaramog‘ida bo‘lgan barcha o‘quv yurtlari dunyoviy maktablarga aylantirildi va Xalq maorifi qaramog‘iga o‘tkazildi. Maktablar mutlaqo dunyoviy bo‘ldi. Maorif xalq komissarligining 1918-yil 31-maydagi qarori bilan maktablarda o‘g‘il bolalar bilan qiz bolalar birgalikda o‘qitila boshladi. Din, xususan, «Qur’oni karim»ni o‘rganish umuman taqiqlandi. Adabiyot darslarida esa ko‘proq rus millatiga mansub yozuvchilarning asarlarini o‘rganishga alohida e’tibor berildi. Lekin shunga qaramay, milliy ziyolilar faoliyati keng tus 265
Har qanday ijtimoiy tuzum maktab-maorif, ilm-fan va shu kabi muhim soha vazifalarini hal etmasdan istiqbol sari ko‘z tikolmasligi ayondir. Shu bois sho‘rolar hokimiyati mutasaddilari ham bu masalalarga ahamiyat berar ekanlar, avvalo, ularni o‘z sinfiy manfaatlaridan kelib chiqib, hal etishga intildilar. Ayniqsa, yangi tuzum xalq ta’limi tizimini o‘z maqsad va g‘oyalari ruhida shakllantirishga alohida urg‘u berdilar. Ushbu davrda maktablarning moddiy-texnik bazasi talab darajasida emas edi. Ularda o‘quv qurollari, dasturlar, qo‘llanmalar va darsliklar hamda yetuk bilimli o‘qituvchi mutaxassislar yetishmasdi. Buxoro respublikasida 1921-yilda jami 175 ta yangi maktab bo‘lib, ularda 11ming o‘quvchi tahsil olar edi. Xorazm respublikasidagi 40ta umumta’lim maktablari va internatlarda 2600 ta bola tahsil oldi. Hatto poytaxt Toshkentning Eski shahar qismida maktab yoshidagi 40 ming boladan faqat 10 ming nafari, ya’ni 25%i o‘qirdi, xolos. 1920-yil 17-sentabrda Turkiston o‘lkasi hukumati o‘lkadagi 8 yoshdan 40 yoshgacha bo‘lgan fuqarolarni o‘qitish savodxon qilish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Yuqoridagi qarorga binoan o‘lkaning barcha hududlarida minglab savodsizlikni tugatish kurslari faoliyat ko‘rsata boshladi. 1917-yil 9-14-may kunlari Toshkentda o‘qituvchilarning I-o‘lka qurultoyi bo‘lib o‘tdi va bu qurultoyda «Turkiston o‘qituvchilar ittifoqi» ta’sis etildi. Ta’lim tizimidagi ba’zi kamchilik va nuqsonlar natijasida 1922-yilga kelib, Turkistonda bolalarning 25 foizigina maktablarga jalb qilingan edi. Buxoro respublikasida 1921-yilda jami 175 ta yangi maktab bo‘lib, ularda 11ming o‘quvchi tahsil olar edi. 1924-1945-yillarda ta’lim va pedagogika fani O‘zbekiston hududida 1924-yildan boshlab ijtimoiy-madaniy soha qurilishining eng muhim vazifalaridan hisoblangan ta’lim tizimini shakllantirish ishlari boshlab yuborildi. Bundan ko‘zlangan maqsad o‘lkada xalq ta’limi bo‘g‘inlarini ravnaq toptirish, yoppasiga xalq savodxonligiga erishish emas, balki eng avvalo, mahalliy aholi ongiga, shuuriga kommunistik g‘oyalar va ideallarni chuqur singdirilgan avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish edi. Bu davrga kelib, bolalar hamda o‘smirlarga umumiy ta’lim berishni tezlashtirish, shuningdek, kattalar o‘rtasida savodsizlikni butunlay tugatish harakati boshlab yuborildi. O‘sha davr statistik ma’lumotlariga qaraganda, O‘zbekiston Respublikasi tashkil topgan dastlabki davrda jami 1500 ta maktab bo‘lib, ularda 116 ming o‘quvchi tahsil olar edi. Ularning 160 tasi sho‘ro tipidagi maktablar bo‘lib, dastlab ularda 17209 nafar o‘quvchi ta’lim olgan bo‘lsa, 1941-yilga kelib ularning bunday maktablar soni 5504 taga va ularda o‘qiyotgan bolalar soni esa 1 mln. 315 ming nafarga yetadi. 266
30-yillarga kelib, umumiy yetti yillik ta’lim joriy etilib, hayotga tatbiq etildi. Bundan tashqari, respublikada o‘qituvchi mutaxassislar tayyorlovchi ko‘plab o‘rta maxsus pedagogika bilim yurtlari va pedagogika institutlari tashkil qilindi. Yuqorida keltirib o‘tilgan islohotlar xalq ta’limi tizimi faoliyatini nisbatan yaxshilanishiga turtki bo‘ldi. yil 14-avgustda «Umumiy majburiy boshlang‘ich ta’lim haqida» qaror qabul qilindi. Bu qarorga binoan 8,9 va 10 yoshdagi o‘g‘il va qiz bolalarni boshlang‘ich maktabning kamida to‘rt yillik kursi hajmida umumiy majburiy o‘qitish joriy qilindi. Umumiy majburiy boshlang‘ich ta’limning joriy etilish sur’ati pedagogika texnikumlarini bitirgan o‘qituvchilarning yetishtirish sur’atidan ancha yuqori bo‘lganligi tufayli 1931-yil va undan keyingi yillarda boshlang‘ich maktab o‘qituvchilari tayyorlash uchun bir necha minglab qisqa muddatli kurslar ochildi. Xususan, O‘zbekistonda qisqa muddatli kurslar 1932-yildan 1940-yilgacha 20,7 ming o‘qituvchi tayyorlab berdi. Agar statistikaga murojaat qiladigan bo‘lsak, 1928/1929-o‘quv yilida respublikadagi o‘qituvchilar soni 5,5 ming kishini tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1932/1933-o‘quv yilida 19 ming kishiga, 1941-yilda esa 42 ming kishiga yetdi. Garchi bu raqamlar xalq ta’limi tizimida erishilgan muayyan ijobiy o‘zgarishlarni ko‘rsatsa-da, lekin bu sohada xuddi shu davrlarda ko‘plab jiddiy xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yildi. Masalan, maktablar soni ko‘payib borayotgan bo‘lsa ham, ularning moddiy-texnik bazasi mutlaqo zamon talabiga javob bermas edi. Ko‘pgina maktablarda o‘qituvchilarning bilim va saviyasi yetarli bo‘lmaganligi sababli o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi past edi. Shuningdek, maktab yoshiga yetgan bolalarning bir qismi jalb qilinmay qolib ketdi. Bolalar va o‘smirlar orasida o‘qishni tashlab ketish holatlari ortib bordi. Sho‘ro hukumati ta’lim tizimi, shu jumladan, yangi avlod tarbiyasini butunlay o‘z manfaatlariga bo‘ysundirish uchun arab alifbosiga asoslangan eski o‘zbek yozuvini ham tubdan isloh qilishga kirishdi. Shu maqsadda 1929-yil 7- avgustda qabul qilingan qaroriga asosan, arab imlosi asosidagi o‘zbek yozuvi tugatilib, undan lotin grafikasiga o‘tildi. 1940-yilning may oyida O‘zbekistonda «O‘zbek yozuvini lotinlashtirilgan alfavitidan rus grafikasi asosidagi yangi o‘zbek alfavitiga ko‘chirish to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi. O‘zbek yozuvini o‘zgartirish borasidagi bunday xatti-harakatlar respublika xalq ta’limining keyingi rivoji va istiqboli uchun salbiy oqibatlar keltirib chiqardi. Agar, 1920-yillarda respublikada ta’lim jarayoni nisbatan milliy ziyoli olimlar yetuk pedagog mutaxassislar tomonidan tayyorlangan o‘quv darsliklar, o‘quv qurollari asosida tashkil etilgan bo‘lsa, 1930-yillardan boshlab ahvol keskin 267
Bu davrda yuqori malakali pedagogik mutaxassislarga talab muttasil ortib borganligidan Buxoro, Samarqand, Toshkent, Nukus, Xiva, Urganch, Farg‘ona va Namangan singari shaharlarda pedagogika va o‘qituvchilar tayyorlash institutlari tashkil etildi. Buning natijasida 1932-yilga kelib, respublikadagi jami oliy o‘quv yurtlari soni 31 taga yetdi. Ularda ta’lim olayotgan talabalar soni esa 12,2 ming nafarni tashkil etdi. 1943-yili O‘zbekistonda 154 ta bolalar uyi mavjud bo‘lib, 1945-yilda ular soni 242 taga, tarbiyalanuvchilar soni esa 31.500ga yetdi. Hukumatning maxsus ko‘rsatmasiga asosan 1943-yildan boshlab ba’zi maktablarda o‘quv ishlab chiqarish ustaxonalari ochila boshladi. O‘zbekistonning sho‘ro hokimiyati organlari, hukumat ko‘rsatmasiga binoan, 1943-yilning 1-yanvaridan 8-10-sinf o‘quvchilari hamda katta yoshdagi o‘zbek o‘quvchilarini o‘qish haqi to‘lashdan ozod qildi. Moskva, Leningrad, Kiyev, Harkov, Varonej, Odessa va boshqa shaharlardan 1941-1943-yillarda ko‘chirib keltirilgan 35 ta oliy o‘quv yurti va 7 ta akademiya qabul qilib olindi, ularning ba’zilari o‘zaro yoki O‘zbekiston oliy o‘quv yurtlari bilan birlashtirildi. O‘z professor-o‘qituvchilari bilan ko‘chirib keltirilgan oliy ta’limning yanada rivojlanishiga ijobiy ta’sir etdi. Moskvalik va leningradlik olimlar talabalarga yangi kurslar bo‘yicha ma’ruzalar o‘qidilar, mahalliy millat vakillaridan ilmiy-pedagogik mutaxassislar tayyorlashga ko‘maklashadigan, yangi mutaxassislik bo‘yicha kadrlar tayyorlash yo‘lga qo‘yildi. O‘zbekiston hukumati oliy o‘quv yurtlaridagi qiyinchiliklarni bartaraf etish, moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, o‘qituvchilar bilan ta’minlash masalalarida ko‘maklashdi. Ayniqsa, ko‘chib kelgan tajribali pedagoglar, olimlar 1943-1944-yillarda o‘z shaharlariga qayta boshlagan, urushning dastlabki davrida vaqtincha yopilgan yoki birlashtirilgan institutlar qayta tiklanayotgan, yangidan Chimboy va Urganch pedagogika institutlari, Toshkent teatr san’ati instituti ochilgan, ilmiy-pedagogik kadrlarga muhtojlik ortgan bir paytda respublika hukumatining oliy o‘quv yurtlariga bergan ko‘magi yuqori darajada bo‘ldi. Jumladan, yirik oliy o‘quv yurlarida doktorantura va aspiranturaga qabul kengaytirildi. Respublika miqyosida ishlab turgan rahbar xodimlar oliy o‘quv yurtlariga ishga yuborildi. Urush davrida respublikaning boshqa sohalari qatori xalq maorifi ham jiddiy qiyinchiliklarga uchradi. Maktab binolarining anchagina qismi gospitallarga, evakuatsiya qilingan harbiy qismlarga, bolalar uylariga va harbiy-o‘quv punktlariga berildi. Buning oqibatida maktablar birlashtirildi, shaharlardagi maktablarda uch smenali o‘qish joriy etildi. Darslar 40 daqiqaga qisqartirildi. Ashula va rasm darslari umuman o‘tilmay qo‘yildi. 268 Urushgacha respublika maktablarida ishlayotgan jami o‘qituvchilarning 74,6 %ni erkaklar tashkil etardi. Urush boshlanishi bilan ular frontga, ishlab chiqarish ishlariga ketdi. Respublika bo‘yicha birgina 1940-1941 o‘quv yilining o‘zida 36267 o‘qituvchidan 30616 kishi qoldi. Buning ustiga darsliklar, uskunalar, daftarlar yetishmasdi. Qisqa muddatli kurslar tashkil etilib, boshlang‘ich sinflar uchun o‘qituvchilar tayyorlandi. 1944-yilda o‘qituvchilar armiya safidan maktabga qaytarildi. Shunga qaramay, o‘qituvchilar yetishmasligi eng dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolayotgandi. 1945-yilning avgust oyida sobiq SSSR Xalq Komissarligi Soveti «O‘qituvchilar tayyorlash ishlarini yaxshilash to‘g‘risida» qaror qabul qildi. Bu qarorga asosan, yetishmayotgan o‘qituvchilarni hatto to‘liq o‘rta ma’lumot olmagan kishilardan ham qisqa muddatli kurslarda tayyorlash orqali o‘rnini qoplash shu vaqtdan boshlab to‘xtatildi. Urush yillarida maktablarning o‘quv dasturlari sharoitga moslashtirildi. Unga ko‘ra, harbiy-fizika darslari soati ko‘paydi, harbiy o‘qish 1-sinfdan boshlab o‘tila boshlandi, harbiy ta’lim nafaqat o‘g‘il bolalarga, balki qiz bolalarga ham o‘rgatila boshlandi. Urush davrida maktablar tarmog‘i birmuncha qisqargan, o‘quvchilar soni ham shunga yarasha qisqargan edi. Masalan, 1940/1941-o‘quv yilida 5504 ta umumta’lim maktablarida 1368,9 ming o‘quvchi o‘qigan bo‘lsa, 1945/1946-o‘quv yilida 4976 ta umumta’lim maktablarida 989,2 ming bola ta’lim oldi. Ko‘pchilik o‘quvchilar turli sinflardan o‘qishni tashlab, frontga, front uchun qurol-aslaha ishlab chiqaruvchi zavod va fabrikalarga ishga ketib qolishdi. Lekin barcha qiyinchiliklarga qaramay, bir qator ijobiy natijalarga erishildi. Jumladan, maktablarda ta’lim-tarbiya sifatini yaxshilash maqsadida o‘quvchilar bilimini baholashning besh balli tartibi, boshlang‘ich va yetti yillik maktablarni tamomlovchilar uchun bitiruv imtihonlari, o‘rta maktabni tamomlovchilar uchun yetuklik attestati — guvohnomasi uchun imtihonlar topshirish majburiyati, maktab o‘quv dasturlarini a’lo o‘zlashtirgan namunali hulqqa ega o‘quvchilarni oltin va kumush medallar bilan taqdirlash joriy etildi. Bu chora-tadbirlar dars mashg‘ulotlari saviyasini ko‘tarliishga, o‘quvchilar intizomini yaxshilanishga olib keldi. Kundalik o‘qish foydali mehnat bilan qo‘shib olib borildi. Jumladan, o‘qishdan tashqari vaqtlarda o‘quvchilar gospitallarga otaliq yordami berdilar, frontdagilarning oilalariga ko‘maklashdilar, temir-tersak to‘plab topshirdilar, qishloq xo‘jalik ishlarida qatnashdilar. O‘zbekistonning bu davrdagi ta’lim tizimida o‘rta maxsus ta’lim o‘quv yurtlari faoliyati ham alohida o‘rin egallaydi. Buning asosiy sababi shuki, respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti ko‘p jihatdan maxsus bilim, tajriba va ko‘nikmaga ega bo‘lgan kadrlarga bog‘liq edi. Shu boisdan ham o‘lkada hunar-texnika ta’limi maktablari, texnikumlar, maxsus bilim yurtlarini tashkil qilish va faoliyatini olib borishga e’tibor berildi. O‘zbekistonda pedagogika faniga barkamol shaxs ma’naviy atini shakllantirishning asosiy vositasi sifatida yondashiladi. 1929-yil 17-yanvarda Samarqandda pedagogika nazariyasi va tarixi, ta’lim nazariyasi va metodikasi, xususiy metodika sohasida ilmiy pedagogik tadqiqotlar olib boradigan muassasa Qori Niyoziy nomidagi O‘zbekiston davlat ilmiy tadqiqot instituti tashkil etildi. 269
yili O‘zbekiston Madaniy qurilish intitutiga, 1934-yildan O‘zbekiston Pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot institutiga aylantirildi. 1939-1941-yillarda O‘zbekiston Maktablar ilmiy tadqiqot instituti, 1941-1946-yillarda Respublika Maorif xalq komissarligining metodik boshqarmasi sifatida faoliyat ko‘rsatdi. Institutning Qoraqalpog‘iston filiali 1967-yilda tashkil etilgan. Institutning tarkibida aspirantura 1960-yildan mavjud bo‘lib, u orqali mamlakatimiz uchun ilmiy pedagog kadrlar tayyorlangan. 1945-1991-yillarda O‘zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogika fani Urushdan keyingi yillarda maktab qurilishi, bolalarni maktabga jalb qilish ishlari anchagina ijobiy natijalarga erishildi. Xususan, 1943-yili ochila boshlangan ishchi va dehqon yoshlar maktablari (kechki va smenali) tarmog‘i birmuncha kengaytirildi. Boshlang‘ich maktablarda to‘rt yillik boshlang‘ich ta’limdan uch yillik boshlang‘ich ta’limga o‘tish amalga oshirildi. O‘qituvchilarning bilimiga, ularning pedagogik faoliyatiga qo‘yiladigan talablar ortib borgan sari ularning moddiy ahvolini yaxshilashga ham katta e’tibor berila boshlandi. 1951-1955- yillarga mo‘ljallangan beshinchi besh yillik rejada politexnika ta’limiga katta o‘rin berildi. Shu munosabat bilan ittifoqdosh respublikalarning ta’lim vazirliklari o‘quv rejalari va dasturlarini qayta tuzib, politexnika ta’limini oshirish to‘g‘risida maktablarga ko‘rsatmalar berdilar. 1956-yil sentabridan boshlab maktabning yangi turi — internat maktab vujudga keltirildi. Chunki urush natijasida ota-onasini yo‘qotgan bolalar, o‘z bolalarini mustaqil tarbiyalashi qiyin bo‘lgan beva ayollar ko‘payib ketgan edi. Bunday maktablarga bolalar faqat ota-onalarning yoki ota-ona o‘rnida bolani tarbiya qilayotgan kishilarning istagi bilangina qabul qilingan. Ota-onalari bo‘lmagan bolalar, shuningdek, ayrim hollarda, mehnatkashlar deputatlari shahar va tuman Sho‘rolari Ijroiya qo‘mitalarining qarori bilan ko‘p bolali, ta’minoti yaxshi bo‘lmagan oilalarning bolalari internat-maktablarda to‘liq ravishda davlat ta’minotiga o‘tkazildi. 1958-yil dekabrida «Xalq maorifi tizimini yanada rivojlantirish to‘g‘risida» qonun qabul qildi. Qonunda o‘qitishni turmush bilan bog‘lab olib borish, yoshlarni aqliy, ma’naviy, jismoniy jihatdan yetuk qilib shakllantirish, ularga umumiy politexnik bilim berish vazifalari qo‘yildi. 1959-yilda 10 yillik o‘rta maktablar 11 yillik maktablarga aylantirildi. Maktablar uchun yangi o‘quv rejalari, dasturlari va darsliklar yaratildi. Maktablarda ustaxonalar qurildi, maktab tajriba uchastkalari vujudga keldi. Fizika va matematika fanlarini o‘rganish uchun ajratilgan soatlar ko‘paytirildi. O‘quvchilarga mashinasozlik, sanoat, qurilish va qishloq xo‘jaligi bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar o‘tish yo‘lga qo‘yildi. 1962-yildayoq to‘liqsiz umumiy majburiy sakkiz yillik ta’limga o‘tish amalga oshdi. Barcha yetti yillik maktablar sakkiz yillik maktablarga aylantirildi. Sakkiz yillik maktabni tamomlagan o‘quvchilar quyidagi o‘quv yurtlarida o‘qishlari mumkin edi: 1) to‘liq umumiy ta’lim o‘rta maktablarida (IX-X sinflarda); 2) o‘qish muddati uch-to‘rt yillik bo‘lgan texnikumlarda; 3) hunar-texnika bilim yurtlari; 4) ishchi va qishloq yoshlari maktablarida. 270
Sanoat, qurilish va qishloq xo‘jaligida ish bilan band bo‘lgan yoshlarga ta’lim berish maqsadida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda o‘qish imkoniyatini beruvchi kechki va sirtqi maktablar tashkil etildi. 1958—1965-yillarda 1000 ga yaqin shunday maktablar ochildi, ularda o‘qiyotgan yoshlar 1965-yilda 134,5 ming kishini tashkil etdi. O‘zbekiston hukumatining «Respublika umumta’lim maktablari ishini yanada yaxshilash choralari to‘g‘risida» (1966) va «Respublika umumiy o‘rta ta’limga o‘tish munosabati bilan xalq maorifini yanada yaxshilash choralari to‘g‘risida» (1969) qarorlari qabul qilindi. Bu qarorlarga asosan respublikada yoshlar uchun umumiy o‘rta ta’limga o‘tish, yangi maktab binolari, o‘quv kabinetlari, laboratoriyalar, ustaxonalar barpo etishga yo‘naltirilgan kapital qurilish ishlari bajarildi. Maktab-internatlar, o‘quvchilarning badiiy iste’dodlarini rivojlantiruvchi maktablar ko‘paydi. Jumladan, Glier nomidagi o‘rta maktab- internat, milliy musiqa va milliy amaliy san’at maktab-internatlari, sport maktab- internati va boshqa o‘nlab musiqa maktablari ochildi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari 1970-yilda ishlab chiqilgan nizomga muvofiq mahalliy sharoitlardan kelib chiqqan holda alohida boshlang‘ich (1-3- sinflar), 8 yillik (1-8-sinflar) va o‘rta (1-10-sinflar) maktablariga aylantirildi. Ishlab chiqarish ta’limi berish maqsadida maktablararo o‘quv ishlab chiqarish kombinatlari tuzildi. Shahar va tumanlarda kasb-hunar bilim yurtlari tashkil etildi. Ko‘pchilik maktablarda yoshlarni o‘quv mashg‘ulotlaridan keyin maktabda olib qolish, ularga ta’lim-tarbiya berish ishlari yo‘lga qo‘yildi, ya’ni kuni uzaytirilgan maktablar tashkil topdi. Alohida fanlarni chuqur o‘rgatuvchi maktablar, shuningdek, aqliy va jismoniy jihatdan zaif bolalar maktablari vujudga keldi. 70-yillarning o‘rtalarida umumiy o‘rta ta’limga o‘tish yakunlandi. 1965- 1985-o‘quv yillari orasida o‘tgan 20 yil davomida barcha turdagi umumta’lim maktablari 8716 tadan 9188 taga ko‘paydi, o‘quvchilar soni esa 3055,8 ming boladan 6519,6 ming bolaga ko‘paydi. 1965-1985-yillarda respublika maktablarida o‘rta ma’lumot olganlar soni 5,7 million kishidan oshdi. O‘rta maktabni tamomlaganlarning maxsus kasbiy tayyorgarligini oshirish maqsadida texnikumlar soni ko‘paytirildi, texnikumlar qoshida o‘rta ma’lumotli kishilarni qabul qiladigan bo‘limlar ochildi. Bu bo‘limlarda o‘qish muddati 2-3 yil qilib belgilandi. Urushdan keyingi yillarda oliy va o‘rta maxsus ta’lim ancha o‘sdi. 50- yillarda 3 ta oliy o‘quv yurti — Andijon meditsina instituti, Toshkentda elektrotexnik aloqa, Fizkultura institutlari, 60-yillarda yana 8 ta yangi oliy o‘quv yurti — Andijon paxtachilik instituti, Farg‘ona politexnika instituti, Samarqand arxitektura-qurilish instituti, Termiz, Sirdaryo, Toshkent viloyat pedagogika institutlari, Andijon tillar pedagogika instituti, Toshkent rus tili va adabiyoti pedagogika instituti tashkil etildi. 70-yillarda yana 5 ta oliy o‘quv yurti — Nukus davlat universiteti, Toshkent avtomobil yo‘llari instituti, Pediatriya instituti ochildi. 271
1960-yilda 30 ta oliy o‘quv yurtlarida mutaxassislar tayyorlangan bo‘lsa, 1985-yilda ularning soni 42 tani tashkil etdi. 1961-1985-yillardan respublika oliy o‘quv yurtlari 828 mingga yaqin muhandislar, iqtisodchilar, agronomlar, huquqshunoslar, o‘qituvchilar, madaniyat va san’at xodimlari yetishtirib berdi. Shuningdek, o‘rta maxsus o‘quv yurtlari tarmog‘i ham kengaydi. 1960-yilda 75 ta o‘rta maxsus o‘quv yurtlari faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, 1965-yilda ularning soni 249 taga yetdi. 1961—1985-yillarda 1 mln. 135 mingga yaqin o‘rta maxsus ma’lumotli mutaxassis kadrlar tayyorlandi. Mutaxassis kadrlarni tayyorlashda jiddiy kamchiliklarga ham yo‘l qo‘yildi. Mutaxassislar tayyorlash sifatini ko‘tarish sohasidagi sa’y-harakatlar kutilgan natijani bermadi. Buning sabablari esa quyidagicha edi: o‘quv yurtlarining moddiy-texnik bazasi talabalarning o‘sish darajasidan ancha past darajada bo‘ldi, zamonaviy texnika vositalari bilan yetarli darajada ta’minlanmadi; Respublika partiya va sho‘ro organlari tomonidan oliy o‘quv yurtlari uchun har bir viloyatdan talabalar qabul qilish rejasi belgilangan bo‘lib, bu rejani qanday qilib bo‘lsa ham bajarish majburiy edi. Bu o‘z navbatida bilim saviyasi nihoyatda past bo‘lgan yoshlarning ham oliy o‘quv yurtlaridan o‘rin olishiga olib keldi; oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida o‘quv rejalari va dasturlari 60-70-yillarda uch marta o‘zgardi, har safar o‘qitiladigan fanlar yangilari hisobiga ko‘payib, o‘quv materiallari hajmi oshib bordi, talabalarning mustaqil o‘qib o‘rganishlari uchun vaqt tobora kamayib bordi; xalq xo‘jaligining mutaxassislarga bo‘lgan talabi yaxshi o‘rganilmadi, natijada kadrlar tayyorlashni rejalashtirishda jiddiy xatolarga yo‘l qo‘yildi, ba’zi sohalarda keragidan ortiqcha mutaxassislar tayyorlandi, boshqa sohalarda, ayniqsa, texnika taraqqiyotining hal qiluvchi tarmoqlarida kadrlar yetishmovchiligiga yo‘l qo‘yildi; —o‘quv yurtlari faoliyatida tanish-bilishlik, oshna-og‘aynigarchilik kabi salbiy holatlarning tarqalishi ham kadrlar tayyorlash sifatini pasaytirdi, son ketidan quvish ustunlik qildi. Bunday vaziyatda yosh mutaxassislarning ma’lum qismi olgan bilimlarini turmush bilan bog‘lay olmadilar, g‘oyaviy-professional va axloqiy jihatdan yetuklik va qat’iylik ko‘rsata olmay, ko‘zbo‘yamachilik, qo‘shib yozish yo‘liga kirib qoldilar. Respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida keng tarqalgan salbiy holatlarning ildizi mutaxassislar tayyorlashdagi nuqsonlarga borib taqaladi. Umuman, xulosa qilib aytganda, urushdan keyingi va tinch qurilish davridan mustaqillik davrigacha O‘zbekiston maorifi, fan va madaniyati rus hamda Yevropa madaniyati ta’sirida rivojlandi, ammo bu - o‘zbek xalqining milliyligidan, asrlardan beri meros bo‘lib kelayotgan qadriyatlaridan muayyan darajada ajralgan holda rivojlanish edi. O‘zbek pedagogika fani rivojida T.N. Qori-Niyoziy, S.Rajabov, O.Muhammadjonov, M.Ochilov, O.Roziqov, K.Zaripov, D.Shodiyev, A.Zunnunov, 272 O.Hasanboyeva, J.Hasanboyev, S.Temirova, S.Mamajonova, K.Hoshimov, J.Yo‘ldoshev, Y.Abdullayev, N.Shodiyev, M.Quronov, L.Mo‘minova, B.Qodirov singari olimlar tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari katta ahamiyatga ega. Bulardan pedagogika fanlari doktori, akademik Siddiq Rajabovni alohida ta’kidlab o‘tish joiz. U ilmiy-pedagogik faoliyati davomida bir necha yo‘nalishlarda: pedagogika fanining metodologik muammolari; axloq-odob va tarbiya; oliy ta’lim didaktikasi; pedagogika tarixini o‘rganish; barkamol shaxsni tarbiyalashda xalqimizning tarixiy an’analari bo‘yicha tadqiqotlar olib bordi. S.Rajabov «Pedagogika fani taraqqiyotining ba’zi masalalari», «Xalq maorifi va pedagogika fani buyuk allomalari», «Inson omili va yangicha fikrlash» kabi risola, 300 dan ortiq ilmiy-uslubiy maqolalar muallifidir. 1941-yilda «XIX asr va XX asr boshlarida Buxoroda maktab va maorif taraqqiyoti ocherklari» risolasi bo‘yicha O‘zbekistonda birinchi bo‘lib pedagogikadan nomzodlik, 1961-yili esa «O‘zbekistonda maktablarning tashkil topishi va taraqqiy etishi (1917-1941- yillar)» mavzusida doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. Bu davrda olim pedagogika fanini chin qalbdan sevgan mutaxassislarni, ko‘pgina iqtidorli yoshlarni o‘z atrofiga chorladi. Yosh olimlarga hamisha yordam berib keldi. Yoshlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash ularning hayotiy e’tiqodi va turmushining mazmuniga aylanib ketdi. Shu bois 10 dan ortiq fan doktorlari, 200 ga yaqin fan nomzodlari bevosita Siddiq Rajabovning ilmiy maslahatchiligi va rahbarligi asosida dissertatsiyalarini muvaffaqiyatli himoya qildilar. 1964-yilda S.Rajabovning ilmiy pedagogik faoliyati yuksak baholandi, unga «Respublikada xizmat ko‘rsatgan fan arbobi» unvoni berildi. Malla Ochilov - O‘zbekiston Respublikasi va hamdo‘stlik mamlakatlari pedagogik jamoatchiligi orasida taniqli pedagog-olim, pedagogika fanlari doktori, professor, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi. U pedagogika fanida o‘qituvchi muammosi yo‘nalishida mutaxassislar tayyorlash va malakasini oshirish, bo‘lajak o‘qituvchilarni professional axloqiy tarbiyalash bo‘yicha fundamental ilmiy-pedagogik tadqiqotlarni bajargan nazariyachi va amaliyotchi pedagogdir. Uning «O‘qituvchi odobi», «Studentlarning axloqiy tarbiya jarayoni», «Studentlarning ilmiy tadqiqot ishlari», «Yangi pedagogik texnologiyalar», «Muallim-qalb me’mori», «Oliy maktab pedagogikasi» kabi asarlari pedagogic jamoatchilik tomonidan iliq kutib olingan. Iqtidorli olim mashhur pedagog Yan Amos Komenskiyning «Buyuk didaktika» asarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Bu asar jahon xalqlari pedagogikasiga ulkan ta’sir o‘tkazgan durdonalardan biri sanaladi. Bu esa tarjimon-pedagog salohiyati yuksakligidan dalolat beradi. Nazorat uchun savollar Turkiston o‘lkasida 1917-1924-yillardagi ta’lim siyosatini mazmun - mohiyatini yoriting. 1924-1945-yillardagi ta’lim va pedagogika fani taraqqiyotiga izoh bering. 1945-1991-yillarda O‘zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogika faniga rivojiga qisqacha tavsif bering. 273
Yüklə 1,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||