Umumiy psixologiya

5.4.Boshlang‘ichsinfo‘quvchilariningshaxsxususiyatlari

O‘quvfaoliyatikichikmaktabYoshidagio‘quvchiuchunnafaqatbilishjarayonlariningyuqoridarajadarivojlanishi, balkishaxsxususiyatlarinirivojlantirishuchunhamimkoniyatyaratadi. KichikmaktabYoshidavridabolashaxsiningshakllanishidavometadi. O‘quvchiningmaktabdagimuvaffaqiyatiuningkeyingipsixikrivojivashaxsiningshakllanishidato‘liqijobiyasosbo‘ladi. Buningnatijasidabolaningo‘z-o‘zidanoilasi, o‘qiyotgansinfivaboshqajamoalardagio‘zo‘rninianglayboshlaganiniko‘rishmumkin.

YAngifaoliyatgao‘tisho‘quvchibolaningo‘zasosiyfaoliyatigayangimunosabatnipaydoqiladi. Undaburchhissio‘saboshlaydi. Uo‘qishshartekanliginivauuningburchiekanligini, belgilabqo‘yilganqoidavatalablarbajarilishishartliginianglaydi. O‘zinihaqiqiyo‘quvchidekhisqilganholdaundayaxshio‘qishgaehtiyojpaydobo‘ladi.

KichikmaktabYoshidagio‘quvchilarningaxlokiyonglari I va IV sinfdagio‘qishmobaynidamuhimo‘zgarishlargauchraydivaaxlokiysifatlar, bilimvatasavvurlarsezilarlidarajadaboyiydivabolao‘zinio‘zianglayboshlaydi. Uo‘zigaxosbo‘lganyaxshi-yomonxususiyatlarnibilmasaham, lekinuo‘zini “Men”inihiskiladi. O‘ziningvazifasi, maqsadi, unibajarishlozimligi, uygaberilganvazifalarnibajarish, takrorlashuningburchiekanligikabilarnianglabetadi. BuYoshdagibolalarnimaktabdasturigakiritilmaganjudako‘patrof-muhithodisalarihaqidagibilimlarqiziqtiradi. Buqiziqishlarbolaningko‘pinchae’tiborgaolinmaydiganijodiyo‘yinlarganisbatanqiziqishlaridahamnamoyonbo‘ladi. Bundayo‘yinlardauningijtimoiyqiziqishlari, emotsiyalari, jamoauchuntashvishlanishkabihislariaksetadi. QiziquvchanlikkichikmaktabYoshidagibolalarningkengaqliyfaolligininamoyonetilishshaklihisoblanadi. Vatangakerakliinsonbo‘lishuchuno‘qishningmuhimligivaahamiyatinibilishiuchunochiqlik, ishonuvchanlik, ustoziningbarchatopshiriqlarinibajarishgatayyorlikxususiyatlarikengijtimoiyburchmotivlari, ma’suliyatliliksamaralishartlarhisoblanadi.Maktabta’liminingdastlabkiyillaridaqiziqishlar, xususan, bilimegallashganisbatanqiziqishlar, intellektualqiziqishlarsezilarlidarajadarivojlanadi. Psixologlarningta’kidlashicha, dastavvalayrimfaktlarga, boshkanarsalardanajratibolinganyolg‘izhodisalarganisbatanqiziqishlarhosilbo‘ladi. III - IV sinflardaesasabablarni, qonuniyatlarni, hodisalaro‘rtasidagialoqavao‘zarobog‘liqliklarnibilibolishuchunbo‘lganqiziqishlarrivojlanadi.

III sinfdanboshlabo‘qishgaqiziqishdifferensiallashaboshlaydi. O‘quvchilardagibundayqiziqishlaro‘zinianglashvao‘zxatti-harakatigabahoberishikabixususiyatlarnishakllantiradi.KichikmaktabYoshidagibolalarningqiziqishlaridasamaralio‘qishuchunhalaqitberuvchiqatorsalbiyxarakteristikalarihammavjud. KichikmaktabYoshidagio‘quvchilarningqiziqishlari:

-etarlichaamaliynatijaberaolmaydi;

- qatiyemas, vaziyatli;

-tezqondiriladivaustozningqo‘llab-quvvatlashisiztezso‘nadi;

-o‘quvmaterialivatopshiriqlaro‘quvchiningjonigateztegadivacharchashniyuzagakeltiradi;

– kamanglanilgan, o‘quvchiningma’lumbirpredmetdaginimayoqishinivanimauchunyoqishiniaytibberaolmasligidako‘rinadi;

- umumlashtirishningpastligi, biryokibirnechtapredmetlarningtashqibelgilarigaginaqarabumumlashtirish;

-o‘quvchinio‘qishningo‘quvfaoliyatiningusullarigaemas, balkinatijalarigayo‘nalganligi. Kichikmaktabdavriningso‘ngigaqadaro‘quvishlaridagiqiyinchiliklarniengishganisbatanqiziqishyuzagakelmaydi

(buholatko‘pinchao‘qituvchilarningo‘zlaritomonidanamalgaoshiriladi, ya’niaksariyathollardao‘quvchiningqiyinchiliklarniengishgaharakatiemas, balkinatijabaholaniladi). BularningbarchasikichikmaktabYoshidaqiziqishlarningetarlidarajadarivojlanmaganligibo‘lib, ba’zano‘qishganisbatanyuzakimunosabatnikeltiribchiqarishimumkin. KichikmaktabYoshidagio‘quvchilardagimotivlarningumumiydinamikasiganazartashlansa, quyidagilarniko‘rishmumkin: kichikmaktabdavriningboshidamaktabdabo‘lishningtashqijihatlariga (partadao‘tirish, formakiyishportfelko‘tarishvh.), so‘ngrabirinchio‘quvmehnatinatijalariga (birinchiborharfvasonlarniyozaolishlariga, o‘qituvchiningbahosiga), keyinchalik, jarayonningo‘ziga, o‘qishningmazmunigavashundanso‘ngginabilimlarniolishyo‘llarigaqiziqishkuchlibo‘ladi. O‘qishningijtimoiyahamiyatinitushunish (2- 3 sinflarda) o‘qishmazmuninivabilimlarniegallashyo‘llarigaqiziqishbilanmustahkamlanishizarur. Bundayholdakichikmaktabdavriningoxirlarigaborib, o‘qishganisbatanmotivatsiyaningpasayishiko‘zgatashlanmaydi.

Bilishmotivlariquyidagichao‘zgaribboradi: kichikmaktabYoshidagio‘quvchilarningqiziqishlarialohidabirfaktlargaqiziqishdan, qonuniyatvaprinsiplargaqiziqishgaaylanibboradi. Oxirgiyillardao‘tkazilganpsixologiktadqiqotlarkichikmaktabYoshiningo‘rtalarigaboribbilimlarnio‘zlashtirishyo‘llarigaqiziqishyuzagakelishimumkinliginiko‘rsatibberdi. Kichikmaktabdavridamustaqilta’limmotivlarihamyuzagakelib, lekinularengoddiyshaklda - bilimlarniolishqo‘shimchamanbalarigavaqo‘shimchakitoblarnivaqti-vaqtibilano‘qishgaqiziqishbilanyuzagakeladi. Ijtimoiymotivlarbirinchisinfgakelganidadifferensialbo‘lmaganumumiytushunishdano‘qishvao‘rganishningzarurligisabablarinichuquranglashga, “o‘ziuchun “ o‘qishmazmuninianglabetishgatomono‘zgarib, ijtimoiymotivlarniamaliyxarakterkasbetishigasababchibo‘ladi. BuYoshdagivaziyatliijtimoiymotivlaro‘qituvchining

qo‘llab-quvvatlashiniolishganisbatanbo‘lganehtiyojihisoblanadi. Bolaningustozigabo‘lganmunosabatiyomonbahoolibxafabo‘lgantaqdirdahamijobiyvaungaishonchbildirishisaqlanibqolaveradi. Undao‘rtoqlarivasinfdoshlario‘rtasidamavqelibiro‘rinniegallashgaharakatyuzagakelib, astasekinlikbilano‘rtoqlarifikrlarigaasoslanishpaydobo‘ladi.

O‘quvfaoliyatikichikmaktabYoshidagibolalardao‘qishdama’lumyutuqlargaerishishehtiyojiniqondirishga, Shuningdek, tengdoshlariorasidao‘zo‘rnigaegabo‘lishigaimkoniyathamyaratadi. Aynananashuo‘rinyokimavqegaerishishuchunhambolayaxshio‘qishgaharakatqiladi. BuYoshdagibolalardoimiyravishdao‘zlarierishganmuvaffaqiyatlariniboshqatengdoshlarimuvaffaqiyatlaribilansolishtiradilar. Ularuchundoimobirinchibo‘lishnihoyatdamuhim. Kichikmaktabdavridabolalardagimusobaqagakirishishmotivitabiiypsixologikehtiyojhisoblanib, bumotivulargakuchliemotsionalzo‘riqishniberadi. Buxususiyatlaraslidabog‘chadavridanboshlabyuzagakelaboshlaydivakichikmaktabdavrida, Shuningdeko‘smirlikdavridahamyaqqolko‘zgatashlanadi.

KichikmaktabYoshidagibolalarkattalarninguhaqidagifikrvaberganbaholarigaqarab, o‘zlarigao‘zlaribahoberadilar. Shuningdek, o‘quvchiningo‘ziga-o‘ziberadiganbahosi, turlifaoliyatlaridagimuvaffaqiyatlarigahambog‘liqbo‘ladi. KichikmaktabYoshidagio‘quvchilardao‘z-o‘zigaberadiganbaholariturlicha - yuqori, adekvat - mosyokipastbo‘lishimumkin. BuYoshdagibolalardamavjudbo‘lganishonuvchanlik, ochiqlik, tashqita’sirlargaberiluvchanlik, itoatkorlikkabixususiyatlariularnishaxssifatidashakllantirishuchunyaxshiimkoniyatyaratadi.Kichikmaktabdavridaboshqarishdano‘z-o‘ziniboshqarishgao‘tishinihoyatdamuhimdir.Etakchibo‘lgano‘quvfaoliyatidantashqariboshqafaoliyatlar - o‘yin, muloqotvamehnatfaoliyatihamo‘quvchishaxsirivojigabevositata’sirko‘rsatadi. Bufaoliyatlarasosidamuvaffaqiyatgaerishishmotivlaribilanbog‘liqbo‘lganshaxsxususiyatlaritarkibtopaboshlaydi. Kichikmaktabdavrinibolaningturlifaoliyatlardamuvaffaqiyatgaerishishinibelgilabberuvchiasosiy, shaxsiyxususiyatlarniyuzagakelishvamustahkamlashdavridebhisoblashmumkin. Budavrdamuvaffaqiyatgaerishishmotivlaritarkibtopaboshlaydi.BuYoshdagibolalarsoatlabyolg‘izholdasevimlimashg‘ulotlaribilanshug‘ullanishlarimumkinvashularasosidaulardamehnatsevarlikvamustaqillikfazilatlarishakllanadi.Kichikmaktabdavridanboshlabo‘quvchilarnimustaqilmehnatfaoliyatigaamaliyvapsixologikjihatdantayyorlashgae’tiborberiladi. Budavrichidabolalardamehnatganisbatanongli, ijobiymunosabatdabo‘lishasoslaritarkibtopaboshlaydi. Ulardamehnatgahavasuyg‘onadi, mehnatgavamehnatahllarigahurmatbilanqarash, ijtimoiyfoydaliishlardaqatnashishgaintilishsingarifazilatlartarkibtopadi. KichikmaktabYoshidagio‘quvchilardamehnatsevarlik, asosan, o‘qishvamehnatfaoliyatidarivojlanadivamustahkamlanadi.KichikYoshdagio‘quvchilarzarurbo‘lganharakatvaamallarnidarholo‘zlashtiribvaegallabololmaydilar, ko‘proqortiqchavachalkashharakatlarqiladilar. Mehnatjarayonidagiturlichaishharakatlarini, chunonchi: tikish, to‘qish, kiyishyokitaxtalarnirandalashkabiishharakatlarniqiynalmasdanvabirmunchasilliqbajaradiganbo‘lishuchunharbirishdaharqandayharakatlarqilishkerakliginivabuharakatlarningqayyo‘sindaamalgaoshirilishinianiqbilibolishvaesdaqoldirishkerakbo‘ladi. Harakatlarniqayta-qaytatakrorlash, mashqqilibborishnatijasidakichikYoshdagio‘quvchilardauchrabturadiganortiqchavachalkashharakatlaryo‘qolibboradi.

O‘qituvchilarmehnatdarslaridao‘quvchilarningmehnatigaetarlidarajadae’tiborberishlari, mehnatdarsigaalohidatayyorgarlikko‘rishlari, o‘quvchilarningharbirharakatlariniziyraklikvakuzatuvchanlikbilannazoratqilishlari, ulargaindividualmunosabatdabo‘lishlarimaqsadgamuvofiqdir.

Boshlang‘ichsinfo‘quvchilariningmehnati:

- bolalarniYosh, individualvajismoniyrivojlanishigamosbo‘lishi; - o‘quvchilaruchunqiziqarlibo‘lishi;

- undankundalikishjarayonidao‘z-o‘zigaxizmatqilishgaasoslanganligi;

- jamoabo‘libmehnatqilishorqalibolalardabir-biriganisbatanhamkorlik, do‘stlik, o‘rtoqliktuyg‘ularinishakllantirishi;

- o‘quvchinio‘zinitutabilishga, sabr-toqatlibo‘lishga, qiyinchiliklargabardoshberishgao‘rgatadiganvaularnishakllantirishi;

- o‘quvchio‘zmehnatinatijasidanbahramandbo‘ladiganmehnatxususiyatlarigaegabo‘lishilozim.

Bolao‘zmehnatmahsulisinfyokimaktabjamoasiga, jamoatchilikkamanfaatkeltirayotganliginibilib, undanxabardorbo‘libborsaundagiijtimoiyfoydalimehnatgabo‘lganishtiyoqyanahamortadivamehnatganisbatanfaol, ijodiyvaonglimunosabatshakllanaboradi.

Mehnatsevarlikboladao‘ziqilayotganmehnatiungazavqbergantaqdirdaginayuzagakeladivarivojlanadi.

Budavrdamustaqillikningpoydevoriyuzagakelib, o‘quvvazifalarinimustaqilbajarishlayoqatiyuzagakeladi. Mustaqillikkamoyillikningrivojlanishiikkiyo‘nalishasosidaamalgaoshiriladi.

1. 
   Mustaqillikningshaxshislatisifatidavujudgakelishiijtimoiymuhitgabog‘liq. Bubog‘liqlikmustaqillikkabo‘lganehtiyojniqondirishimkoniyatlarisohasidavaqadriyatlardaifodalanganmustaqillikmazmunixarakteridaifodalanadi.
   
2. 
   Mustaqillikningshaxshislatisifatidashakllanishidaindividualxususiyatlar, shaxsyashaydiganvamehnatqiladiganjamoadavujudgakelganmunosabatlargahamdashaxsningqobiliyatlariga, uningfaolligigabog‘liqbo‘ladi.
   

Boladamustaqillikxususiyatiningshakllanishiasosankattalargabog‘liq. Agarbolahaddanziyodishonuvchan, itoatkor, ochiqxususiyatlibo‘lsa, undaasta-sekinlikbilanbo‘ysunuvchanlik, tobelikxususiyatimustahkamlanaboradi. Biroqbolaniertamustaqillikkaundash, undaba’zisalbiyhislatlarningshakllanishigahamolibkelishimumkin, chunkiuhayotiytajribalarikamligiuchunasosan, kimlargadirtaqlidqilganholdaharakatqilishimumkin. Mustaqilliknishakllantirishuchunbolagamustaqilbajaradiganishlarniko‘proqtopshirishvaungaishonchbildirishnihoyatdamuhimdir. Shuningdek, shundaybirijtimoiypsixologikmuhityaratishkerakki, undabolagabironbirmas’ulvazifanimustaqilbajarishnitopshirish, buishnibajarishjarayonidabolao‘zinitengdoshlari, kattalarvaboshqaodamlarninglideridebhisqilsin. Anashuhisboladamustaqilbo‘lishgaundovchimotivlarniyuzagakeltiradi.

7-11 Yoshlibolalaro‘zlariningindividualxususiyatlarinianglayboshlaydilar. Bolaningo‘z-o‘zinianglashihamjadalrivojlanaboradivamustahkamlanaboshlaydi. Budavrdabolalaro‘zlariningismlarigayanadako‘proqahamiyatberaboshlaydilarvaularningismlaritengdoshlarivaatrofdagilaritomonidanijobiyqabulqilinishigaharakatqiladilar. Bolanio‘ziningtashqiko‘rinishivagavdatuzilishigaberadiganbahosihamo‘z-o‘zinianglashidaahamiyatijudakatta. Kichikmaktabdavriningoxirigaboribbolalar, ayniqsa, qizlaro‘zlariningyuz-tuzilishlarigaalohidae’tiborberaboshlaydilar. KichikmaktabYoshidagio‘quvchiningo‘quvfaoliyatijarayonidao‘zidagixulq-atvornivafaoliyatnio‘zitomonidanmuvofiqlashtirishqobiliyatirivojlanadi, ongliravishdabirfikrgakelaolishqobiliyatirivojlanadi, o‘zfaoliyatinio‘ziuyushtirishgahamdabilimolishjarayonigabo‘lganqiziqishiningqarortopishigayordamberadi, o‘quvchixulq-atvoriningmotivlashtirishihamo‘zgaradi. Bundado‘stlarivajamoaningfikrlariasosiymotivlarbo‘libqoladi. Axloqiyhis-tuygularvashaxsningirodaviyxususiyatlarihamshakllanadi.Boshlang‘ichsinfo‘quvchilaridairodatarbiyasitashabbuskorlik, dadillik, o‘zinitutabilish, sabotlilik, chidamlilik, qat’iylik, kamtarlikvaintizomlilikkabiirodaviysifatlarnio‘stirishvamustahkamlashdaniboratdir.

Irodatarbiyasibolalardayomonsifatlarpaydobo‘lishiningoldiniolishvaagarbundaysifatlarpaydobo‘lsa, ularniyo‘qotishdaniboratdir.Bolalarirodasiningsalbiytomonlaridanbirio‘zigaishonmaslikdir. O‘zigaishonmaslikholatio‘qish, mehnat, o‘yinvashukabifaoliyatlardatez-tezqaytarilibturadiganmuvaffaqiyatsizliklartufayliyuzagakeladi.

F.I.Ivashchenkotomonidano‘tkazilgantekshirishlarningko‘rsatishicha, o‘qishsharoitidao‘quvchilarningo‘zlarigaishon­maslikholatlariasosanquyidagisabablartufayliyuzagakeladi:” a) o‘qishdaizchillikprinsipigarioyaqilmasliktufayli; b) o‘quvchilargakuchlarietmaydigan, ya’niortiqchatalabqo‘yibyuborishorqali; v) ayrimpedagoglar, ota-onalarvaShuningbilanbirgasinfdoshlarningo‘quvchilarkuchiga, xotiraqobiliyatlarivafahm-farosatlarigaishonchsizlikbildirishitufayli; g) anashundayo‘quvchilarniyomonbahoolganliklariuchunqo‘rqitishvajazolashorqali”.

Irodatarbiyasitafakkurvahissiyotlartarbiyasibilanmahkambog‘liqdir. Bizbolalardatafakkurnitaraqkiyettirishimizbilanbirga, ulardao‘zoldigato‘laanglab, muayyanmaqsadlarko‘yaolishvajudayaxshiasoslanganqarorvaharakatlarnitanlayolabilishqobiliyatinihamtarbiyalaymiz. Bolalardaijobiyaxloqiyhislarnitarbiyalarekanmiz, buningbilanaxloxiyqarorqabulqilishgavaShuningbilanbirga, o‘zqarorhamdaharakatlarigaaxloqiybahoberishgaodatlantiribboramiz. Vatanparvarlikvavijdoniyburchhissinitarbiyalashaynivaqtdaboshlang‘ichsinfo‘quvchisiningharakatmotivlarinitarbiyalashhamdir.

5-6 Yoshlardako‘zgatashlanganbolalarningxususiyatlarikichikmaktabyillaridavomidarivojlanadivamustahkamlanadi. O‘smirlikdavriningboshlarigakelib, judako‘pginashaxsiyfazilatlarshakllanibbo‘ladi. Bolalarningindividualliklariularningbilishjarayonidahamko‘rinadi. Budavrdabolalarningbilimlarikengayadivachuqurlashadi, ko‘nikmavamalakalaritakomillashadi. 3-4 sinflargaborib, aksariyatbolalardaumumiyvamaxsuslayoqatlarko‘zgatashlanadi. Kichikmaktabdavridahayotuchunnihoyatdaahamiyatlibo‘lganmuvaffaqiyatgaerishishmotivimustahkamlanadi, buesao‘z-o‘zidanboshqalayoqatlarnijadalrivojlanishigaolibkeladi.

KichikmaktabYoshidagibolalarshaxsirivojlanishigaularning
atrofidagiodamlar, ota-onasivaayniqsao‘qituvchibilanbo‘ladiganmunosabatikattata’sirko‘rsatadi. 3-4 sinflargaboribbolauchununingo‘rtoqlaribilanmunosabatininghamahamiyatiortadi. Bumunosabatlardankattalarta’lim-tarbiyamaqsadlaridafoydalanishlarimumkin. I – IV sinfo‘quvchilario‘z-o‘zigaxizmatko‘rsatish, turlimateriallardanharxilbuyumlaryasash, o‘simliklarekibo‘stirish, uydagiyumushlargaqatnashishkabibirqanchaishlardaishtiroketadilarvabusohadadastlabkiko‘nikmavamalakalarnihosilqiladilar.