Umumiy pedagogika o‘. J. Yo‘ldoshev tahriri ostida
Yüklə 1,33 Mb.
|
|
Ko‘rgazmalilik prinsipi
Pedagogika tarixida ko‘rgazmalilik prinsipi birinchilardan bo‘lib shakllangan. Ta’lim samaradorligi insonni barcha sezgi organlarini jalb etilishiga bog‘liqligi ta’kidlangan. O‘quv materiali qanchalik turli sezgi organlari orqali ta’sir etsa, materialni mustahkam o‘zlashtirilishiga olib keladi. Bu qonuniyat didaktikaning ko‘rgazmalilik prinsipida o‘z ifodasini topgan. Ko‘rgazmalilik prinsipi o‘quvchilar bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida o‘rganilayotgan predmetlar va hodisalarni yoki ularning tasvirini jonli idrok etishdan xulosalar sari yoki umumiydan aniq narsa sari borishni talab etadi. Ta’lim jarayonida bolalarga kuzatish, o‘lchash, tajriba o‘tkazish imkoniyatini berish lozim. Ko‘rgazmalilik prinsipiga ko‘ra narsa-hodisalarni o‘rganish, ularni kuzatish, sezishdan boshlanadi. Kuzatish, sezish ongda faktlarni to‘plash, tasavvurlarni shakllantirishga olib keladi. Ta’lim nazariyasida ko‘rgazmalilik keng ma’noda qo‘llaniladi. U ko‘rish, eshitish, ta’m bilish sezgilarini o‘z ichiga oladi. Ushbu prinsipni asoslashga Ya.A.Komenskiy, I.G.Pestalotsi, K.D.Ushinskiy, L. V. Zankov kabi olimlar munosib hissa qo‘shganlar. Ya.A.Komenskiy «Didaktikaning oltin qoidasida» ko‘rgazmalilik prinsipiga amal qilish yo‘llarini shakllantirdi. G.Pestalotsi ko‘rgazmalilikka amal qilish tushunchalarni fikriy shakllanishi bilan uyg‘unlikda bo‘lishini ko‘rsatib o‘tgan. K.D.Ushinskiy ko‘rgazmalilikni bolalarni nutqini rivojlanishidagi ahamiyatini ochib bergan, L.V.Zankov so‘z va 70
Ta’limda ko‘rgazmalilik prinsipi o‘rganilayotgan obyektlarni namoyish qilish, hodisa va jarayonlarni izohlash, hodisa va jarayonlarni kabinet va laboratoriyalarda, tabiiy sharoitlarda, mehnat va ishlab chiqarish faoliyatida kuzatish yo‘llari orqali amal qilinadi. Ko‘rgazmalilik vositalari: natural obyektlar: o‘simliklar, hayvonlar, tabiiy va ishlab chiqarish obyektlari, odamlarni mehnati va o‘quvchilarni o‘zlari; ko‘rgazmali qo‘llanmalar: modellar, maketlar, mulyajlar, gerbariylar v.b.; ta’limning tasviriy vositalari: kartinalar, fotografiyalar, diafilmlar, rasmlar; simvolli ko‘rgazmali qo‘llanmalar: kartlar, sxemalar, tablitsalar, chizmalar v.b.; audiovizual vositalar: kinofilmlar, magnitofor yozuvlari, televizion ko‘rsatuvlar, kompyuter texnikasi; mustaqil tayyorlangan «tayanch signallar» konspekt, sxema, chizma, jadval ko‘rinishidagi. Mashg‘ulotlarda ko‘rgazmali vositalardan foydalanish natijasida o‘quvchilarda o‘qishga qiziqish shakllanadi, kuzatuvchanlik, diqqat, fikrlash rivojlanadi. Ta’lim amaliyotida ko‘rgazmalilik prinsipiga amal qilishning qator qoidalari ishlab chiqilgan: ko‘rgazmalilik o‘rganilayotgan predmet va hodisalarni mohiyatini ifodalashi, o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan mazmunni aniq va ravshan ko‘rsatish; 100 marta eshitgandan, 1 marta ko‘rgan afzal; bola ko‘rganda fikrlaydi va samarali eslab qoladi; ko‘rgazmalilikka maqsad sifatida emas, vosita sifatida amal qilish; ko‘rgazmalilikni me’yoridan oshirib yubormaslik; ko‘rgazmalilikka nafaqat o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarni ishonchliligini tasdiqlash uchun, balki bilimlar manbai sifatida qarash; bolalar yoshi ulg‘aygan sari predmetli ko‘rgazmalilikni simvolli ko‘rgazmalik bilan almashtirish; ko‘rgazmalilikning turli-tuman turlaridan foydalanish; ko‘rgazmalilik estetik tarbiyalashi kerak; turli ko‘rgazmali vositalardan foydalanishda o‘quvchilar yoshini hisobga olish.
O‘qitishda tarixiylik prinsipi o‘quv materiallarini bayon qilishda tarixiy materiallardan foydalanish asosida darsni tashkil etishni nazarda tutadi. Ta’lim jarayonida tarixiylik prinsipiga amal qilinsa, o‘quv materiali boyitiladi va uni puxta o‘zlashtirishga imkon yaratiladi, fandagi ketma-ketlikni ifoda etish imkoniyati tug‘iladi, natijada bilimlarni yaxlit, bir butunlikda o‘zlashtirish ta’minlanadi. 71
O‘quv materiallarini o‘zlashtirishga tarixiy yondashuv tarafdorlari tarixiy materiallarni u yoki bu o‘quv kursiga kiritishning maqsadga muvofiqligi va zarurati o‘qitishda tarixiylik prinsipi mohiyatini tashkil etishini ta’kidlaydilar. O‘quvchilarni fan asoslari tarixi bilan tanishtirish ularning axloqiy jihatdan takomillashuviga, vatanparvarlik ruhida tarbiyalanishiga turtki beradi. O‘qitish jarayonida tarixiylik prinsipining o‘rni shundaki, u o‘quvchilarda fanga qiziqishni rivojlantirishning asosi hisoblanadi. O‘quvchilar tomonidan predmetga qiziqish mavjud bo‘lganda, shubhasiz, o‘quv materiali mazmuni yengil o‘zlashtiriladi. Shu boisdan aytish mumkinki, tarixiylik predmet mazmunini bir tomondan boyitsa, boshqa tomondan o‘quvchilarda kuchli motiv uyg‘otadi. Ta’lim jarayonida tarixiylik prinsipiga amal qilinishi o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashining shakllanishida, ularda axloqiy sifatlarni tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi. O‘qitishda tarixiylik prinsipini amalga oshirishda tarixiy materiallarni saralash mezonini aniqlash muhimdir. Ular: tarixiy material mavzu maqsadiga mos kelishi; tarixiy material mavzuni qo‘shimcha axborot bilan boyitishi; tarixiy material o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga mos kelishi; tarixiy material o‘qituvchi imkoniyatlariga mos kelishi; tarixiy material ilmiy manbalar asosida saralanishi. Ushbu mezonlarga umumta’lim maktablarida o‘zlashtiriladigan tarixiy materiallarni konstruktiv loyihalashda amal qilinishi lozim. Tarixiylik prinsipi zamon va makon kontekstida fanning ta’lim jarayoniga nisbatan zamonaviy talablarini ifodalaydi. Ta’limning tizimliligi prinsipi o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirishni ma’lum bir tizimda, tartibda bo‘lishini talab etadi. Ta’limning sistemaliligi fan, madaniyat tajribani yutuqlarini o‘zlashtirishda o‘quvchilarni amaliy ko‘nikmala- riga, nazariy bilimlariga, o‘quv faoliyatiga, tizimli xarakterni ifodalaydi. Sistemalilik qator belgilarga ega: Tartibga solinganlik, tashkiliylik, yaxlitlik, rejalilik, davomiylik va bosh- qalar. Ta’lim jarayonini tashkil etishda bu belgilarga rioya qilish ta’limda sistemalilikni ta’minlaydi. Ta’limda sistemalilik va ketma-ketlik prinsipi o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirishni aniq tartibda, tizimda bo‘lishini ifodalaydi. U ta’lim jarayonini mantiqiy qurilishini talab etadi. Ta’limda tizimlilik va ketma-ketlik prinsipi qator didaktik qoidalarga amal qilishni talab etadi: bilimlar tizimini o‘zaro aloqadorlik asosida shakllanishi; o‘rganilayotgan materialni mantiqiy aloqador bo‘lim va bloklarga ajratish; o‘quv materialini mantiqiy tasvirlovchi sxema, reja, tablitsa, tayanch konspektlar, modullardan foydalanish; predmetlararo aloqadorlikka amal qilish; umumlashtiruvchi va sistemali darslarni tashkil etish; 72
yagona talab asosida pedagogik jarayon subyektlarini faoliyatini koor- dinatsiyalash va ular faoliyatini uzluksizligini ta’minlash.
Izchillik prinsipi Ta’limda bilimlarni izchil o‘zlashtirish prinsipi o‘quvchilar xotirasida bilimlarni mustahkamlashni taqozo etadi. Ushbu prinsip asosida fan tomonidan o‘rnatilgan qonuniyatli holatlar yotadi: o‘quv materialini izchil o‘zlashtirish obyektiv omillarga (material maz- muniga, uning tuzilishiga) bog‘liq. o‘quvchilar aqliy bilish faolligini namoyon qilishi; o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan o‘quv materiali o‘quvchilarni har xil individual farqlarini hisobga olgan holda qurish; yangi o‘quv materiali oldin o‘zlashtirilgan bilimlar bilan bog‘lanishi (oldin o‘zlashtirilgan bilimlar asosida yangilari yaqqol qabul qilinib, eski bilimlar yangilari hisobiga boyiydi). Turli xildagi ta’lim metodlari, shakllari, vositalari qo‘llaniladi: bir xillik o‘quvchilarni o‘qishga bo‘lgan qiziqishlarini so‘ndiradi, o‘zlashtirish samaradorligini pasaytiradi; qiyoslash, taqqoslash, umumlashtirish, tahlil etish, sabab va oqibatlarini, aloqadorligini o‘rnatish, asosiysini topish bilan bog‘liq savollarni berish orqali o‘quvchilarni fikrlashini faollashtirish; o‘zlashtirish jarayoni sifatiga tizimli nazorat qilib borish orqali erishish. Ta’limni tarbiyalovchilik prinsipi Ta’limni tarbiyalovchilik prinsipi ta’lim jarayonini obyektiv qonuniyatlarini ifodalaydi. Ta’lim-tarbiyadan tashqarida bo‘lish mumkin emas. Holbuki o‘qituvchi maxsus tarbiya maqsadini qo‘ymaganda ham o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatadi. Ularni o‘quv materiali mazmuni, bilimlarga bo‘lgan o‘zining munosabatlari, o‘quvchilarni bilish faoliyatini tashkil etishda qo‘llagan metodlari, o‘zining shaxsiy sifatlari orqali tarbiyalaydi. Ta’limda ta’limni tarbiyalovchilik prinsipi qator didaktik qoidalarga amal qilishni talab etadi: har qanday o‘quv predmetini o‘rganishda maqsadli, ongli, tizimli tarbiyani olib borish; tushuncha, ta’rif, qonun, simvollardan so‘ng o‘quvchilar tabiat hodisalarini va ijtimoiy progres qonunlarni tushunishlarini, shakldan so‘ng mazmunni, hodi- sadan so‘ng mohiyatni, tashqi belgilardan keyin ichki xususiyatlarni va qonuniyatlarini tushunishlariga erishish; har bir darsni, har bir mavzuni tarbiyaviy imkoniyatlaridan foydalanish; o‘quv jarayonini o‘quvchilarning madaniy xulq-atvoriga va o‘zaro munosabatlariga ta’sir etadigan qilib tashkil etish; o‘quvchilar shaxsini hurmat qilish va bir vaqtni o‘zida talabchanlikda bo‘lish. Hurmatga asoslanmagan talabchanlik jahldorlikni va norozilikni keltirib chiqaradi. Talabchan bo‘lmaslik mehribonlikni, tartibni buzilishiga, tartibsizlikka, o‘quvchilarni quloq solmasligiga olib keladi. 73
Nazariyani amaliyot bilan bog‘liqligi prinsipi Ta’limni amaliyot bilan bog‘liqligi prinsipi o‘quvchilarni qiziqtirishni, o‘zlashtirilgan nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llashni, borliqni analiz (tahlil) qilishni, o‘z qarashlarini ishlab chiqishni talab etadi. Buning uchun real hayot vaziyatlari tahlil qilinadi, o‘quvchilar ishlab chiqarish bilan tanishadilar, mashg‘ulotlarda ko‘plab shaxsiy ma’lumotlardan foydalanadilar. O‘quvchilar maktabdagi ijtimoiy foydali faoliyatga jalb qilinadi. Nazariyani amaliyot bilan bog‘liqligi prinsipi ilmiy asoslangan bilimlarni hayotda qo‘llanilishi bilan birgalikda, aloqadorlilikda o‘zlashtirilishini taqozo etadi. Shundagina o‘quvchilarda hayotdagi hodisa va jarayonlarga nisbatan ilmiy qarash hamda ilmiy dunyoqarashlari shakllanadi. Amaliyot - bu haqiqat mezoni, bilish manbai hisoblanadi. Amaliyotda ta’lim natijasi tekshiriladi, tasdiqlanadi. ta’limda nazariyani amaliyot bilan bog‘liqligi prinsipi qator didaktik qoidalarga amal qilishni talab etadi: ta’limda o‘quvchilarni amaliy tajribasiga tayanish; nazariy billimlarni qo‘llanish sohasini ko‘rsatish: zamonaviy texnologiyalarni, yangi ishlab chiqarish munosabatlarini, mehnat qilishning qulay metodlarini o‘rganish; muammoli izlanish va tadqiqotchilik masalalarini qo‘llash; bilimlarni amaliyotda qo‘llash; ilg‘or ilmiy g‘oyalarni, konsepsiyalarni, nazariyalarni ahamiyatini ko‘rsatish. Ta’limni o‘quvchilarning individual va yosh xususiyatlariga mosligi prinsipi Ushbu prinsip ta’lim mazmuni, metodlari va shaklini o‘quvchilarni yosh davrlariga va individual rivojlanishlariga mos bo‘lishini ifodalaydi. Shaxsiy rivojlanish va bilish imkoniyatlari darajasi o‘quv faoliyatini tashkillashni aniqlaydi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarni tafakkurini, xotirasini, diqqatini, xarakterini, temperamentini, qiziqishlarini hisobga olish ahamiyatlidir. Individual xususiyatlarni hisobga olishning ikkita individual va tabaqa- lashtirilgan yo‘li mavjud: asrning 90-yillarigacha asosan individual yondashuv asosida ishlangan bo‘lsa, hozirgi paytda tabaqalashtirilgan ta’limga ko‘proq e’tibor qaratilmoqda. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, didaktik prinsiplar an’anaviy ta’lim tizimi asosini tashkil etadi. Ayrim mutaxassislar zamonaviy ta’lim rivojlanish tenden- siyalariga mos keluvchi didaktik prinsiplarni asoslab bermoqdalar. A.V.Xutorskiyning ta’kidlashicha, an’anaviy didaktik prinsiplar ta’lim maqsadini aniqlashtirishga yordam berib, o‘qituvchiga darsdagi aniq vaziyatlarda rahbarlik qilishi uchun ham xizmat qiladi. Ayni paytda umumqabul qilingan prinsiplar o‘quvchilarni ta’lim faoliyatini rivojlanishi dinamikasida butun ta’lim jarayonini reglamentini aniqlay olmaydi. Shuning uchun prinsiplar tizimini asosi qilib o‘quvchilarni o‘qish faoliyati olingan. V. Xutorskiy ta’lim jarayonini quyidagi prinsiplarini taklif etadi: O‘quvchining shaxsiy maqsadi prinsipi. Har bir o‘quvchini o‘qitish uning shaxsiy o‘quv maqsadlarini hisobga olish va uning asosida amalga oshiriladi. Bu 74
Ta’lim proyektoriyasini individual tanlash prinsipi. O‘quvchi o‘qituvchi bilan birgalikda ta’limning asosiy komponentlari (ta’lim metodi, shakli, maqsadi, mazmuni)ni tanlash huquqiga ega. Ta’lim jarayonining metapredmet asosligi prinsipi. Ta’lim jarayoni mazmunini asosini o‘quvchilarni shaxsiy bilish imkoniyatlarini ta’minlovchi fundamental metapredmetlar obyektlari tashkil etadi. O‘quvchilarni real ta’lim obyektlarini o‘zlashtirilishi bir o‘quv predmeti doirasidan tashqari o‘quv predmetlari doirasidagi fundamental ta’lim obyektlarini kategoriya, tushuncha, simvol, prinsiplar, qonunlar, nazariyalarni o‘zlashtirishni ta’minlaydi. Ta’limni samaradorligi prinsipi. Ta’limni asosiy yo‘nalishi o‘quvchini shaxsiy ta’limiy jihatdan o‘sishi hisoblanadi. Mahsuldor ta’lim nafaqat ma’lum narsalarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan, balki yangi materiallarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilganligi bilan ham xarakterlanadi. O‘quvchilarni ta’limiy mahsulotining birlamchiligi prinsipi. O‘quvchining ta’lim mazmunini individual tarzda yaratishi ta’lim standartlarni va o‘rganilayotgan sohadagi umumqabul qilingan yutuqlarni o‘zlashtirishida ilgarilab ketishni ta’minlaydi. Bu prinsip o‘quvchini tabiat bilan uyg‘unligini va shaxsiy yo‘nalganligini aniqlashtiradi. O‘quvchi o‘rganilayotgan masalada o‘zini namoyon qilishi uchun imkoniyat beradi, ijodiy faoliyat texnologiyasini o‘zlashtiradi. Ta’limning vaziativligi prinsipi. Ta’limiy jarayon o‘quvchilar bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlardan tashkil topgan. O‘qituvchi ta’limda o‘quvchi harakatlarini kuzatib boradi. Ya’ni o‘quvchini ijodiy faoliyatini tashkil etadi va ta’limiy vaziyatlarni yaratadi. Uning maqsadi o‘quv jarayonida o‘quv motivlarini hosil qilish va o‘quvchilar faoliyatida ularni faolligini ta’minlash hisoblanadi. Ta’lim jarayonida ta’lim prinsiplariga o‘zaro aloqadorlikda amal qilinadi. Yagona prinsipga amal qilish orqali ta’lim samaradorligiga erishib bo‘lmaydi. Prinsiplar faqat aloqadorlikda, kompleks tarzda ta’lim samaradorligini ta’min- lashga xizmat qiladi. Faqat kompleks tarzda ta’lim maqsadini aniqlashni, ta’lim mazmunini, metodlarini, vositalarini, shakllarni tanlashni hamda zamonaviy ta’lim muassasalarini vazifalarini samarali hal etishni ta’minlaydi. Nazorat uchun savollar Ta’lim qonunining didaktik qonuniyatlardan farqi nimada? Ta’lim prinsipining mohiyati nimada? Ta’limning asosiy prinsiplarini tavsiflang. Ta’lim prinsiplarini amalga oshirish qoidalaridan misol keltiring. 75
8.Ta’lim mazmuni Ta’lim mazmuni tushunchasi va mohiyati. Ta’lim mazmunini shakllantirishning asosiy nazariyalari. Ta’lim mazmunini tanlash prinsiplari va mezonlari. Davlat ta’lim standarti. Ta’lim mazmunini aks ettiruvchi me’yoriy hujjatlar. Ta’lim mazmuni tushunchasi va mohiyati Bizga ma’lumki, «mazmun» tushunchasi ma’nosi qadimgi yunon mutafakkirlari Aristotel va Platon tomonidan ochib berilgan. Aristotelning ta’kidlashicha, mazmun - bu butunni hosil qiluvchi qismlar yig‘indisidir. Keyinchalik bu tushuncha Gegel tomonidan to‘ldirilgan, uning fikricha «har qanday predmetlar nafaqat moddiy, balki mazmunga ham ega. «Ta’lim mazmuni» tushunchasini pedagogik ma’nosi rus olimi P.F.Kapterev tomonidan bilimlar tizimi sifatida ochib berilgan. Ta’lim mazmuni deganda ta’lim jarayonida o‘quvchilar o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan ilmiy bilimlar tizimini, amaliy ko‘nikma va malakalarni hamda dunyoqarash va axloqiy-estetik g‘oyalarni tushunamiz - deb ta’kidlaydi I.F.Harlamov. Ta’lim mazmuni—yoshlarni ma’lumotli qilish, taraqqiy ettirish, tarbiyalash maqsadida ma’lumot mazmunidan tanlanib, ta’lim jarayoniga olib kirilgan bilim, ko‘nikma-malaka, faoliyat usullari hamda tabiat, jamiyat va tafakkur hodisalarini emotsional baholashga doir munosabatlardir degan qarashlarni O.Roziqov, Adizovlar ilgari suradilar. V.V. Krayevskiy va I.Ya. Lernerlarning fikricha, ta’lim mazmuni o‘zaro bog‘langan komponentlarning ijtimoiy tajribasi sifatida ko‘rib chiqilgan. tabiat, jamiyat, texnika, inson, faoliyat turlari to‘g‘risidagi bilimlar; faoliyat turlarini ifodalovchi tajriba; ijodiy faoliyat tajribasi; faoliyatning obyekti va vositasi hisoblanadigan borliqqa nisbatan emotsional munosabat tajribasi. Har bir komponentni ko‘rib chiqamiz. Birinchi komponent - bilim, ya’ni insoniyat tomonidan dunyo to‘g‘risidagi obyektiv ma’lumotlarni to‘planishi. Bilimlarni bir necha turlari mavjud: asosiy tushuncha va atamalar, bularsiz biror bir matnni yoki fikrni tushunib bo‘ lmaydi; borliqdagi ilmiy tushuncha va faktlar, bularsiz fan qonuniyatlarini tushunish mumkin emas; nazariyalar; faoliyat turlari, bilish metodlari va bilimlarni olish tarixi to‘g‘risidagi bilimlar; baholovchi bilimlar, hayotdagi turli hodisalarga munosabat me’yorlari. 76
Navbatdagi komponent - ijodiy faoliyat tajribasi. Ijodiy faoliyat inson faoliyatining mahsuldor darajasida amalga oshiriladi. Keyingi komponent - borliqqa bo‘lgan emotsional munosabat. Nazariyachilar ta’lim mazmunini darajalari to‘g‘risidagi g‘oyalarni ilgari surmoqdalar: Umumnazariy daraja. O‘quv predmeti darajasi. O‘quv materiali darajasi. Demak, yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, ta’lim mazmunini shakllantirishga ta’sir etuvchi omil sifatida jamiyat ehtiyojini, jamiyatni maktab oldiga qo‘yadigan maqsadini, ta’lim jarayonini real imkoniyatlarni o‘quvchilarini imkoniyatlarini hamda shaxsni ma’lumotga bo‘lgan ehtiyojini ko‘rsatishimiz mumkin. Ta’lim mazmuniga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olgan holda ta’lim nazariyasida ta’lim mazmuniga qo‘yilgan talablar quyidagicha ifodalanadi. Ta’lim mazmuni ta’limni barcha bosqichlarida ozod, erkin, mustaqil fikrlay oladigan shaxsni tarbiyalash maqsadiga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Ta’lim mazmuni ilmiy asosda asoslangan faktlar asosida qurilishi lozim. Har bir o‘quv predmeti bo‘yicha ta’lim mazmuni o‘sha fanning logikasi va tizimiga mos bo‘lishi kerak. Ta’lim predmetlarida aloqadorlik asosida qurilishi lozim. Ta’lim mazmunida nazariya bilan amaliyot aloqadorligi aks etishi kerak. Ta’lim mazmuni o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga mos bo‘lishi lozim. Shunday qilib ta’lim mazmuni - bu ko‘p darajali pedagogik modelning ijtimoiy buyurtmasi, bu didaktikada ta’limni mazmuniy (ichki) tomonini ifodalaydi. Ma’lumotlar ko‘lamining oshishi, fan va texnikaning rivojlanishi bilan «ta’lim mazmuni» tushunchasi mohiyati qayta ko‘rib chiqildi. Rus olimi V.S.Lednevning ta’kidlashicha, ta’lim mazmuni - bu faoliyatning biror bir turi bo‘yicha bajarish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar tizimidir. Demak, ta’lim mazmuni deganda ta’lim jarayonida o‘qituvchi tomonidan berilishi o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi kerak bo‘lgan bilim, ko‘nikma, makalalar va shaxsda shakllanishi zarur bo‘lgan insoniy sifat hamda fazilatlar yig‘indisini tushunamiz. Pedagogikada ta’lim mazmunini shakllantirishning bir necha nazariyalari, paradigmasi va konsepsiyalari mavjud. Dixotomik yondashuvga asosan «nazariya», «paradigma» va «konsepsiya» tushunchalarini ko‘rib chiqamiz. Dixotomiya (yunoncha dicha - ikki, tome - kesim) ikki qismga ajratishni ifodalaydi. Dixotomik yondashuv - bu tushunchani ikki qarama-qarshi, bir-birini rad qilmaydigan, ammo teng quvvatga ega qismga ajratish. Keng ma’noda nazariya - bu biror-bir hodisani ifodalovchi asosiy g‘oyalar, prinsiplar, qonuniyatlar, tushuncha va kategoriyalar tizimi hisoblanadi. Demak, 77
Shunday qilib, ta’limning zamonaviy mazmuni o‘quv predmeti sifatida asosiy g‘oya va konsepsiyalar asosida shakllanadi. Demak, ta’lim mazmuni o‘quv predmeti sifatida - bu yosh avlod uchun amaliy faoliyatni tashkil etish va o‘z 78
Har qanday o‘quv predmeti mazmuni dinamik xarakterga ega. Jamiyat ehtiyoji va zamonaviy fan holatini ifodalab, yangi ma’lumotlar bilan boyitilib, o‘zgarib boradi. Masalan, hozirda ta’lim mazmunini demokratizatsiyalashtirish, axborotlashtirish va gumanizatsiyalashtirish to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan boyitilganligini ko‘rishimiz mumkin. Ta’lim mazmuni quyidagi vazifalarni bajaradi: axborot yetkazuvchi, turli fanlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ifodalaydi; metodologik, fan metodologiyasi bilan qurollantirish; ta’limiy, bilim, ko‘nikma va malakalar bilan tanishtirish; rivojlantiruvchi, shaxsda jismoniy, ijodiy, hissiy, intellektual sifatlarni shakllantirish; tarbiyaviy, munosabatni ifodalovchi sifat va fazilatlarni shakllantirish. Ta’lim mazmunini shakllantirishning asosiy nazariyalari Ta’lim mazmuni tarixiy xarakterga ega. U jamiyatni u yoki bu bosqichida ta’limning maqsadi va vazifalaridan aniqlanadi. Har qanday ijtimoiy tuzumda ta’lim mazmuni bir xil bo‘lmaydi. Ta’lim mazmuni hayot talablari, ishlab chiqarish va ilmiy bilimlarning rivojlanish darajasi ta’sirida o‘zgaradi. Ta’lim mazmunini shakllanishini asosiy nazariyalari XVIII asr oxirlari — XIX asr boshlarida paydo bo‘lib, ta’lim mazmunini moddiy va formal nazariyasi nomini olgan. Ta’lim mazmunining moddiy nazariyasi (didaktik materializm yoki ensiklopedizm nazariyasi) tarafdorlarining fikricha, ta’limning asosiy maqsadi o‘quvchilarga turli fan sohalari bo‘yicha imkoni boricha ko‘p miqdorda bilimlar bilan qurollantirish deb hisoblaydilar. Bu fikrni o‘z davrida (Ya.A.Komenskiy, G. Spenser v.b.) ham ta’kidlab o‘tganlar. Hozirgi paytda ham ushbu qarash tarafdorlari mavjud. Ta’lim mazmunining formal nazariyasi (didaktik formalizm nazariyasi) tarafdorlari ta’limni o‘quvchilar qobiliyatini, bilish qiziqishlarini, diqqatini, xotirasini, tasavvurlarini, fikrlashlarini rivojlantirish vositasi deb qaraydilar. Ular bilimning manbai aql deb hisoblaydilar. Shuning uchun insonni ongini va qobiliyatlarini rivojlantirish zarur deb ta’kidlaganlar. Bu nazariya o‘z davrida Dj.Lokk, I. G. Pestalotsi, I. Gerbartlar tomonidan ham qo‘llab-quvvatlangan. Yuqoridagi ta’lim mazmunining moddiy va formal nazariyalari rus pedagogi K. D. Ushinskiy tomonidan tanqid qilingan. Uning fikricha, maktab o‘quvchini bilim bilan boyitib, uni qo‘llashga o‘rgatib, intellektual kuchlarini rivojlantirishi kerak. Ushinskiy zamonaviy pedagoglar tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan didaktik materializm va formalizm g‘oyalarini birlashtirish fikrini ilgari surgan. oxiri XX boshlarida ta’lim mazmunini shakllantirishning didaktik progmatizm nazariyasi (didaktik utilitarizm) nazariyasi paydo bo‘ldi. Ushbu nazariyaning asosi AQSHda Dj.Dyui, Yevropada nemis pedagogi G. Kershenshteyner tomonidan yaratilgan. 79
Ta’limning turli o‘yin shakllari, amaliy mashg‘ulotlar, individual mustaqil ta’lim o‘quvchilar faoliyatini va fikrlashini faollashtiradi. Didaktik promatizm nazariyasi amerika maktablaridagi o‘quv ishlari mazmuni va metodlarini o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Mutaxassislarning fikricha, bu nazariya amerika ta’lim darajasini pasayishiga olib keldi. XX asrning birinchi yarmidayoq tanqidga uchradi. asrning 50-yillariga kelib, buyuk polyak pedagogik V. Okon ta’lim mazmunini funksional materializm nazariyasini yaratdi. Uning fikricha, o‘quvchi o‘zlashtirgan nazariy bilimlarini amaliyotda qo‘llay olishni bilishlari kerak. Ya’ni bilish va faoliyat o‘rtasida integral aloqa zarur deb hisoblaydi. Yuqoridagi nazariyalar tahlilidan shu ma’lumki, ta’lim mazmuni ham yillar o‘tishi bilan o‘zgarib turishi xarakterlanadi. Ta’lim mazmuniga obyektiv va subyektiv omillar ta’sir qiladi. Obyektiv omilga jamiyat ehtiyoji, fan-texnika rivojlanishi kiradi. Subyektiv omilga esa nazariyachilarning metodologik qarashlari hamda jamiyatni boshqayotgan sinflarning siyosati kiradi. Demak, yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, ta’lim mazmunini shakllantirishga ta’sir etuvchi omil sifatida jamiyat ehtiyojini, jamiyatni maktab oldiga qo‘yadigan maqsadini, ta’lim jarayonini real imkoniyatlarni, o‘quvchilarini imkoniyatlarini hamda shaxsni ma’lumotga bo‘lgan ehtiyojini ko‘rsatishimiz mumkin. Ta’lim mazmuniga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olgan holda ta’lim nazariyasida ta’lim mazmuniga qo‘yilgan talablar quyidagicha ifodalanadi. Ta’lim mazmuni ta’limni barcha bosqichlarida ozod, erkin, mustaqil fikrlay oladigan shaxsni tarbiyalash maqsadiga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Ta’lim mazmuni ilmiy asosda asoslangan faktlar asosida qurilishi lozim. Har bir o‘quv predmeti bo‘yicha ta’lim mazmuni o‘sha fanning logikasi va tizimiga mos bo‘lishi kerak. Ta’lim predmetlarida aloqadorlik asosida qurilishi lozim. Ta’lim mazmunida nazariya bilan amaliyot aloqadorligi aks etishi kerak. Ta’lim mazmuni o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga mos bo‘lishi lozim. 3.Ta’lim mazmunini tanlash prinsiplari va mezonlari Ta’lim mazmunini shakllantirish zamonaviy ta’limni asosiy rivojlanish yo‘nalishlari bilan bog‘liq. Ta’limni rivojlanishining asosiy tendensiyalari mohiyatini «ta’lim» tushunchasini o‘rganish orqali tushunishimiz mumkin. Shuning uchun ushbu tushunchani ko‘rib chiqamiz. Ma’lumki, «ta’lim» pedagogikani asosiy tushunchasi hisoblanadi. Ta’lim - bu ta’lim, tarbiya, rivojlanish jarayonlaridan hosil bo‘luvchi, maxsus tashkil etilgan 80 tizim bo‘lib, unda shaxsni bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishi hamda ularda dunyoga bo‘lgan ijodiy munosabat shakllanadi. Bugungi kunda O‘zbekistonda va dunyoning ko‘plab mamlakatlarida natijaga yo‘naltirilgan, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosi hisoblangan ta’limning yangi modelini qurish davom etmoqda. Ta’lim tizimini modernizatsiya qilishning barcha tadbirlari me’yoriy- huquqiy hujjatlarda «Ta’lim to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida o‘z aksini topgan. Zamonaviy ta’limni modernizatsiya qilishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilar. Fundamentalizatsiyalashtirish -bu ta’limni sistemali tarzda fundamental bilimlar va ijodiy tafakkur yo‘llari bilan, borliq va hodisalarni bilish prinsiplari, metodologik asoslari, nazariyalari bilan boyitib borish. Pragmatizatsiyalashtirish - bu fundamentalizatsiyalashtirishning asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Pragmatizatsiyalash -bu ta’limda amaliyotni kuchaytirish. U yosh avlod faoliyat xususiyatlarini yoshlar tomonidan o‘zlashtirilishini taqozo etadi. Metodologizatsiyalashtirish - bu ta’lim mazmunini zamonaviy ilmiy yondashuvlar, tizimli, dinamik, umumlashgan bilimlar tizimi bilan boyitilishi. Integratsiya zamonaviy ta’limni rivojlanish qonuniyatlari va istiqbollarini tushunish hamda element va komponentlar yig‘indisidan hosil bo‘lgan butun bir tizimni ifodalaydi. Standartlashtirish - davlat darajasida qabul qilingan o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo‘yilgan talab va me’yorni belgilaydi. Ko‘pvariativlik - variativ o‘quv predmetlarini o‘rganish va barcha o‘quvchilarga o‘zlarini ta’limiy ehtiyojlarni amalga oshirish uchun sharoit yaratish. Uzluksizlik - fanlarni o‘qitish akademik davrlarini ta’lim bosqichlari bo‘yicha ta’lim mazmuninig uzluksizligi prinsipi asosida qayta ko‘rib chiqish. Texnologizatsiyalashtirish - ta’lim mazmunini o‘rganish qoida va algoritmlarini ishlab chiqishni taqozo etadi. Insonparvarlashtirish - yoshlarni imkoniyatlarini hisobga olgan holda ularni shaxsini individual rivojlanishlari uchun sharoit yaratishni nazarda tutadi. Axborotlashtirish - bu ta’lim mazmunini zamonaviy axborotlar bilan boyitish. Markazlashtirish - ta’lim mazmuniga qo‘yilgan talablarni O‘zbekiston Respublikasi XT va OO‘MTV aniqlaydi. Internatsionalizatsiya ta’lim mazmunini turli xalq va millatga tegishli umuminsoniy g‘oyalar bilan to‘ldirishga yo‘naltirilishini va ta’limni tashkil etishda xalqaro tajribalarni hisobga olishni taqozo etadi. Siyosiy mafkura - ta’lim mazmunida demokratik jamiyat va huquqiy davlatning asosiy g‘oyalarini ifodalanishi. Plyuralizatsiya ta’limda turli ilmiy yo‘nalishlar hamda maktablarning konsepsiya va paradigmalarini mavjudligini ifodalaydi. 81
maqsad, jamiyatning ta’lim tizimiga qo‘ygan ijtimoiy buyurtmasi; jamiyat ehtiyoji; ta’limga bo‘lgan shaxs ehtiyojlari. Ta’lim mazmunini aniqlovchisi sifatida quyidagi determinantlarni ko‘rib chiqamiz: ijtimoiy-iqtisodiy (iqtisodiyot turi, ijtimoiy munosabatlar turi, fuqarolik jamiyati institutlarining rivojlanish darajasi); ijtimoiy-madaniy (madaniyat turi, siyosiy tuzum va uning mafkuraviy yo‘nalishi, davlatning ta’lim siyosati, pedagogika fanining rivojlanish darajasi, pedagogika fani va pedagogik amaliyot o‘rtasidagi aloqadorlik, O‘zbekistondagi ta’lim sohasidagi xalqaro hamkorlik yo‘nalishi); tashkiliy-pedagogik (ta’lim tizimi tuzilishi va uni tashkil etish prinsiplari, pedagogik amaliyotni rivojlanish istiqbollari va holati, ta’lim tizimini boshqarish modeli). Ta’lim mazmunini tuzilishiga qo‘yilgan talablar sifatida: tizimlilik - ta’lim mazmuni o‘zlashtirish uchun mo‘ljallangan borliq to‘g‘risidagi ma’lumotlar tizimining qismi hisoblanadi; butunligicha qabul qilish -idrok qilish uchun mo‘ljallangan ma’lumotlar o‘zaro aloqador elementlarni ifodalaydi; uzluksizlik - ma’lumotlarni bir butunlikda va tizimliligini ta’minlovchi ma’lumotlarni ketma-ket bayon qilish; o‘quv materialini asosiy, tayanch va qo‘shimcha ma’lumotlarga ajratib tanlash; yangi ma’lumotlarni o‘zlashtirilganlari bilan mantiqiy bog‘lanishini ta’minlash; mazmunni dolzarbligi - yosh avlodni kelgusi faoliyati uchun o‘quv axborotini amaliy ahamiyati; mazmunni texnologiyalashtirish -ta’lim mazmunini samarali o‘zlashtirish uchun maxsus ishlab chiqilgan jarayon; Yuqoridagi ta’lim mazmuniga ta’sir etuvchi omillar, determinantlar va talablar asosida ta’lim mazmunini tanlash mezonlariga quyidagilar kiradi: ta’lim mazmunida jamiyat ehtiyoji va maqsadini ifodalanishi; ta’lim mazmunini ilmiy va amaliy ahamiyati; ta’lim mazmunini kasbiy talablarga mosligi; uzluksiz ta’limda maqsadni yaratish; ta’lim mazmunini ishlab chiqishda xalqaro tajribalarni hisobga olish; ta’lim mazmunini ta’lim muassasasini uslubiy, moddiy-texnik imko- niyatlariga mosligi. Shunday qilib, ta’lim mazmunini shakllantirishning yo‘nalishlarini, unga ta’sir etuvchi omillarni, ta’lim mazmunini shakllantirish mezonlari ko‘rib chiqildi. Ma’lumki, har qanday o‘quv fanining mazmuni, uni o‘qitishning maqsadi bilan belgilanadi. Jamiyat o‘zining rivojlanishi ehtiyojlaridan kelib chiqib, ta’lim mazmuniga va har bir o‘quv fani oldiga o‘ziga xos, yangicha vazifalar qo‘yadi. Har bir o‘quv fani bu vazifalarni o‘zida turlicha yo‘nalishda aks ettiradi. 82
Pedagogik amaliyotda ta’lim mazmunini loyihalashtirishda bilimga yo‘naltirilgan (an’anaviy) va fazilatga yo‘naltirilgan (innovatsion) yondashuvlari mavjud. Ta’lim mazmunini darajali konstruksiyalash rus didakshunoslari V.V.Krayevskiy va I. Ya. Lernerlar tomonidan ilgari surilgan. Oliy ta’limda o‘quv predmeti mazmunini qurishda darajali va kompetentli yondashuvlar mavjud. Birinchi darajali konstruksiyalashda bilimlar to‘g‘risidagi nazariy tasavvurlar me’yoriy xarakter asosida quriladi. Uning asosida ta’lim mazmunining nazariy konsepsiyalari ishlab chiqiladi, uning tarkibi, funksiyalari, tuzilishi aniqlanadi, fanlarni rivojlanish mantig‘i va zamonaviy holati ifodalanadi, o‘quv predmeti sifatida uning mantig‘i aniqlashtiriladi. Ikkinchi darajali konstruksiyalashtirishda o‘quv predmetining har bir o‘quv modullari tuzilishi va funksiyalari modellashtiriladi, o‘quv dasturlari, fanlarni o‘qitishning ilmiy asoslangan texnologiyalari ishlab chiqiladi. Uchinchi darajali konstruksiyalashtirishda o‘quv predmeti fundamental bilimlarni, tayanch va maxsus kompetensiyalarni, bilish faoliyati yo‘llarini, umumiy ko‘nikma va kompetensiyalarni ifodalaydi. Ushbu darajada ta’lim mazmuni o‘quv dasturi, o‘quv qo‘llanma, talabalar va o‘qituvchilar uchun o‘quv- uslubiy materiallar ko‘rinishida rasmiylashtiriladi. To‘rtinchi darajali konstruksiyalashda ta’lim mazmuni ta’lim jarayonini modellashtirish bilan aloqadorlikda yaratiladi. Kompetentli yondashuv ta’lim amaliyotida loyihali, o‘yin, dialog, o‘qitishda kompyuter texnologiyalarni qo‘llanishini ifodalaydi. Beshinchi darajali konstruksiyalashda ta’lim mazmuni ta’limni uzluksizligi prinsipiga amal qilinishiga yo‘naltiriladi. Shunday qilib darajali va kompetensiyali yondashuv asosida o‘quv predmeti mazmunini loyihalashtirishda fanni rivojlanish darajasini, yoshlarni bo‘lg‘usi kasbiy faoliyati xarakterini, ta’lim masalalarining nazariy darajasini inobatga olinishini taqozo etadi. Ta’lim mazmunini loyihalashtirishda quyidagi prinsiplarga asoslaniladi: maqsadga yo‘naltirilganlik, ta’lim mazmunini yosh avlodni kasbiy tayyorgarligi va vazifasiga bog‘liqligi; ilmiylik, ta’lim mazmunini zamonaviy fan yutuqlariga mosligi; fundamentallilik, ta’lim mazmunida fanni metodologik holatlarini kiritilishi; birbutunlilik, o‘rganilayotgan predmetni nazariy va amaliy tomonlarini birligiga amal qilish; integratsiya (o‘zaro aloqadorlilik), hodisa va jarayonlarni birbutunligini ta’minlovchi predmetlararo va predmet ichidagi aloqadorlikni o‘rnatish; modullilik, ta’lim mazmunini modullar ko‘rinishida tasvirlash; faoliyatlilik, kasbiy normalar o‘zlashtiriladigan faoliyat fragmentlarini modellashtirish; 83
individuallashtirish, bilim, ko‘nikma va malakalar tizimini o‘zlash- tirilishini mazmun va metodini o‘quvchilar tayyorgarlik darajasiga bog‘liqligini ta’minlash;
me’yoriylilik, ta’lim mazmunini davr talablariga mosligi. Bugungi kunda yosh avlodni tarbiyalashda quyidagi talablar tizimiga asoslanilmoqda. pedagog - bu sifatlari faoliyat obyekti sifatlarga mos keluvchi shaxs; pedagog uning faoliyat obyekti - ta’lim-tarbiya masalalari hal qilinadigan, o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorligini ifodalovchi butun pedagogik jarayon ekanligini bilishi kerak. Butun pedagogik jarayon vazifalari faoliyat subyektlarining hamkorligi va o‘zaro ta’sirida samarali bo‘lishi mumkin. Pedagog hamisha faoliyatga tayyorgarlikni, ya’ni pedagogik bilim va malakalarni o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak. Davlat ta’lim standarti Ta’limni standartlashtirish zaruriyati ta’lim sohasini ijtimoiy hodisa sifatida o‘zgarishiga olib keldi. O‘zbekistonni demokratiyaga, bozor munosabatlariga, shaxs ozodligi va huquqlariga e’tibori o‘sishi ta’lim sohasidagi davlat siyosatini o‘zgarishiga olib keladi. Endi ta’lim sohasi davlat manfaatlariga emas, balki shaxsni ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan. Bu o‘z navbatida ta’limni tashkil etishda o‘zgarishlarga olib keldi. O‘quv muassasalari ta’lim shakli, metod va mazmuni sohasida mustaqillikka erishildi. «Standart» tushunchasi inglizcha standart so‘zidan olingan bo‘lib, «me’yor, namuna, o‘lchov» ma’nolarini anglatadi. Ta’lim standarti — bu bitiruvchini umumiy ta’lim tayyorgarligiga qo‘yilgan majburiy talablar darajasidir. Ta’lim standarti bir tomondan davlatni fuqaro oldidagi, ikkinchi tomondan fuqaroni ta’lim sohasidagi davlat oldidagi majburiyatini ifodalaydi. Demak, DTS to‘g‘risidagi Nizomda ko‘rsatilganidek, DTS kadrlar tayyorlash sifatiga, ta’lim mazmuniga nisbatan qo‘yiladigan talablarni; ta’lim oluv- chilar tayyorgarligini zarur va yetarlicha darajasini hamda ta’lim muassasalarini bitiruvchilarga nisbatan qo‘yiladigan malaka talablarini; o‘quv yuklamasining zarur hajmini; ta’lim sifatini baholash tartibini va mexanizmini belgilaydi. Davlat ta’lim standarti - bu me’yoriy hujjat bo‘lib, bakalavrning kasbiy tayyorgarligiga qo‘yilgan majburiy talab darajasini aniqlaydi. Pedagogik ta’limni standartlashtirish bitiruvchilarning kasbiy tayyorgarligiga qo‘yilgan talablar bilan bog‘liq bo‘lib, «me’yor», «namuna» sifatida ishtirok etadi. Davlat ta’lim standartlari joriy etilishi quyidagi maqsadlar amalga oshirilishini nazarda tutadi: ta’limning yuksak sifatini hamda mamlakatda amalga oshirilayotgan chuqur iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar, rivojlangan demokratik davlat barpo etish talablariga javob beruvchi kadrlar tayyorlanishini ta’minlash; 84
mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqib kadrlar tayyorlash mazmunini tartibga solish;
ta’limning demokratiyalashuvi, insonparvarlashuvi va ijtimoiylashuvi, ta’lim oluvchilarning huquqiy-iqtisodiy bilimlari darajasini, shuningdek, ta’lim jarayoni samaradorligini oshirish; sifatli ta’lim xizmatlari ko‘rsatish, ta’lim va kadrlar tayyorlash sohasida shaxsning, jamiyat va davlatning manfaatlarini himoya qilish; kadrlar tayyorlash sifatini va ta’lim faoliyatini baholash mezonlarini va tartibini belgilash; ta’lim jarayoni va kadrlar tayyorlashning izchilligi va uzluksizligini ta’minlash, ta’limning barcha turlari va bosqichlarida o‘quv-tarbiya jarayonini maqbullashtirish; mehnat va ta’lim xizmatlari bozorida raqobatbardoshlilikni ta’minlash. Davlat ta’lim standartlarining vazifalari: ta’lim sifatiga va kadrlar tayyorlashga, ko‘rsatiladigan ta’lim xizmatlari nomenklaturasiga nisbatan qo‘yiladigan maqbul talablarni belgilash; ta’limga va uning pirovard natijalariga, ta’lim oluvchilarning bilimi va kasb-kor malakasi darajasini vaqt-vaqti bilan baholash tartibi va tartibotiga, shuningdek, ta’lim faoliyati sifati ustidan nazorat qilishga nisbatan qo‘yiladigan tegishli talablarni belgilovchi me’yoriy bazani yaratish; xalqning boy intellektual merosi va umuminsoniy qadriyatlar asosida ta’lim oluvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etish; ta’limning barcha turlari mazmunini, ta’lim va tarbiyani kelishish va ularning o‘zaro bog‘liqligini uzluksiz ta’lim tizimida va kadrlar tayyorlashda izchillikni ta’minlash; o‘quv tarbiya va ta’lim jarayoniga, uzluksiz ta’lim tizimining pedagogik texnologiyalariga va axborot bilan ta’minlanishiga, ta’lim darajasini nazorat qilishga, ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchilar va ularni bitiruvchilarning malakasiga nisbatan me’yorlar va talablarni belgilash; ta’lim va kadrlar tayyorlash sifatiga baho berishning xolis tizimini, ta’lim muassasalarini attestatsiyadan o‘tkazish va akkreditatsiya qilishni joriy etish; kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta’minlash; milliy standartlar talablarining ta’lim sifati va kadrlar tayyorlashga nisbatan xalqaro talablarga muvofiqligini ta’minlash. Umumiy o‘rta ta’limning maqsad va vazifalari. Davlat ta’lim standartlariga muvofiq o‘quvchilarni o‘qitish va tarbiyalash hamda shaxsning ta’lim olish huquqini ro‘yobga chiqarish umumiy o‘rta ta’limning maqsadi hisoblanadi. Umumiy o‘rta ta’lim bilimlar zarur hajmiga asos soladi, o‘quvchilarda tashkilotchilik qobiliyatlari va amaliy tajriba ko‘nikmalarini rivojlantiradi, dastlabki kasb yo‘nalishini va ta’limning keyingi bosqichini tanlashga ko‘maklashadi. 85
Umumiy o‘rta ta’limning vazifalari: o‘quvchilar tomonidan muntazam bilimlar olinishini ta’minlash, ularda bilim olish ehtiyojini rivojlantirish, bazaviy o‘quv, ilmiy va umummadaniy bilimlarni shakllantirish; o‘quvchilarda mehnat ko‘nikmalarini, ijodiy mustaqil fikrlashni, kasb tanlashga va atrof-olamga ongli munosabatni hosil qilish; milliy hamda umumbashariy qadriyatlarni uzviy birlashtirish asosida o‘quvchilarda yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarni tarbiyalash, o‘z vataniga va xalqiga sodiq fuqaroni shakllantirish; ta’limning uzluksizligini va izchilligini, maktab o‘quv dasturlarining akademik litseylar va kasb-hunar kollejlaridagi o‘quv dasturlari bilan uzviy o‘zaro bog‘lanishini ta’minlash. Umumiy o‘rta ta’lim muntazam bilimlar olinishini, keng dunyoqarash hamda ijodiy mustaqil fikrlash shakllantirilishini, o‘quvchi shaxsi qaror topishini, uning qiziqishlari va ijtimoiy o‘zini-o‘zi aniqlab olish qobiliyatlari rivojlan- tirilishini ta’minlaydi. Ta’lim mazmunini aks ettiruvchi me’yoriy hujjatlar Ta’lim mazmuni me’yoriy hujjatlarda Davlat ta’lim standartida, o‘quv rejasida, o‘quv dasturida va o‘quv darsliklarida o‘z aksini topadi. Davlat ta’lim standarti asosida o‘quv rejasi, o‘quv dasturi va o‘quv darsliklari ishlab chiqiladi. O‘quv reja ta’lim sohalarini me’yorlash hamda ta’lim muassasalarini moliyaviy ta’minotini belgilashga asos bo‘luvchi davlat hujjati sanaladi. Tayanch o‘quv rejasi o‘quv predmetlari bo‘yicha beriladigan ta’lim mazmunini o‘quvchiga yetkazish uchun ajratilgan o‘quv soatlarining minimum hajmidagi miqdorini bel- gilaydi. Mazkur hujjat muayyan sinfda ma’lum o‘quv predmeti bo‘yicha davlat ta’lim standartlariga muvofiq beriladigan ta’lim mazmunini aniqlashga asos bo‘ladi. O‘quv dasturi ham xuddi o‘quv rejasidek muhim davlat hujjati bo‘lib, unda muayyan o‘quv predmeti mazmuni ochib beriladi va o‘quv yili davomida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar hajmi ko‘rsatiladi. O‘quv dasturlari tegishli ta’lim (umumiy o‘rta, kasb-hunar yoki oliy ta’lim) turidagi barcha ta’lim muassasalari uchun yagona, uning talablari to‘la ravishda bajarilishi majburiydir. Dastur tushuntirish xati, bo‘lim va mavzular bo‘yicha ajratilgan soatlar hajmi, dastur materiali mazmuni hamda tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘ladi. Tushuntirish xatida o‘quv predmetining ahamiyati, uning fanlar tizimida tutgan o‘rni, ular o‘rtasidagi aloqadorlik, materialni o‘rganish jarayonida hal etilishi lozim bo‘lgan ayrim bo‘lim va mavzularni o‘rganish xususiyatlari ko‘rsatiladi. O‘qitish (ta’lim) metodlari va vositalarini qo‘llashga doir tavsiyalar beriladi. Soatlar hisobini asosli o‘rinlarda o‘zgartirilishiga yo‘l qo‘yiladi. 86 Dastur materiali bo‘limlar va mavzular bo‘yicha taqsimlangan bo‘lib, har bir mavzuni o‘rganish uchun o‘zlashtirishi majburiy bo‘lgan tushunchalar tizimini, shuningdek, ko‘nikma va malakalarning aniq ko‘rsatkichi beriladi, nihoyat, o‘quvchilarga qo‘yiladigan yakuniy talablar bayon etiladi. Dasturdagi material ta’lim va tarbiya maqsadlari, didaktik tamoyillar uzviylik va izchillikka muvofiq ravishda tanlanadi va taqsimlanadi. Fanlar bo‘yicha o‘quv dasturi uch xil chiziqli, konsentrik va spiralli turda quriladi. Dasturni chiziqli usulda yaratish mohiyati shuki, bunda o‘quv materialining alohida qismlari o‘zaro bog‘langan uzluksiz ketma-ketlikda joylashtiriladi. Har bir qism faqat bir marta o‘rganiladi. Yangi material mazmuni o‘rganilgan material asosida bog‘langan tarzda o‘rganiladi. rasm. Dasturni chiziqli usulda tuzish. Konsentrik usulda tuzilgan dasturda bir material bir necha bor asta-sekinlik bilan murakkablashtirish, mazmunni yangi aloqalar hisobidan to‘ldirish orqali o‘zlashtiriladi. rasm. Konsentrik usulda dastur tuzish. Dasturni spiralli usulda qurish o‘quv materialini ketma-ket va siklik tarzda qurishni taqozo etadi. 5-rasm. Spiralli usulda dastur tuzish.
87
O‘quv dasturi darslik va o‘quv qo‘llanma yaratish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
O‘quv darsligida o‘quv dasturining aniq, to‘la mazmuni o‘z ifodasini topadi. Darslik bilimni asosiy manbai hisoblanadi. U yordamida o‘quvchilarning mustaqil ishlari tashkil etiladi va u ta’limni asosiy vositasi hisoblanadi. Darslik o‘quvchiga o‘qishni o‘rgatishi kerak. Darslikdagi o‘quv materiali mazmuni o‘quvchilarni yosh imkoniyatlariga mos bo‘lishi kerak. Roziqovning ta’kidlashicha, o‘quv darsliklari quyidagi funksiyalarni bajaradi: Bilish, o‘rganish, izlanishga oid qiziqishlarni oshirish funksiyasi. Hayotning turli sohalariga oid bilimlarni egallash, ularning hajmi, mazmunini kengaytirish funksiyasi. O‘rganilgan bilimlardan o‘quv sharoitida, hayotiy muammolarni hal qilish jarayonlarida foydalanish funksiyasi. Ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish funksiyasi. Munosabatlarni shakllantirish funksiyasi. O‘quv qo‘llanma -bu ma’lum bir fan asoslari muallifning ilmiy qarashlari va nuqtayi nazariga qarab yoritiladigan kitob. O‘quv qo‘llanmada mustaqil ish uchun tavsiya etilgan uslubiy tavsiya, lug‘at, nazorat uchun savollar berilishi mumkin. Darslik va o‘quv qo‘llanmalar - bu o‘quvchilarni mustaqil ishlarini tashkil etish va bilim manbai sifatida ta’limning didaktik vositasi hisoblanadi. Darslik va o‘quv qo‘llanmasi quyidagi didaktik mezonlarga javob berishi kerak: pedagogik bilimlarni tizimli va har taraflama bayon etish; zaruriy va faktik materiallarni aniq ifodalash; qisqa va lo‘nda ifodalash; ifodalashni mosligi; uslubiy apparatni mavjudligi (mustaqil ish uchun topshiriqlar, nazorat uchun savollar, tavsiya etilgan adabiyotlar ro‘yxati v. b. ); turli xildagi ko‘rgazmalilikni qo‘llanilishi (jadvallar, sxemalar, grafiklar, simvollar). Fanga tegishli shunday mavzular borki, ularni mazmuni ilmiy adabiyotlarda monografiya va ilmiy maqolalarda ochib beriladi. Monografiya - bu biror bir ilmiy muammoga bag‘ishlangan, mazmunida nazariy metodologik yoki nazariy eksperimental hamda tarixiy pedagogik tadqiqot natijalari yoritilgan ilmiy nashr. Monografiyada tadqiqotchining mualliflik nuqtayi nazari asoslanadi. Ilmiy maqola -bu tadqiqodchining muammo bo‘yicha xulosalari va natijalari maqsadi, metodikasi aniq ifodalangan ishidir. Maqola mazmuni muallifning qarashlarini ifodalaydi. Ta’kidlash joizki, ilmiy adabiyotni darslik va o‘quv qo‘llanmadan farqi shuki, uning asosiy vazifasi u yoki bu ilmiy va amaliy muammo bo‘yicha ilmiy 88
Nazorat uchun savollar Ta’lim mazmuni deganda nimani tushunamiz? Ta’lim mazmuni mohiyatini aniqlashga bo‘lgan qanday yondashuvlar mavjud? Ta’lim mazmunini tanlash prinsiplari va mezonlari qaysilar? Davlat ta’lim standarti qanday hujjat? Ta’lim mazmunini aks ettiruvchi me’yoriy hujjatlarga qaysilar kiradi? Ta’lim metodlari va vositalari Metod tushunchasi va mohiyati. Ta’lim metodlari evolutsiyasi. Ta’lim metodlari klassifikatsiyasi. Ta’lim vositalari. Ta’lim metodlari va vositalarini tanlash. Metod tushunchasi va mohiyati Metod (yunoncha «metohodos» - yo‘l) maqsadga eltuvchi yo‘lni ifodalaydi. Ta’lim metodi -ta’lim jarayonida shaxsni ta’limi, tarbiyasi, rivojlanishi vazifalarini hal qilishga yo‘naltirilgan, o‘zaro aloqador faoliyat yo‘lidir, deb ta’rif beradi V. А. Slastyonin. R.G. Lembergning fikricha, ta’lim metodlari faoliyat singari ikki tomonlama xarakterga ega bo‘lib, pedagogik jarayonda subyekt-subyekt munosabatlarini o‘rnatadi. M. M. Pistrakning ta’kidlashicha, «Ta’lim metodi—bu o‘qituvchi qo‘lidagi qurol, bu o‘qituvchi harakati yo‘lidir». P. N. Shimbirevaning yozishicha, «ta’lim metodi —bu yo‘l, u yordamida o‘qituvchi o‘quvchilarni bilim o‘zlashtirish jarayonini tashkil etadi, boshqaradi». M. N. Skatkinning ta’kidlashicha, «ta’lim metodi bu—o‘quvchini bilimni o‘zlashtirishga yetaklovchi yo‘lidir». Ya. Lerner «ta’lim metodi—bu o‘quvchilarni o‘quv-biluv faoliyatini tashkil etish yo‘li»dir deb ta’kidlaydi. Yu.K.Babanskiy «ta’lim metodi» — bu ta’lim, tarbiya, rivojlanish vazifalarini hal etish bo‘yicha o‘qituvchi va o‘quvchining aloqador faoliyati yilidir» deb ta’kidlaydi. Ta’lim metodi —bu o‘qituvchining o‘quvchilarni o‘quv materialini o‘zlashtirishga, turli didaktik vazifalarni hal etishga yo‘naltirilgan, o‘quv-biluv faoliyatini tashkil etish yo‘lidir deb ta’kidlaydi I. F. Harlamov. 89
Ta’lim metodini uch xil belgi xarakterlaydi. U ta’lim maqsadini, o‘zlashtirish yo‘llarini, ta’lim subyektlarini o‘zaro bog‘liqlik harakatlarini aniqlaydi. Ta’lim metodi—bu ta’lim vazifasini hal qilishga yo‘naltirilgan, o‘qituvchi va o‘quvchini birgalikdagi faoliyatidir. Shuni ta’kidlash kerakki, ta’lim metodlarining yagona ta’rifi yo‘q. Ular o‘qituvchi va o‘quvchilarning ta’limiy-tarbiyaviy vazifalarini hal qilishga qaratilgan o‘zaro hamkorlikdagi faoliyat usullarining tartibga solinishidir. Umuman, ta’lim metodlarining majmuyi — atrofdagi voqelikni bilishning yo‘li, deya xulosa chiqarish mumkin. O‘quvchilar aqliy kamol topishining xarakterini belgilaydigan yo‘l bilimlarni o‘zlashtirish imkoniyatini yaratadi, shaxsning xususiyatlarini shakllantiradi. O‘qitishning maqsadi insoniyatning tajribasini o‘zlashtirishning o‘zidir. Ta’lim nazariyasi o‘qitish metodlarini insoniyat tajribasidan oladi va ularni o‘quv mashg‘ulotlariga moslashtiradi. Shuning uchun o‘qitish metodlari doimiy ravishda yangilanadi, takomillashadi, fan-texnikaning rivojlanishi va ijtimoiy rivojlanish asosida yangi metodlar vujudga keladi. Metod strukturasiga o‘qitish usullari kiradi. Lekin metod mazkur usullar majmuyidan iborat emas. Usul o‘qituvchi yoki o‘quvchilar aqliy yoki amaliy ishining alohida xatti-harakatlari bo‘lib, ular mazkur metodda tavsiya etilgan materialni o‘zlashtirish shaklini to‘ldiradi. Masalan, o‘qituvchi eslab qolish usulini beradi. Usul metoddan ajraladi, o‘zining bilimlarini o‘zlashtirishdagi va ko‘nikmalar hamda malakalarni shakllantirishdagi ahamiyatini yo‘qotadi. O‘qitish usullarini quyidagilarga bo‘lish mumkin: tafakkur, xotira, diqqat va xayolning alohida operatsiyalarini tarkib toptiradigan va faollashtiradigan usullar; fikrlash faoliyatida muammoli va izlanishli vaziyatlarni vujudga keltiradigan usullar; o‘quvchilarning o‘quv materialini o‘zlashtirish bilan bog‘liq kechinmalari va hissiyotlarini faollashtiradigan usullar; nazorat va o‘quvchilarning o‘zini-o‘zi nazorat qilish usullari; o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning jamoaviy va shaxsiy o‘zaro munosabatlarini boshqarish usullari. O‘qitishning turli metodlariga bir xil usullarni kiritish mumkin. So‘nggi yillarda pedagogika fani va maktab amaliyotida o‘qitish metodlari muammosiga alohida e’tibor berilmoqda. Shu muammo bo‘yicha anchagina tadqiqotlar bajarilmoqda, ilg‘or pedagogik amaliyotda o‘qitishning samarador metodlarini va tizimlarini qo‘llashning talaygina yo‘llari topildi. Ammo umumiy ta’lim maktabiga qo‘yilayotgan yangi talablar o‘qitishning metodlari va usullarini yanada takomillashtirishni talab qilmoqda. 90
Ta’lim metodlari evolutsiyasi
Ta’lim metodlari — tarixiy kategoriya hisoblanadi. Fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish munosabatlari xarakteri va ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganlik darajasi pedagogik jarayon maqsadi, mazmuni, vositalariga ta’sir qiladi. Ularning o‘zgarishi bilan ta’lim metodlari ham o‘zgaradi. Kishilik jamiyatning dastlabki rivojlanish bosqichlarida ijtimoiy tajribani kelgusi avlodlarga o‘tkazish stixiyali tarzda amalga oshirilgan. Bolalar asosan mehnat ko‘nikmalarini kattalar tomonidan bajarilgan harakatlarni kuzatish va takrorlash yo‘li bilan o‘zlashtirganlar. Ta’lim metodlari asosan taqlidga asoslangan. Kattalarga taqlid qilib, bolalar usti-boshlarni tayyorlash, oziq-ovqat topish yo‘l va usullarni o‘zlashtirganlar. Bularning asosida ta’limning reproduktiv metodi («men kabi bajar»). Bu o‘qitishning eng qadimiy metodi bo‘lib, keyinchalik boshqa metodlar paydo bo‘ldi. Bilimlar ko‘lamining oshishi, madaniy tajribalarni o‘zlashtirish darajasini taqlid orqali o‘zlashtirilishi ta’minlay olmay qo‘ydi. Maktablarning tashkil etilishi bilan o‘qitishning og‘zaki metodlari paydo bo‘la boshladi. O‘qituvchilar so‘z yordamida o‘quvchilar o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan ma’lumotlarni uzata boshladilar. Yozuvning, keyinchalik kitobning paydo bo‘lishi bilan belgi shaklda bilimlarni to‘plash, uzatish va ifodalashning imkoniyatlari tug‘ildi. So‘z ma’lumotlarni asosiy tashuvchisi hisoblanib, kitob bo‘yicha o‘qitish— o‘qituvchi va o‘quvchining aloqadorligi yo‘li paydo bo‘ldi. Kitoblar turlicha qo‘llanilgan. O‘rta asr maktablarida o‘quvchilar matnlarni mexanik tarzda yod olganlar. Shunday qilib, dogmatik yoki o‘qitishning katexizik metodi paydo bo‘ldi. Buyuk kashfiyotlar davriga kelib o‘qitishning og‘zaki metodlari qatorida o‘quvchilarning tashabbuskorlikka, onglilikka, faollikka yo‘naltiruvchi kuzatish, sinov, mashq metodlari paydo bo‘ldi. Bular ta’limning ko‘rgazmali metodlari nomi bilan qo‘llanila boshlandi. asr oxiri XX asr boshlariga kelib, o‘quvchilarni mustaqilligini rivojlantiruvchi, bolaning qiziqishi va ehtiyojlarini hisobga oluvchi evristik metodlar paydo bo‘ldi. «Faoliyat orqali o‘qitish» konsepsiyasi vujudga kelishi bilan amaliy metodlardan foydalanila boshlandi. Bunda ta’lim jarayonida asosiy e’tibor amaliy mashg‘ulot turidagi o‘quvchilarni mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishni shakllantirishga qaratila boshlandi. Keyinchalik bular asosida qisman izlanuvchan, tadqiqotchilik metodlari paydo bo‘ldi. Muammoli o‘qitishning vujudga kelishi bilan muammoli ta’lim metodlari qo‘llanila boshlandi. Muammoli ta’limda o‘quvchilar oldiga o‘zlashtirilishi zarur bo‘lgan materiallar muammo sifatida qo‘yilib, o‘quvchilar ushbu muammolarni mustaqil hal etish orqali tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi bilimlarni o‘zlashtirishga erishishi bilan xarakterlanadi. Kishilik jamiyatida bolani nafaqat bilim, ko‘nikma, malakalarni o‘zlashtirishi, balki individual xususiyat va qobiliyatlarni rivojlantirish zarurligini anglagandan so‘ng rivojlantiruvchi metodlar qo‘llanila boshlandi. O‘quv jarayonida texnikani keng qo‘llanilishi, ta’limni kompyuterizatsiyalashishi ko‘plab yangi metodlarni vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. 91
Barcha davrlarda metodlarni izlash orqali ta’lim jarayonini shakllantirishga erishib kelingan. Biroq biror bir metod o‘z-o‘zicha qo‘llanilmaydi hamda kerakli natijani ta’minlamaydi. Biror bir metod universal xarakterga ega emas. Ta’lim jarayonida turli-tuman metodlardan foydalanish tavsiya etiladi. Ta’lim metodlari klassifikatsiyasi O‘qitish metodlarining juda ko‘p turlari mavjud va ularning sonini aniq belgilab bo‘lmaydi. Metodlar o‘qitishning mantiqiy tomonlariga, komponentlari va vazifalariga asoslanib tasniflanadi. Maktabdagi o‘qitish metodlarining yagona tasnifi yo‘q. Nazariya va amaliyotda bir qancha tasniflar mavjud bo‘lib, ular o‘zaro zid kelmaydi, biri ikkinchisini inkor etmaydi, balki bir-birini to‘ldiradi, o‘qitish jarayonini ko‘rish imkoniyatini yaratadi. Tasnif tartib va tizimni vujudga keltiradi, umumiy va muayyan, nazariy va amaliy, muhim va tasodifiy o‘qitish metodlarini aniqlashga yordam beradi, shu orqali ulardan amaliyotda samaraliroq foydalanishga xizmat qiladi. O‘qitish metodlarini tasniflashda o‘quvchiga dastur materialini o‘rga- nishning maqsadga muvofiqroq yo‘llarini tanlash imkonini yaratadi, o‘z ishidagi yutuq va kamchiliklarni tushunishda yordam beradi, o‘qituvchilarning faoliyatini takomillashtirish uchun qulay sharoitni vujudga keltiradi. Ta’lim nazariyasida ta’lim metodlarini tasnif etishga oid har xil qarashlar mavjud. Ba’zi olimlar ta’lim metodlarini bilish manbalariga ko‘ra tasnif etishsa, ikkinchi guruh mutaxassislar o‘qituvchi faoliyati xususiyatidan kelib chiqishgan, uchunchi guruh mutaxassislar o‘quvchi faoliyatini inobatga olishgan. Y.I.Perovskiy, N.M.Verzulin, Y.Ya.Golant metodlarni og‘zaki, ko‘rgazmali va amaliy turlarga ajratishgan. M.A.Danilov va B.P.Yesipovlar esa metodlarni: bilimlarni o‘rganishga oid metodlar, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish metodlari, bilim va malakalarni tatbiq etish metodlari, ijodiy ishlash metodlari, bilim va malakalarni mustahkamlash, tekshirish metodlari turlariga ajratishgan. M.N.Skatkin va I.Ya.Lernerlar ta’lim metodlarini quyidagi guruhlarga ajratishgan: izohli-ko‘rgazmali metodlar, qayta eslashga oid standart metodlar, muammoli bayon metodi, evristik metod, ilmiy izlanish metodlari. Yu.K. Babanskiyning tasnifi bo‘yicha metodlar uchta katta guruhga bo‘linadi: o‘quv-tarbiya ishlarini tashkil etish va amalga oshirish; 92
bilishga doir o‘yinlar, o‘quv munozaralari, qiziq vaziyatlarni vujudga keltirish, rag‘batlantirish, tanbeh berish va nazorat metodlari. T. A. Ilina olimlarning tasniflarini umumlashtirib, Yu.K.Babanskiyning tasnifini ma’qullagan va tasniflashning quyidagi tartibini tavsiya etgan: yangi bilimlarni berish metodlari (o‘qituvchining so‘zlariga tayangan holda berish uchun foydalanilgan tushuntirish, hikoya, maktab ma’ruza); yangi bilimlar o‘zlashtirilishi, mustahkam malakalar shakllanishi uchun foydalaniladigan metodlar: suhbat, ekskursiya, eksperiment va laboratoriya ishi, darslik va kitob bilan ishlash, o‘yin, mashqlar; darsning har bir bosqichida foydalansa bo‘ladigan texnik vositalar bilan ishlash metodlari; mustaqil ish. S. P. Baranov o‘z ta’limotida ta’lim metodlarini quyidagi guruhlar bo‘yicha taqsimlaydi. Birinchi guruhga o‘qitishning o‘qituvchi eng asosiy rol o‘ynaydigan hikoya, suhbat, tasniflash, tushuntirish va hokazolarni kiritadi. Bunda o‘quvchining asosiy vazifasi — o‘qituvchi mulohazalarining mantiqiga ergashish, bayon qilinayotgan mazmunni tushunish, eslab qolish va keyinchalik o‘rganilgan materialni qayta gapirib bera olishdan iborat bo‘ladi. Uning fikri o‘qituvchi mulohazalarining tizimiga qanchalik yaqin bo‘lsa, o‘quv materialini o‘rganishning tavsiya etilgan yo‘li shunchalik ishonchli bo‘ladi. O‘quvchining asosiy vazifasi — o‘qituvchining gaplarini tinglash va ularni tushunib olishdir. Ikkinchi guruhga o‘qishning yo‘llari: mashqlar, mustaqil, laboratoriya, amaliy va nazorat ishlar kiradi. O‘quvchi faoliyatining xarakteri tavsiya etilgan metodning samaradorligini belgilaydi. O‘qituvchinig roli bolalarning o‘qishiga mohirona rahbarlik qilishdan iborat bo‘ladi. Tasniflashning shunday turlari ham mavjudki, ularda o‘qitish metodlari o‘qishning tegishli metodlariga: axborot-umumlashtirish, ijrochilik-tushuntirish, reproduktiv, instruktiv-amaliy va mas’uliy-amaliy, tushuntirish-da’vat va qisman izlanishli, undovchi va izlanish tarziga mos keladi (M. I. Maxmutov). Amalda o‘qitish metodlarini tasniflashga bilimlar manbayi mantiqan asoslar bo‘yicha (N. M. Verzilin), bilimlar manbayi va o‘quvchilarning o‘quv faoliyatidagi mustaqillik darajasi bo‘yicha (A. N. Aleksyuk, I. D. Zverov va boshqalar) baravar yondashish eng ko‘p uchraydi. S.G.Shapovalenko metodlarning to‘rt jihatini: mantiqiy-mazmuniy, protsessual va tashkiliy boshqarilishi jihatlarini ko‘rib chiqadi. Metodlarni tasniflash muammosiga turlicha qarashlar ular haqidagi bilimlar tabaqalanishi va birlashishining tabiiy jarayonini aks ettiradi. Mutaxassislar o‘rtasida ta’lim metodlarini tasniflashda har xil qarashlar mavjudligi yuqoridagilardan ma’lum bo‘lib turibdi. Pedagogik amaliyotda ko‘p miqdorda ta’lim metodlari to‘plangan. Ma’lumotlarni qabul qilish manbalariga va didaktik vazifalariga ko‘ra pedagogikada ta’lim metodlarining bir qancha klassifikatsiyalari mavjud. Ko‘p 93
Har qanday fan o‘qituvchisi ta’lim qonuniyatlari va prinsiplariga tayangan holda u yoki bu metodlarni qo‘llashni, ularni yutuq va kamchiliklarini bilishi zarur. Ta’lim metodlarini tanlashda quyidagi mezonlarga tayaniladi: ta’lim metodlarini ta’lim maqsadi va vazifalariga mos kelishi; ta’lim metodlarini ta’lim prinsiplariga mosligi; metodlarni o‘rganilayotgan mavzu mazmuniga mosligi; metodlarni o‘quvchilar o‘quv imkoniyatlari (yosh, jismoniy, psixologik, tayyorgarlik darajasi, talabalarni tarbiyalanganligi va rivojlanganligi)ga mosligi; metodlarni texnik sharoit va ta’lim uchun ajratilgan vaqtga mosligi; 94
Eslatma: (**) to‘liq hal etadi; (*) qisman hal etadi; (-)bo‘sh hal etadi. Shunday qilib, mashg‘ulotlarda ta’limning turli metod va usullari qo‘llaniladi. Ular o‘quvchilar tomonidan bilim, ko‘nikma va malakalarni samarali o‘zlashtirishlariga xizmat qiladi. Shunday qilib, o‘qitish metodi o‘qituvchi va o‘quvchilar nazariy hamda amaliy bilish faoliyatining ta’limiy vazifalarini bajarishga qaratilgan yo‘ldir. Har qanday metoddan biror maqsadga erishish ko‘zda tutiladi va shuning uchun u qandaydir maqsad qo‘yishni, unga erishish bo‘yicha faoliyat usulini, ana shu faoliyatni amalga oshirishda yordam beradigan vositalarni bilishni taqozo etadi. Har qanday faoliyat uning obyektini talab qiladi. Nihoyat, metod maqsadga olib borishi kerak, aks holda, u qo‘yilgan maqsad uchun yaroqsizligini yoki bu holatda uning umuman noto‘g‘ri qo‘llanganini e’tirof etish lozim. Shunday qilib, har qanday metod uni qo‘llashdan ko‘zlanadigan maqsadni, shu maqsadni amalga oshirish faoliyatini va bajarish vositalarini talab qiladi. Bu vositalar faoliyat obyekti to‘g‘risidagi predmetli yoki aqliy bilimlar, qo‘yilgan maqsadga albatta erishishdan iborat bo‘lishi mumkin. Bularning hammasi har qanday metodga nisbatan maqsadga muvofiqdir, lekin o‘qitish metodi uchun yetarli emas. Mutaxassislar o‘rtasida ta’lim metodlarini tasniflashda har xil qarashlar mavjudligi yuqoridagilardan ma’lum bo‘lib turibdi. Hikoya—o‘quv materiali mazmunini jonli, obrazli, ta’sirli ravishda bayon qilishdir. Hikoya qilib berish mahoratini egallagan o‘qituvchi o‘quvchilarni bilimlarni muayyan tizimda o‘zlashtirishlarini ta’minlaydi, ularni fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. Predmetning xususiyatlariga qarab hikoya qilib berish o‘zgarishi mumkin. 95
Tasvirli hikoya—o‘simliklar tuzilishini, moddalar tarkibini tasvirlashdir. Hikoya qilib berishning rejali bo‘lishi, uning puxta tuzilishi, ta’sirchan hamda obrazli bo‘lishi o‘qituvchi hikoyasining zarur fazilatlaridir. Hikoyaning ta’sirchanligi o‘quvchilarga katta tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatadi. Tushuntirish o‘quv materialining o‘qituvchi tomonidan muntazam va mantiqiy izchillik bilan bayon qilinishidan iboratdir. O‘qituvchining tushuntiri- shida hamisha ko‘plab mulohazalar, xulosalar, dalillar bo‘ladi. Tushuntirish hamisha o‘qituvchining o‘quvchilarga savollar berib turishini va ularni tushuntirish jarayonini kuzatib turishga majbur etishni, o‘z fikrlarini aytishlarini taqozo qiladi. Tushuntirishning oxirida o‘qituvchi xulosani, qoidani aniq ta’riflab beradi. Tushuntirishdan foydalanilgan darsning majburiy elementi-material o‘zlashtiri- lishining sifatini tekshirish, o‘quvchilar keltirgan faktlar va misollarni tahlil qilishdan iboratdir. Suhbat o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro ta’siri shaklida amal qiladigan ta’lim metodidir. Suhbat paytida o‘qituvchi o‘quvchilarni bilimiga tayanib hamda savollardan foydalanib o‘quvchilarni yangi bilimlarni tushunish va o‘zlashtirish sari olib boradi. Suhbat jarayonida o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritishlari, mulohazalarini aytishlari uchun imkoniyat yaratib berish zarur. Suhbat mohiyatiga ko‘ra evristik va noevristik turlariga bo‘linadi. Ma’ruza oliy o‘quv yurtlarida, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida foydalaniladigan ta’lim metodidir. Ma’ruza jarayonida talabalarning faolligini, tashabbuskorligini oshirish maqsadida o‘qituvchi o‘z nutqini ko‘rgazmali qurol, darslikda berilgan faktlar, muammo va topshiriqlar bilan uyg‘unlashtiradi. Ma’ruza jarayonida faktlarni tahlil etishga bolalar diqqatini tortish orqali u o‘quvchilar faolligi oshiriladi. Terminlarga izoh berish, o‘quvchilarning o‘zlariga xulosa chiqa- rishni taklif etish talablarni o‘quv-biluv faoliyatini samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Ko‘rgazmali metodlar. Ko‘rgazmali metodlarga kuzatish illyustratsiya va demonstratsiya metodlari kiradi. Kuzatishlar metodik keng tatbiq etish zaruriyati o‘quvchilar tevarak- atrofdagi voqelik hodisalarini bilish jarayonini hisobga olishdan kelib chiqadi. Kuzatishlar asosida o‘quvchilarning tasavvurlari tarkib topadi va ularni bilimlari chuqur va ishonchli bo‘lib qoladi. Kuzatishlar bolalarni aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Illyustratsiya metodi — bilimlarni og‘zaki bayon qila turib rasmlar, chizmalar, jadvalga o‘quvchi diqqatini tortish. Demonstratsiya metodi ta’lim vositalari asosida turli tasvirlarni namoyish etish. Amaliy metod. Mashq o‘zlashtirilgan bilimlarni turli o‘quv sharoitlariga tatbiq etish yo‘lidir. Mashqlar xarakteri va metodikasi o‘quv predmetining, o‘quv materialining, masalaning va o‘quvchilar yoshining xususiyatiga bog‘liq. 96
Ta’lim vositalari Ta’lim metodlari va usullari bilan ta’lim vositalari uzviy bog‘liq. Ta’lim vositasi - bu bilimlarni olish, malakalarni shakllantirish manbai hisoblanib, ularga ta’lim jarayoni uchun mo‘ljallangan, uni samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan, maxsus ishlab chiqilgan predmetlar kiradi. Ta’lim vositasi — bu bilimlarni o‘zlashtirish, ko‘nikmalarni shakllantirish manbai «ta’lim vositasi» tushunchasi keng va tor ma’noda qo‘llaniladi. Tor ma’noda ta’lim vositalari deganda o‘quv va ko‘rgazmali qo‘llanmalar, namoyish etish qurilmalari, texnik vositalar tushuniladi. Keng ma’noda ta’lim vositalari deyilganda ta’lim maqsadiga erishishni ta’min- lovchi metod, shakl, mazmun yig‘indisi va maxsus texnik vositalar tushuniladi. Ta’lim vositalari dunyoni bilvosita va bevosita bilishni yengillashtirishga xizimat qiladi. Ular ham metodlar singari ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi vazifalarni bajarib, o‘quvchilarni o‘quv-biluv faoliyatini boshqarish va nazorat qilishga xizmat qiladi. Didaktik vositalar ta’limning boshqa elementlari bilan aloqadorlikda qo‘llanilgandagina o‘z qadrini yo‘qotmaydi. Ta’lim vositalari turli asoslarga ko‘ra klassifikatsiya qilinadi: faoliyat subyektiga, obyektlar tarkibiga va o‘quv axboroti munosabatiga ko‘ra. Masalan, faoliyat subyektiga ko‘ra o‘qitish vositalari va o‘qish vositalariga bo‘linadi. Ta’lim vositalariga: turli xildagi ko‘rgazmalar, namoyish qilish qurollari, axborot vositalari, elektron doska, yozish vositalari, kompyuter. Bulardan tashqari o‘qituvchi nutqi ham o‘qitish vositasi hisoblanadi. Ta- labalarni o‘quv materialini sifatli o‘zlashtirib olishlari uni qanday gapirishi, asosiy g‘oyani ajratib berishi, turli tushunchalarni qanday tushuntirib berishiga bog‘liq. O‘qish vositalariga: darslik, daftar, ruchka, didaktik tarqatma materiallar, sxemalar, tayanch konspektlari, laboratoriya qurollari, individual axborot vositalari kiradi. Obyektlar tarkibiga ko‘ra vositalar moddiy va ideal vositalarga bo‘linadi. Moddiy vositalarga: darslik va o‘quv qo‘llanmalari, jadvallar, modellar, maketlar, axborot vositalari, kompyuter, o‘quv-texnik vositalar, laboratoriya anjomlari, mebellar, mashg‘ulot jadvali v. b. Ta’limning ideal vositalari - bu o‘qituvchi va talabalar yangi mavzuni o‘zlashtirish va tushuntirish uchun qo‘llaydigan avval o‘zlashtirilgan bilim, malakalar. Masalan, g‘oya ta’limning ideal vositasi hisoblanadi. Mashhur polyak didakti V. Okon ta’lim vositalarini oddiy va murakkab turlariga ajratadi. Oddiy vositalar: og‘zaki vositalar: darslik va boshqa matnlar; oddiy ko‘rish vositalari: real predmetlar, modellar, rasmlar. Murakkab vositalar: 97
mexanik ko‘rish vositalari: kodoskop, diaproyektor va b.;
eshitish vositalari: proigrivatel, magnitofon, radio; audiovizual ( ko‘rish-eshitish): ovozli film, TV, video; ta’lim jarayonini avtomatlashtiruvchi vositalar: multimediyali kabinetlar, kompyuterlar, axborot tizimlari, telekommunikatsiya tarmog‘i. Shunday qilib, ta’lim sifati ta’lim maqsadi, mazmuni, metodlari, usullari, vositalari, aloqalariga bog‘liq. Ta’lim vositasini tanlashda ularni qanday didaktik vazifalarni bajarishini, qanday natijalarga olib kelishini bilish zarur. O‘quvchilarni samarali o‘qitishda ta’limiy muhit, ya’ni o‘quv xonasi katta rol o‘ynaydi. O‘quv kabineti - bu o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etish markazi hamda fan bo‘yicha o‘qishdan tashqari ishlarni tashkillash markazi hisoblanadi. O‘quv xonasining maqsadi yoshlarda tanlagan mutaxassisligiga ijobiy munosabatni shakllantirish, fanlarni o‘rganishga qiziqishlarini rivojlantirish. O‘quv xonasi - bu maslahatli yordam markazi hisoblanadi. Ta’limni axborotlashtirish sharoitida o‘quv xonasi zaruriy axborot telekommunikatsiya vositalari bilan jihozlanishi zarur. Shunday qilib, o‘quv kabineti auditoriyada va auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarni o‘tkazish uchun mo‘ljallanib, unda o‘quvchilarni kasbga yo‘llash tayyorgarligi shakllanadi. Ta’lim metodlari va vositalarini tanlash Ta’lim jarayonida o‘qitish metodlarini va vositalarini tanlash ko‘plab obyektiv va subyektiv omillarga bog‘liq: ta’lim qonuniyatlariga va prinsiplariga; insonni rivojlanishi, tarbiyasi va ta’limi maqsadiga; aniq ta’limiy-tarbiyaviy vazifalarga; ta’lim motivatsiyasi darajasiga; aniq o‘quv predmetini o‘qitish metodikasi xususiyatlariga; material mazmuniga; u yoki bu materialni o‘zlashtishga ajratilgan vaqtiga; o‘quv materiali miqdori va murakkabligiga; o‘quvchilarni tayyorgarlik darajasiga; o‘quvchilarni yosh va individual xususiyatlariga; o‘quvchilardagi o‘quv ko‘nikmalarini shakllanganligiga; mashg‘ulot turi va tuzilishiga; o‘quvchilar miqdoriga; o‘quvchilarni qiziqishiga; o‘quv jarayonidagi o‘qituvchi va o‘quvchilar orasidagi hamkorlikka; moddiy-texnik ta’minotiga; pedagog shaxsi xususiyatlariga. Ta’lim nazariyasida o‘qituvchilarni amaliy tajribalarini umumlashtirish va o‘rganish asosida o‘quv-tarbiya jarayonlarida ta’lim metodlarini tanlashga oid yondashuvlar ishlab chiqilgan. Ta’lim metodlarini tanlash: 98
o‘quvchilarni tarbiyalash, rivojlantirish, ta’lim berish, ma’lumotli qilish umumiy maqsadlariga;
o‘quv predmeti va mavzu mazmuniga; aniq o‘quv predmetini o‘qitish metodikasi xususiyatlariga; aniq bir darsni maqsad va vazifasiga hamda mazmuniga; materialni o‘rgatish uchun ajratilgan vaqtga; o‘quvchilarni yosh xususiyatlariga hamda ularni bilish imkoniyatlari darajalariga va o‘quvchilarni tayyorgarlik darajalariga; o‘quv muassasasini moddiy, uslubiy ta’minlanganligiga; o‘qituvchini xususiyat va imkoniyatlariga, nazariy va amaliy tayyorgarligi darajasiga, uslubiy, kasbiy mahoratiga, shaxsiy sifatlariga bog‘liq. Yuqoridagi mezonlarga ko‘ra o‘qituvchi darsda u yoki bu metodlardan foydalanadi. Nazorat uchun savollar Ta’lim metodining mohiyati nima? Ta’lim metodlari klassifikatsiyasi mohiyatini tavsiflang. Sizningcha qaysi ta’lim metodlari klassifikatsiyasi asosiy hisoblanadi? Ta’lim vositasi qanday vazifalarni bajaradi? Ta’lim vositalari qaysi asoslarga ko‘ra klassifikatsiya qilinadi? Ta’limni tashkil etish shakllari va turlari Ta’lim shakli va uni tashkil etish tushunchasi. Ta’lim shaklini rivlojlanish bosqichlari. O‘quv jarayonining tashkil etish shakllari. Ta’lim turlari. Ta’lim shakli va uni tashkil etish tushunchasi O‘quv tarbiyaviy ishlarni samaradorligi ta’lim shakllarini to‘g‘ri tanlashga bog‘liq. Ilmiy-pedagogik tadqiqotlarda ta’limni tashkil etish shakli tushunchasi turlicha talqin etilgan. Shakl (lotincha forma)—tashqi ko‘rinish degan ma’noni anglatadi. Predmetni, jarayonni, hodisani shakli mazmun bilan aloqa qiladi va mazmunga ta’sir etadi. Ta’lim shakli didaktik kategoriya sifatida o‘quv jarayonini tashkil etishning tashqi tomonini ifodalaydi. U ta’lim maqsadi, mazmuni, metod va vositalariga va ta’lim jarayoni ishtirokchilarining miqdoriga, moddiy shart- sharoitlarga bog‘liq. Ta’limni tashkil etish shakli — bu ta’lim jarayonini alohida zvenosini konstruksiyasi, mashg‘ulotnig aniq turi. (dars, ma’ruza, seminar, ekskursiya, fakultativ mashg‘ulot.v.b.). M.A.Molchanovaning ta’kidlashicha, «ta’limni tashkil etish shakli» kategoriyasi, shakl va mazmunni dialektik birligi hisoblanadi. 99
N.A.Sarokin, M.N.Skatkin, I.Ya.Lernerlar tomonidan yaratilgan o‘quv qo‘llanmalarida ta’limni tashkil etish shakli «ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarni birgalikdagi faoliyati tartibi» ma’nosida qo‘llanilgan. Ta’limni tashkil etish shakllari deganda, aniq muddatda va tartibda o‘qituvchilar o‘quvchilar bilan olib boradigan mashg‘ulot turlarini tushunamiz deb ta’kidlanadi Sh.Abdullayeva va boshqalar tomonidan yaratilgan o‘quv qo‘llanmada. O.Roziqov, B.Adizovlar tomonidan yaratilgan Didaktika darsligida «O‘qitish va o‘qish faoliyati o‘zaro ta’sirining belgilangan tartibda ma’lum o‘rin hamda vaqtda amalga oshishiga ta’limning tashkiliy shakllari deyiladi» deb ta’kidlanadi. Yuqoridagi ta’riflardan ko‘rinadiki, ta’limni tashkil etish shakli necha o‘quvchini qayerda va qachon o‘qitish kerak degan savolga javob beradi. Aytish mumkinki, demak, ta’limni tashkil etish shakli deganda biz o‘quvchilar miqdori, o‘quv joyi va vaqti bilan bog‘liq bo‘lgan ta’limni tashqi tomonini tushunamiz. O‘z navbatida ta’limni tashqi tomoni, uni ichki tomoni va ta’lim maqsadi, mazmuni bilan o‘zaro bog‘liqdir. Uzluksiz ta’limning hamma bosqichlarida ta’limning o‘ziga xos tashkiliy shakllari mavjud. Yuqoridagilardan kelib chiqib, ta’limni tashkil etish shaklini o‘quvchilar miqdoriga ko‘ra individual va jamoa shakllariga, o‘quv joyiga ko‘ra maktabdagi va maktabdan tashqari shakllariga, vaqtga ko‘ra darsdagi va darsdan tashqari shakllariga ajratish maqsadga muvofiqdir. Ta’limni tashkil etish shakllarini mutaxassislar tomonidan turlicha klassifikatsiya qilinishi olimlarning yagona fikrga kelmaganligidan dalolat beradi. Masalan, V.I.Andreyev ta’limni tashkil etish shakli klassifikatsiyasining asosi qilib, ta’lim elementlar o‘rtasidagi aloqadorliklarni qabul qiladi. Shunga ko‘ra, u quyidagi ta’limni tashkil etish shakllarini tavsiya etadi: kirish mashg‘ulotlari, bilimlarni chuqurlashtirish mashg‘ulotlari, amaliy mashg‘ulotlar, bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirish mashg‘ulotlari, bilim, ko‘nikma, malakalarni nazorat qilish mashg‘ulotlari, Ukrain pedagogi V.A. Onishuk ta’limni tashkil etish shakllarini didaktik maqsadi bo‘yicha nazariy, amaliy, mehnat, aralash shakllariga ajratadi. Akademik A.V.Xutorskiy ta’limni tashkil etish shakllarini: individual mashg‘ulotlar, guruhli-jamoaviy mashg‘ulotlar, individual-jamoaviy mashg‘u- lotlarga ajratadi. Individual mashg‘ulotlarga repetitorlik, tyutorlik, mentorlik, guvernerlik, oilaviy ta’lim, o‘z-o‘zini o‘qitish shakllari kiradi. Jamoaviy-guruhli mashg‘ulotlarga dars, ma’ruza, seminar, konferensiya, olimpiadalar, ekskursiya, o‘yinlar. 100
Ta’lim shaklini rivojlanish bosqichlari Ta’lim jarayonini tashkil etish shakli dinamik, o‘zgaruvchan xarakterga ega bo‘lib, ular paydo bo‘ladi, rivojlanadi, jamiyatdagi fan va texnika rivojlanishiga qarab o‘zgarib turadi. Butun dunyo ta’lim amaliyotida turli ta’lim tizimlari mavjud bo‘lib, u yoki bu shaklga tegishli. Individual ta’lim tizimi ta’lim jarayonini tashkil etishning eng tarixiy qadimiy shakli hisoblanadi. Uning mohiyati shundaki, o‘quvchi o‘z uyida yoki o‘qituvchini uyida topshiriqni yakka individual tarzda bajaradi. Ta’limni tashkil etishni individual shaklini yutuqlari ijobiy tomonlari shundaki: birinchidan, o‘quv faoliyatini metodini, mazmunini bolani individual xususiyatlariga moslashtirish, ikkinchidan, o‘quvchini har bir harakatini kuzatib borish, o‘quvchini xatolarini o‘z vaqtida to‘g‘rilash o‘zlashtirish natijalarini o‘z vaqtida baholash imkoniyatlari mavjud. Shu bilan birgalikda ta’limni individual tashkil etishning salbiy tomonlari ham mavjud. Bularga: tejamsizlik, boshqa o‘quvchilar bilan hamkorlikning yo‘qligi, jamoada ishlash ko‘nikmalarini shakllanishiga salbiy ta’sir qiladi. Ta’limning individual shakli sinf-dars tizimi asoslangunga qadar davom etdi. Jamiyat taraqqiyoti natijasida o‘qitishning jamoa shaklini paydo bo‘lishi va vujudga kelishi ehtiyojini tug‘dirdi. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, fan-texnikani rivojlanishi, jamiyat ehtiyojini o‘zgarishi sababli ta’limni tashkil etish shakllari ham o‘zgarib boradi. Sinf-dars tizimi nazariy jihatdan XVII asrda Ya.A.Komenskiy tomonidan asoslangan. Ushbu tizim bugungi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Sinf-dars tizimining xarakterli belgilariga quyidagilar kiradi: —sinflar asosan bir xil yoshdagi o‘quvchilardan tuziladi; —sinf yagona yillik reja va dastur asosida ishlaydi; —sinf-dars tizimida mashg‘ulotning asosiy turi darsdir; —har bir dars yagona o‘quv predmetiga bag‘ishlanadi; —dars jarayonida o‘quvchilar faoliyatini o‘qituvchi boshqaradi va u o‘zlashtirish natijalarini baholaydi. Sinf-dars tizimining belgilariga o‘quv yili, o‘quv kuni, dars jadvali, o‘quv ta’tili, tanaffus kabilar kiradi. Sinf-dars tizimining ijobiy tomonlari: aniq tashkiliy tuzilishi, oddiy boshqaruv, o‘quvchilarning hamkorligi uchun imkoniyat borligi, o‘qituvchi shaxsini o‘quvchilarga emotsional ta’sir etishi, ta’limni tejamkorligi, o‘zlashtirish tizimli va ketma-ket amalga oshirilishi. Sinf-dars tizimining kamchiliklari: sinf-dars tizimi asosan o‘rtacha o‘quvchiga tayanadi, bu kimgadir og‘ir bo‘lsa, kimgadir yengillik qiladi, o‘quvchilarni individual xususiyatlarini hisobga olishda o‘qituvchiga qiyinlik tug‘diradi, kattalar va kichiklar o‘rtasidagi o‘zaro muloqot ta’minlanmaydi. Sinf-dars tizimi bizning maktablarimizga XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida kirib keldi. 101
asr boshlarida AQSHda Batava ta’lim tizimi, Yevropada Mongeym ta’lim tizimi paydo bo‘ldi. Batava ta’lim tizimining mohiyati shundaki, o‘qituvchini o‘quvchilar bilan ishlash vaqti ikkiga bo‘linadi, dastlab o‘qituvchi barchaga bir xil tushuntirish ishlarini olib boradi, so‘ngra o‘qituvchi yordamiga muhtoj o‘quvchilar bilan, ya’ni chuqur bilim olishni istagan qobiliyatli o‘quvchilar bilan ishlaydi. O‘rtacha va past o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar bilan o‘qituvchi yordamchisi shug‘ullangan. Mangeym ta’lim tizimining mohiyati shu ediki, sinflar o‘quvchilarni yoshiga qarab emas, ularni aqliy intellektual qobiliyatlariga qarab tuzilgan. Mangeym ta’lim tizimi asoschisi Yozef Zikkinger(1858-1930) bolalarni aqliy qobiliyatlariga, tayyorgarlik darajalariga qarab kuchsiz, o‘rtacha va kuchli sinflarni tuzish mumkinligini ta’kidlab o‘tgan. 10.3.0‘quv jarayonining tashkil etish shakllari Ta’limni tashkil etishning turlicha shakllari mavjud bo‘lib bularga: dars, ma’ruza, seminar, konferensiya, amaliy laboratoriya mashg‘uloti, fakultativ mashg‘ulotlar, ekskursiya, ishlab chiqarish amaliyoti, mustaqil uy ishi, maslahat- lar, to‘garak mashg‘ulotlari, kurs loyihalari, malakaviy loyihalar v.b. kiradi. Zamonaviy maktablarimizda ta’limning tashkil etishning asosiy shakli dars hisoblanadi. Dars o‘quvchilarni nafaqat o‘quv-biluv faoliyatini samarali tashkillashni, balki o‘quvchilar faoliyatini rivojlantirish imkoniyatiga ham ega. «Dars—aniq maqsadni ko‘zlab belgilangan vaqtda bir xil yoshdagi o‘quvchilar bilan o‘qituvchi rahbarligida olib boriladigan mashg‘ulotdir»-deb ta’kidlanadi Sh.Abdullayeva va boshqalarning o‘quv qo‘llanmasida. O.Roziqov va boshqalar tomonidan yaratilgan Didaktika darsligida «Bir xil tayyorgarlikka ega, yoshlari teng o‘quvchilarning doimiy jamoasi bilan ma’lum xona, tartib, jadval asosida o‘tkaziladigan mashg‘ulotga dars deyiladi» —deb ta’kidlanadi. Yuqoridagi ta’riflar tahlilidan ko‘rinadiki, darsning mohiyati, darsda o‘qituvchi va o‘quvchilarni o‘zaro ta’siri natijasida o‘quvchilar bilim, malaka, ko‘nikmalarni o‘zlashtiradi, qobiliyatlari rivojlanadi hamda darsda o‘qituvchining pedagogik mahorati shakllanadi. Dars ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, uning barcha komponentlari (darsning maqsadi, mazmuni, metodi) o‘zaro aloqadordir. Har qanday darsning yaratilishi uning maqsadini aniq anglashdan boshlanadi. Darsning maqsadi. 102
O‘qitishning umumiy nazariy asidan kelib chiqib, ta’lim nazariyasi darsga nisbatan bir qancha talablarni ta’riflaydi: Maqsadning aniq qo‘yilishi. Interfaol metodlardan foydalanish. Ta’lim prinsiplariga amal qilish. O‘quvchilarda motivni shakllantirish. Darsda vaqtdan ratsional foydalanish. Dars tipologiyasi — ta’lim nazariyasining murakkab didaktik vazifalaridan biridir. M.A.Danilov, B.P.Yesipov, B.A.Onishuklar dars tiplarini didaktik maqsadga ko‘ra asoslaganlar va quyidagi dars tiplarini tasviya etganlar: kirish darslari; o‘quv materiali bilan tanishtirish darslari; qonun, qoida, tushunchalarni o‘zlashtirish darslari; o‘zlashtirilgan bilimlarni amaliyotda qo‘llash darslari; malakalarni shakllantirish darslari; takrorlash va umumlashtirish darslari; nazorat darslari; aralash darslar. N.Kazansev darslarni ta’lim metodlarini qo‘llashga ko‘ra tiplarga ajratadi. ma’ruza-dars, suhbat-dars, ekskursiya-dars, kino-dars, mustaqil ishlash darsi.
yangi materialni o‘rganish darsi; bilim, malaka, ko‘nikmalarni shakllantirish darsi; tizimlashtirish va umumlashtirish darsi; aralash dars; nazorat va bilimlarni tuzatish darsi. O‘qituvchi dars tipi qanday bo‘lishidan qat’i nazar, dars samarali bo‘lishi uchun uni tuzilishi haqida o‘ylashi zarur. Aralash dars tipi quyidagi bosqichlardan iboratdir: Tashkiliy bosqich. Didaktik vazifasi — o‘quvchilarni darsga tayyorlash. O‘tilganlarni takrorlash bosqichi. Didaktik vazifasi — tekshirish. Aktiv o‘quv bilish faoliyatiga tayyorlash bosqichi. Didaktik vazifasi — o‘quvchilarni bilish faoliyatiga tayyorlash. Yangi bilimlarni o‘zlashtirish bosqichi. Didaktik vazifasi — o‘quvchilarda hodisa, jarayon, tushunchalar to‘g‘risida tasavvurlarni shakllantirish. O‘quvchilarni yangi materialni tushunganligini tekshirish bosqichi. Bilimlarni mustahkamlash bosqichi. Didaktik vazifasi — bilimlarni o‘zlashtirish bo‘yicha o‘quvchilar faoliyatini tashkil etish. Bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirish bosqichi. Bilimlarni nazorat qilish bosqichi. Uy vazifasi haqida axborot berish bosqichi. 103
Bosqichlar dars tiplariga qarab o‘zgarishi mumkin. Ma’ruza - bu, o‘qituvchi tomonidan bilimni bayon etish. Ma’ruzada keng hajmli bilim monologik yo‘l bilan bayon qilinadi. Qoidaga ko‘ra, ma’ruza metodi yuqori sinflarda qo‘llanadi. Ma’ruzaning mohiyati shundaki, u o‘quvchilarning bilimni to‘liq va tugallangan, mantiqan, o‘zaro bog‘liq holda o‘zlashtirishiga yordam beradi. Hozirgi davr pedagogik tajribada ham, ma’ruza bahs metodi qo‘llanilmoqda. Bu metod o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, o‘z mulohazalarini isbotlash, asoslashni bilishlarida muhim omil bo‘layapti. Zero, puxta tayyorgarlik bilan uyushtirilgan bahs o‘quvchilarning ta’lim va tarbiyada muammoni chuqur tushu- nish yo‘llarini, unga nisbatan o‘z fikr-mulohazalarini himoya qilishni, boshqalar fikri bilan hisoblashish odobini egallashlarida alohida ahamiyatga ega. Oliy ta’lim tizimida ma’ruza o‘quv jarayonining ham usuli, ham shakli hisoblanib, u talabalarga fan asoslarini og‘zaki, uzviy va muntazam singdirishga xizmat qiladi. Ma’ruza tufayli talaba shu fanning mohiyatini tushunib boradi hamda ularni erkin fikrlashga, fan ustida o‘ylashga majbur etadi. Shu sababli ma’ruza ilmiy tafakkurni rivojlantirishning o‘ziga xos maktabiga aylanadi. Ma’ruzani shunday o‘qish lozimki, uning ta’sirida talabalarda shu fanga uning vazifa va kelajagiga nisbatan turli qarashlar, ilmiy e’tiqod, g‘oya va milliy mafkura asoslari shakllansin. Buning uchun o‘qituvchi har bir ma’ruzaning mazmunini fandagi yangiliklar bilan boyitishi va tanlay bilishi lozim. Ma’ruza ijobiy hamkorlikka tayanib tashkil qilingandagina samarali natija beradi. Buning uchun ma’ruza jarayonida ham ta’limiy, ham tarbiyaviy vazifalarni samarali amalga oshirish yo‘llaridan biri - o‘qituvchi bilan talabalar o‘rtasida do‘stona, faol munosabatlarni tiklab olinishdan iborat. Ma’ruzaning mazmunli, samarali bo‘lishi uchun: aniq, o‘ylab tuzilgan rejani o‘quvchilarga tanishtirish; rejaning har bir qismi bo‘yicha berilgan ma’lumotni yakunlash; o‘quvchilarga bayon tushunarli va ko‘rgazmali, yorqin bo‘lishi; bayon o‘quvchilarda muhim o‘rinlarni bilib olishga qiziqish uyg‘otadigan bo‘lishi kerak. Ma’ruzani shunday o‘qish lozimki, buning ta’sirida talabalarda shu fanga uning vazifa va kelajagiga nisbatan turli qarashlar, ilmiy e’tiqodlar vujudga kelishi va shakllanishi darkor shunday ekan, o‘qituvchi ma’ruza o‘qish jarayonida tinglovchilarning tarkibini hisobga olgan holda, uning ilmiy tomoniga alohida e’tibor berishi va talabalarning qiziqishi va intilishlariga quloq solishi lozim. O‘qilayotgan ma’ruzalarning tarbiyaviy ta’sirining ya’nada yuksak bo‘lishi o‘qituvchining yoshlar oldidagi obro‘siga, shaxsiy sifatlariga, ilmiy iste’dodiga, ta’lim sohasidagi tajribasi, mahoratiga va talabalar bilan o‘rnatilgan do‘stona munosabatlariga bog‘liqdir. Bundan tashqari, dars va ma’ruzaning samarali natijasi o‘quvchi hamda talabalarning o‘quv jarayondagi ruhiy holatlarini qay darajada hisobga olinishiga ham bog‘liq. Shunday ekan, ta’limni samarali tashkil etish, uning dars, ma’ruza va boshqa shakllaridan o‘qitish jarayonida o‘rinli foydalanishlari uchun shubhasiz, o‘qituvchining pedagogik mahorati, pedagoglik madaniyati, o‘z predmetini puxta 104
Ma’ruza, asosan ijtimoiy fanlarni o‘qitish jarayonida qo‘llanmoqda. Ma’ruza darslarini tashkil etish, ancha murakkab va ko‘p mehnat talab qiladigan ishdir. Ma’ruza darsi tajribali, yuksak darajada pedagogik mahorat asosida tashkil etiladi. Ma’ruzadan faqat fan, o‘quv predmeti asoslari borasidagi ma’lumotlar berib qolmasdan, balki o‘quvchilarni ijtimoiy-g‘oyaviy jihatdan tarbiyalab borish talab etiladi. Ma’ruza jarayonida asosiy e’tibor o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, bilim va faoliyat malakasini oshirishga qaratilgan. Fanlarni o‘qitish ma’ruza, seminar, amaliy mashg‘ulotlari, laboratoriya mashg‘ulotlari, mustaqil ta’lim kabi shakllarda tashkil qilinadi. Ta’limni samarali bo‘lishida yangi pedagogik texnologiyalar, masofali ta’lim, ta’limda texnik vositalardan foydalanish imkoniyatlari ochib berildi. Ta’lim jarayonida nazariy bilimlarni o‘rgatish bilan birga talabalarga turli fanlarga oid darslik va o‘quv qo‘llanmalar ustida mustaqil ishlashni ham o‘rgatish zarur. Bu o‘z navbatida talabalarni ilmiy bilimlarni egallashlariga imkoniyat yaratadi. Turli o‘quv predmetlarini o‘qitish jarayonida talabalarga fan asoslarni chuqurroq egallashlari uchun hamda pedagogik muammolarni ilmiy - nazariy jihatdan o‘rganib, ilmiy xulosalar chiqarishi uchun referat, kurs ishlari so‘ng esa malakaviy ishlarni tayyorlashga o‘rgatib boriladi. Ta’lim jarayonida texnik vositalardan foydalanishning afzallik tomonlarni ham o‘rgatib borish zarur. Chunki bugungi kunda axborot texnologiyalari, axborotlar kitobi, kompyuter va internetdan foydalanish hayotiy zaruriyatga aylanib bormoqda. Fanlarni o‘qitishda amaliy mashg‘ulotlar, laboratoriya mashg‘ulotlari hamda ma’ruza darslarida foydalaniladi. Talabalarning yana bir yozma ijodiy ishlari turli mavzularda ma’ruzalar yozishdir. Ma’ruza mavzusi ma’lum bir muammo va masalaning hal etilishiga qaratilgan bo‘lib, o‘quvchilar shu mavzuga oid mustaqil o‘qib, o‘rgangan materiallar yuzasida o‘z nuqtayi nazarlarini ifodalaydilar va shu qarashlarini misol va dalillar bilan isbot qiladilar. Grafik ishlari ham talabalarning yozma ishlari jumlasiga kiradi va o‘quvchilarning o‘zlashtirgan, o‘zlashtirayotgan bilimlarni ongli va mustahkam esda saqlab qolishlariga, tegishli ko‘nikma, malakalar hosil qilishlariga yordam beradi. Laboratoriya mashqlari davomida talabalar fan bo‘yicha olgan nazariy bilimlarini mavzular bo‘yicha aniq topshirmalar asosida individual qo‘lda ishlanmalarni tayyorlaydilar. Natijada har bir talabaning bajargan ishi o‘qituvchi tomonidan nazorat qilinib baholanadi. Seminar mashg‘ulotlarini tashkil etish. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablaridan kelib chiqib, oliy maktab o‘qituvchilari ikki muhim amaliy vazifani - talabalarga hozirgi zamon ilmiy, ijtimoiy, texnik va texnologik axborotlarni berish va ularni ana shu axborotlarni o‘zlari topib egallash ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirishlari lozim. Seminar, laboratoriya, maslahat (konsultatsiya) mashg‘ulotlari talablari mustaqil, ijodiy ishlashga o‘rgatishning muhim omili hisoblanadi. Seminar mashg‘ulotlarining samarali natijalar berishi: 105
talaba va o‘qituvchining tayyorlanishiga;
seminar mashg‘ulotlarini o‘tkazish mahoratiga; seminarda barcha talabalar qatnashishini ta’minlash; har bir talabaning javobi baholanishi; seminar mashg‘ulotida interaktiv usullardan foydalanish. Seminar mashg‘ulotlarining vazifasi - darslarda bayon qilingan nazariy fikrlarni konkretlashtirish, chuqurlashtirishdan, o‘quvchilar bilimini tekshirish va mustahkamlashdan, adabiyotni o‘rganish ko‘nikmasini hosil qilish, uni konspekt qilish, suhbatlar, dokladlar, ota-onalar uchun konsultatsiyalarning reja va konspektlarini tuzishdan, kursning aniq temasini og‘zaki bayon qilish qobiliyatiga ega bo‘lishdan iboratdir. Seminar mashg‘ulotlari uchun kursning eng muhim va murakkab masalalari shuningdek, adabiyotlarda yetarli darajada to‘liq yoritilgan va o‘quvchilarning o‘zlari mustaqil ravishda o‘rgana olishlari mumkin bo‘lgan masalalar tanlab olinadi. Seminarning har bir temasi bo‘yicha o‘quvchilarga adabiyotlar ro‘yxatini berish, topshiriqning xarakterini belgilash, uni bajarish rejasi va hisobot formasini ko‘rsatish kerak. Adabiyotlarni o‘rganayotganda o‘quvchilar konspekt yoki ota-onalar uchun konsultatsiyalarning mavzularini tuzadilar. Seminar mashg‘ulotlarini quyidagicha tashkil etish mumkin: avvalo o‘qituvchi seminarning vazifasi va uni o‘tkazish tartibini belgilaydi. So‘ngra nutq so‘zlash uchun o‘quvchilarga so‘z beradi. Shundan keyin ishtirok etuvchilar nutq so‘zlaganlarga savollar beradi, ular javob qaytarishadi. Keyin boshqa o‘quvchilar nutq mazmuniga xarakteristika berib, uni to‘ldiradilar (yutuq va kamchiliklar ko‘rsatiladi). O‘qituvchi seminarni yakunlar ekan, asosiy nutqni baholaydi. O‘quv yurtlari o‘quv rejalarida seminar mashg‘ulotlarini amaliy mashg‘ulot deb hisoblanadi. Bunga qo‘shilib bo‘lmaydi, chunki ma’ruza mashg‘ulotida o‘rgana boshlangan ijodiy materialni seminar mashg‘ulotlarida yanada chuqurlashtiriladi, seminar mashg‘ulotlariga talaba oldindan tayyorlanib keladi, muammoni muhokama etadi: seminar mashg‘ulotida talabalarning barchasini o‘z fikr va mulohazalarini erkin ayta olish, sheriklarining qarashlarini tahlil eta bilishiga asosiy e’tibor qaratiladi. O‘quv materialini talabalar tomonidan egallab olish darajasi: ma’ruza mashg‘ulotlarida umum nazariy tahlillarni egallab olish; seminar mashg‘ulotlarida muammolarni chuqurlashtirish, aniqlashtirish; d) laboratoriya mashg‘ulotlarida esa amaliy ko‘nikma va malakalarni vujudga keltirish. Oliy maktablarda seminar mashg‘ulotlari quyidagi didaktik vazifalarni hal qilishga qaratiladi: o‘ta murakkab mavzu, muammolarni chuqurlashtirish, aniqlashtirish; mavzu va muammolarni talabaning bo‘lajak kasbiy yo‘nalishi, ixtisosligida qo‘llashga oid bilimlar bilan qurollantirish; talabalar egallab kelgan bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlashga tamoyillashtirish; mavzu, muammolarga oid manbalar bilan ishlash, ko‘nikma va malakalarni o‘stirish; 106
o‘z qarash, munosabatlarini erkin aytish, mulohaza qilishga, nutq madaniyatini tarbiyalashga xizmat qilish;
talabalar bilim, ko‘nikma va malakalarni nazorat etish. Seminar mashg‘ulotlarini suhbat, munozara, o‘quv konferensiya, simnodizm loyihalarni himoya qilish, chiqishlarni tinglash, muhokama etish, yetuk mutaxassislar bilan uchrashuvlar xilma-xil ishchi o‘yinlari tarzida o‘tkazish mamkin. Seminar mashg‘ulotlarini tayyorlab o‘tishida o‘qituvchining roli beqiyos katta. O‘zining kirish so‘zi bilan talabalar oldiga aniq maqsad va vazifalarni qo‘yadi: ularni faol ishtirok etishlariga jalb etadi; barcha talabalarni faol bildirishlariga sharoit yaratadi; mashg‘ulot oxirida muhokamada qatnashgan har bir talaba fikrlari tahlil etib, baholanishi lozim. Seminar mashg‘uloti odatda, talabalarga yangi mashg‘ulot mavzusi, rejalari, adabiyotlarini bildirish, uni tayyorlash yo‘llari, o‘ziga xos tomonlarini tushuntirish bilan yakunlanadi. Seminar darslarida ma’ruza vaqtida fan asoslari bo‘yicha olgan nazariy bilimlari tahlili o‘rganiladi. Demak, oliy o‘quv yurtlaridagi o‘qitishni tashkil etishning shakl va metodlari orqali talabalarda pedagogika fanini o‘qitish metodikasi yuzasidan bilim, ko‘nikma va malakalarni hamda ularni dunyoqarashlarini shakllantirish orqali kasbiy tayyorgarliklarni mustahkamlab boriladi. Oliy o‘quv yurtlarida ta’lim jarayonini tashkil etishning maslahat (konsultatsiya) shaklidan keng foydalaniladi. Ma’ruza mashg‘ulotlariga kam vaqt ajratilishi; amaliy mashg‘ulotlar uchun ko‘p soat berilishi, talabalar mustaqil ta’limiga ko‘p e’tibor berilishi ham har bir o‘quv fani mazmunida axborotlarning tez o‘zgarishi, ta’lim amaliyotida o‘qituvchilarning maslahat shaklidan unumli foydalanish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda. O‘quv materialni puxta idrok etish va mazmunini to‘laroq talabalar tomonidan anglab yetishlari maqsadida o‘quv predmetlaridan amaliy, laboratoriya mashg‘ulotlari tashkil etiladi. Bugungi kunda ijtimoiy gumanitar predmetlardan ham amaliy, laboratoriya mashg‘ulotlari tashkil etish an’anaga aylanib borayot- ganini ta’kidlash lozim. Chunki, laboratoriya mashg‘ulotlarida o‘qituvchilar rahbarligida oldindan belgilangan aniq reja, topshiriqlar asosida nazariy materialni talabalar to‘la idrok etib va mazmun-mohiyatini chuqur tushunadilar. Ta’lim turlari Ta’lim muassasalari amaliyotida qator belgi va xususiyatlarga ko‘ra farqlanuvchi ta’lim turlari mavjud.Ta’lim turi — bu ta’lim tizimida o‘qitish va o‘qish faoliyatlari xususiyatlarini umumlashgan xarakteristikasini, ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro aloqalari xarakterini, ta’lim vositalari, metodlari, shakllarini qo‘llash vazifalarini ifodalaydi. Ta’lim turi pedagogik texnologiyalar orqali aniqlanadi. Ta’lim turlari quyi- dagilarga bo‘linadi: izohli tushuntirish, dogmatik, muammoli, dasturlashtirilgan, rivojlantiruvchi, evristik, shaxsga yo‘naltirilgan, kompyuterli, modulli, masofali, predmetlararo. 107
Yüklə 1,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||