Umumiy psixologiya

Ижтимо-ий муҳит

Табиий муҳит



ЎСМИР ФАОЛИЯТИ









ЎСМИР ШАХСИ





ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ЖИҲАТИ

ДУНЁҚАРАШ ЖИҲАТИ

ИНДИВИДУАЛ ПСИХОЛОГИК ЖИҲАТИ



ПСИХИК ЖАРАЁНЛАРИ

МАЪНАВИЙ ҚИЁФАСИ

БОШҚА ОДАМЛАРГА МУНОСАБАТИ





ПСИХИК ХУСУСИЯТЛАРИ

ИЖТИМОИЙ РОЛЛАРИ



ДУНЁҚАРАШИ





ПСИХИК ХОЛАТЛАРИ

ИЖТИМОИЙ ПОЗИЦИЯЛАРИ





АХЛОҚИЙ ҚИЁФА

ИЖТИМОИЙ УСТАНОВКАЛАРИ



ПСИХИК ЯНГИЛАНИШЛАР

O ‘smirlikYoshidapsixologikjihatdanengmuhimhislat - voyagaetishyokikattalikhissiningpaydobo‘lishialohidaahamiyatgaega. Kattalikhissiijtimoiy-ahloqiysohada, aqliyfaoliyatda, qiziqishda, munosabatda, ko‘ngilolishjarayonida, xulq-atvorningtashqishakllaridao‘zifodasinitopadi. O‘smirlikYoshigaxosbo‘lganpsixologikxususiyatlarnio‘rganaturib, o‘smirlarshaxsiningshakllanib, rivojlanib, kamolotgaerishishyo‘llarinivaungata’siretadiganbiologikvaijtimoiyomillarningbevositata’sirinitushunishmumkin. Jinsiyetilisho‘smirningbuYoshdagixulq-atvorigaasosiybiologikvositasifatidata’siro‘tkazadi. Lekinbubevositata’sirdir. Kichiko‘smirpsixologik "mexanizmi" sxematikravishdaquyidagichabaholanadi. Endokringarmonlarinipaydobo‘lishivaularningmarkaziynervsistemasigata’sirqilishibilanbog‘liqbo‘lganjinsiyetilishningboshlanishibolalarfaolliginingjismoniyvapsixologikimkoniyatlarinioshiradihamdaularningo‘zlarinikattalardekhisetish, mustaqilbo‘lishtuyg‘ularinituyushlariuchunqulayshart-sharoitlarniolibkeladi. Biroq, psixikrivojlanishningbubosqichidahambolahalimustaqilharakatqilishgato‘latayyorbo‘lmaydi.Ijtimoiyomillaresaquyidagilardir: kichikmaktabYoshidano‘rtamaktabgao‘tish, ya’niyakkao‘qituvchirahbarligidanko‘pchiliko‘qituvchilartasarrufigao‘tishvamuloqotdagio‘zgarishlarijtimoiyfoydaliishlarnikengaytiribborish, mustaqilvaamaliyishlarniko‘proqbajarish, shubilanbirgabolaningoiladagio‘rnininghamo‘zgarishidir. Kattao‘smirlarganisbatankichiko‘smirlardapaydobo‘ladigankelishaolmaslikniulardagijinsiyetilishbilanemas, balkiatrofdagishart-sharoitlar, oiladagiota-ona, aka-ukalarningungamunosabati, mahalla-ko‘y, ya’niijtimoiysharoitlarta’siribilanbog‘lashzarur.

Manashuijtimoiysharoitlarniulardagipsixologikiqlimnio‘zgartirishyo‘libilano‘smirlarningxulq-atvorigato‘g‘ridan-to‘g‘rita’sirko‘rsatish, yomonxulq-atvor, o‘jarlik, kamchiliklarinitanolmaslikkabisalbiyxislatlarningoldiniolishimumkin.Budavrdao‘smirbaxtlibolalikbilanxayrlashgan, lekinkattalarhayotidahalio‘zo‘rninitopaolmaganholatdabo‘ladi. O‘smiro‘ziningqobiliyativakuchinito‘g‘ribaholamayturib, murakkabhayotiymasalalarnihalkilishgaurinadi, ammofikryuritishqobiliyatiyuzakibo‘lganligisabablikundalikhayotidaqatorkamchiliklargayo‘lko‘yadi. Lekin u o‘z xatosini tan olishdan ko‘ra kattalar bilan bahslashishni afzal ko‘radi. Tanqid qilgan kishilarni yoqtirmaydi, har bir tanqid go‘yoki uni mensimaslik belgisi, atayin kilinayotgan ish bo‘lib ko‘rinadi. U mustaqil, o‘zboshimchalik bilan ish tutishga urinadi, kattalarning maslahatiga e’tibor bermaydi. Ayrim o‘smirlar o‘zining kattalar safiga qo‘shilganligini namoyish kilish uchun turli xil salbiyodatlarga o‘rgana boshlaydilar.O‘smirxulqidagibundayo‘zgarishlaro‘qituvchivaota-onalarniqattiqtashvishgasoladi. Ularniijobiytomongao‘zgartirishuchunesakattalardanpsixologikbilimvatajribanitalabetadi.BuYoshdakattalaro‘smirlarnibilib-bilmayqo‘yayotgankamchilikvaxatolariniko‘pchilikichidauyaltirib, kamsitib, qoralabemas, balkipsixologikyo‘lbilanyondashganholdayordamberishuni"kattabo‘libqolganlik” tuyg‘usiniso‘ndiribemas, balkikattaodamqandaybo‘lishivaqandaytalablargajavobberishikerakliginianglatishizarur.

O‘smirningyangihuquqlargada’vosi, avvalo, kattalarbilano‘zaromunosabatlarningbutunmuhitigaoidbo‘ladi. O‘smiravvalbajonidilbajaradigantalablargaendiqarshilikko‘rsataboshlaydi: uningmustaqilliginicheklashganda, vasiylikqilishganda, yo‘naltirishganda, nazoratqilishganda, quloqsolishnitalabqilishganda, jazolashganda, uningqiziqishlari, munosabatlarivafikrlaribilanhisoblashishmagandaujudaxafabo‘ladivanorozilikbildiradi. O‘smirdao‘zqadrinibilishhissipaydobo‘ladivauo‘zinikamsitish, mustaqillikhuquqidanmahrumqilishmumkinbo‘lmaganinsondebbiladi. Ota-onalarvapedagoglaro‘smirlarbilanalohidaishlab, ularningko‘nglinitopishivaxatti –harakatlarinio‘zvaqtidato‘g‘riyo‘lgasolishlarilozim.Ba’zio‘qituvchilarkichiko‘smirdagibuo‘zgarishlar -salbiyalomatlar,urushqoqlik, o‘jarliklariningildizlariqaerdankelibchiqqanivanimabilanbog‘langanligi, nimaningta’siriekanliginibilmayturib, noto‘g‘ritashxisvaxulosalarchiqaradilar, buesaaksariyatholdafojiagaolibkelishimumkin.Asosiyziddiyatnikeltiribchiqaruvchiomillardanbirio‘smirningo‘zmustaqilliginiimkoniyatidanortiqdarajadabaholashidir. O‘zimkoniyatlariniortiqchabaholashbilankichiko‘smirningpsixikimkoniyatlario‘rtasidatafovutpaydobo‘ladi. Kattalarningirodasigabo‘ysinmaslik, maktab, sinffaollarivaboshqalarningqarorlarinibajarmaslik- bumazkursharoitgaetarlidarajadabahoberaolmaslikningyagonareaksiyasibo‘libginaqolmay, shubilanbirgabuo‘smir, uningshaxsinuqtainazaridano‘ziniboshqalargatanitishyo‘lisifatidahamxizmatqiladi. Buyo‘lorqalibolao‘zshaxsiningahamiyatini, uningta’sirchanliginihamdatevarak -atrofdagikishilargaqarshilikko‘rsataolishqobiliyatinihamta’kidlabko‘rsatishgaerishmoqchibo‘ladi.

Demak, buo‘smirnito‘laqonlipsixikrivojlanishiuchunzarurbo‘lganhayotiybirhislatekanliginibilganholdashubilanbog‘liqsalbiyishlarnipsixologiktabiatinito‘g‘ritushunmog‘ivabolalarnio‘zlarinikattatutishlarigato‘sqinlikqilmaslik, aksinchaularningbundayhatti-harakatlariniijobiybaholashgaintilishikerak.

O‘smirlarnio‘zshaxslarihaqidagifikrlarko‘proqkiziktiradi, ularo‘zlarinibilishga, maqsadlirivojlantirishgatarbiyalashgaharakatkiladilar. Ukattalarhuquqinicheklaydi, o‘zinikiniesakengaytiradi. kattalarningo‘zshaxsivainsoniylikqadrinihurmatqilishlarinixohlaydi, ishonchvamustaqilliknamoyonetishgada’voqiladi, ya’nikattalarbilanma’lumtenghuquqlilikkavaularningshunarsanitanolishlarigaerishishgaharakatqiladi.

O‘smirlikdavrigakimningdirxatti-harakatiniimitatsiya - qilishxosdir. Ko‘pinchaularo‘zlarigatanishvayoqadigankattalarninghatti-harakatlarigaimitatsiya, taqlidqiladilar.

O‘smirlikdavridaichkierkinlikningo‘sishida, o‘z-o‘zinianglashlayoqatlarida, mustaqilxatti-harakatlaridakattasifato‘zgarishlariyuzberadi. Bundayo‘zgarishlarningyuzagakelishidairodaninghamahamiyatikatta. Irodaoliypsixikfunksiyasifatidao‘smirningerkinharakatkilishquroli, Shuningdek, shaxsirivojiningmagistralchizig‘ibo‘libhisoblanadi.

O‘z-o‘zinianglashhissinitarkibtopishi, o‘ziganisbatango‘yoalohidamustaqilshaxssifatidagimunosabatningvujudgakelishibudavrdagiharikkijinsdagivaistagantepmeramenttipidagio‘smirlaruchunmuhimxususiyatlardir. O‘smiro‘g‘il-qizlarshaxsiningkamoltopishida, o‘zinianglashjarayonidao‘zigabahoberishmaylivaistagio‘ziniboshqashaxslarbilantaqqoslash, o‘zigabinoqo‘yishehtiyojipaydobo‘ladi. Bularesao‘smirningpsixikdunyosigaaqliyfaoliyatiga, tevarak-atrofgamunosabatningshakllanishigata’sirqiladi.Ilko‘smirlikdavridako‘pchiliko‘smirlaro‘zlarigasalbiyshaxsiyxarakteristikaberadilar. Kattabo‘lgansario‘smirningo‘z-o‘zigaberganbahosidifferensialxarakter (xulq-atvoriga, ijtimoiyvaziyatlardao‘zinitutishgavaayrimxatti-harakatlari)danamoyonbo‘laboshlaydi.

O‘g‘ilbolalarvaqizbolalarningijtimoiyrollariturlichabo‘lishito‘g‘risidagijamiyatdatarkibtopgantushunchalarbilanbolalartomonidano‘zlashtirilgantasavvurlaro‘smirYoshidagishaxsningshakllanishyo‘llarinibelgilabberadi. O‘smiro‘zkuchivaquvvati, chidamliligiortayotganini, bilimsaviyasikengayayotganinianglayboshlaydi.

O‘smirlarustanovkalarimuhimfunksionalaxamiyatgaegabo‘lib, uningma’lumbirfaoliyatnisamaralibajarishgatayyorligisifatidanamoyonbo‘ladi. Uningasosiyvazifalari - 1)faoliyatamalgaoshirilishiningqatiyxarakterinibelgilabberadi. 2) o‘smirshaxsinistandartvaziyatlardagifaoliyatlarkechishinierkinxoldanazoratqilishvaqarorchiqarishdanozodqiladi.

O‘smirlikdavrixususiyatlarinitalqinkilganolimlarningta’kidlashicha, o‘g‘ilvaqizlarningbuYoshdao‘rtoqlaribilanmunosabatlargaintilishi, tengdoshlarijamoasininghayotigaqiziqishiyorqinnamoyonbo‘ladi. Ushbuo‘zgarishlarta’siridabolalarjismoniyvaaqliyimkoniyatlarinio‘sibborishmunosabatibilano‘zlarigako‘proqishonaboshlaydilar, ularendioilaviymuammolarmuhokamasidahamishtiroketaboshlaydilar.

Aslidao‘smirYoshidagibolalarningpsixikholatlarinivapsixikrivojlanishxususiyatlarinihisobgaolish, psixikmuammolarinierkinvato‘g‘riechishlariuchunyordamberish, ulargapsixologikyondashishzarur. Kichiko‘smirYoshdagilarbilanishlayotgandao‘quvchiningharbirtashqivaichkireaksiyasiortidauningo‘zpsixologiksabablariborliginibilishmuhimdir. Bu"madaniyatsiz", "zararli", "tushunibbo‘lmaydigan” debnomolganxatti-harakatlarbirqarashdashundaybaholanadi, lekinbuxatti-harakatlarshaxsqarortopishiningmaxsusbosqichiuchunxosxususiyatdir.Kichiko‘smirdao‘z-o‘zinihurmatqilishvao‘zinianglashnishakllantirishningbirqanchayo‘llarimavjud. Masalan: budavrdakattalargataqlidqilishyokioiladao‘zhurmatinitalabqilish, o‘zso‘zinio‘tkazish, o‘zinihurmatli, obro‘likattaYoshlikishiniobrazigao‘xshatibrivojlantirishkuchlibo‘ladi. Ulargabirorso‘zyokitanbehbilanmurojaatqilsangiz, uo‘zinimustaqilfikrlayolishivabirorishnialbattauddasidanchiqaoladigandekko‘rsatadi. Vaholanki, halio‘smirnipsixologikimkoniyatlarietarliemasyokirivojlanmaganbo‘lishimumkin. Kattalar, o‘qituvchilaro‘smirdagibujarayonnipsixologiknuqtainazardanbaholayolishlari, ungasoxta, yuzakiyondashmay, aksincha, ungao‘zimkoniyatlarinio‘stirishgao‘zichkivatashqiqobiliyatlarinito‘g‘ririvojlantirishgayo‘naltirishlarimuhimxisoblanadi. O‘smirlaruchuno‘ztengdoshlaribilanmuloqotdabo‘lishig‘oyatkattaahamiyatgaegadir. Uendisalbiyvaijobiytomonlarigaalohidabirurg‘ubermaganholdao‘zixohlagankishisibilando‘stbo‘lishxuquqinitalabetadi. O‘smirlarorasidasodiqlikvato‘g‘rilikkabixislatlaryuqoribaholanib, sotqinliko‘zso‘zigabevafolik, egoizm, qizg‘anchiqlikqattiqqoralanadivaqattiqjazolanadi. Bujazoubilanurishish, kaltaklashungaqarshibaykote’lonqilishvauniyolg‘izlatibqo‘yishshaklidabo‘lishimumkin. O‘smirlaro‘zinihurmatqilishini, o‘zfikrinivaqiziqishinihimoyaqilishnibilmagantengdoshlarigajudapastbahoberadilar.

5-6 sinfo‘quvchilarigasinfdagio‘ziegallaganmavqeigakattae’tiborberishxususiyatixos. Ayniqsa, 6 sinfdanboshlab, o‘quvchilaro‘ztashqiko‘rinishlariga, Shuningdekqarama-qarshijinsdagibolalarvaularbilano‘zaromunosabatlarigae’tiborberaboshlaydilar.

7-sinfo‘quvchilaridaesao‘zlayoqatlarinirivojlantirishgaxosqiziqishyuzagakeladi. 8-sinfo‘quvchilariesamustaqillik, o‘zigaxoslik, do‘stlikvao‘rtoqlikbilanbog‘liqbo‘ladiganshaxsiyxislatlarpaydobo‘ladi.

Ma’lumki, harbirbolaningmunosabatlarianiqishlardako‘rinadi, mustahkamlanadivaqaydetiladi. Bolao‘zidagimustaqilliknishakllantirishuchuno‘zimustaqilishlarnibajarishigato‘g‘rikeladi. Lekin, ikkinchitomondanbirmartamustaqilishbajarishuchunmavjudshart-sharoitlardanholibo‘lishgaharakatqiladi. Bolaboshqamexanizmlargaegaemas. Bularo‘smirningo‘zkuchigaichkibirishonchnimavjudemasliginibildiradi. BubelgilarmanashuYoshdakishinimustaqilharakatqilishgaqodirbo‘lishga, aynihollardatevarakatrofdagikishilargaqarshiborib, o‘zinihaqekanliginiqattiqturibhimoyaqilishga, boshqahollardaesavaziyatnivazminlikbilanqabulqilishgadav’atetadi, Kichiko‘smirdao‘z-o‘zinihurmatqilishvao‘zinianglashnishakllantirishningbirqanchayo‘llarimavjud. Masalan: budavrdakattalargataqlidqilishyokioiladao‘zhurmatinitalabqilish, o‘zso‘zinio‘tkazish, o‘zinihurmatli, obro‘likattaYoshlikishiniobrazigao‘xshatibrivojlantirishkuchlibo‘ladi. Ulargabirorso‘zyokitanbehbilanmurojaatqilsangiz,uo‘zinimustaqilfikrlayolishivabirorishnialbattauddasidanchiqaoladigandekko‘rsatadi. Vaholanki, halio‘smirnipsixologikimkoniyatlarietarliemasyokirivojlanmaganbo‘lishimumkin. Kattalar, o‘qituvchilaro‘smirdagibujarayonnipsixologiknuqtainazaridanbaholayolishlari, ungasoxtapedagogik, yuzakiyondashmay, aksincha, ungao‘zimkoniyatlarinio‘stirishgao‘zichkivatashqiqobiliyatlarinito‘g‘ririvojlantirishgayo‘naltirishlarimuhimhisoblanadi. O‘smirYoshdagibolanibirinchigaldagiintilishi, uo‘ziniendikichkinabolaemas, balkikattabo‘libqolganliginiatrofdagilargaishontirishdaniborat. Mustaqilishlarqilishgauringano‘smirshundayqilishgahaqqiborligigao‘zini-o‘ziishontiradi, chunkimenendi “kattabo‘libqoldim” debo‘ylaydi. Shuninguchunhampsixologlar “kattabo‘libqolganliktuyg‘usi” shaxsningo‘smirlikYoshidagiengasosiyyangiliksifatidatalqinqiladilar. BuYoshdakattalaro‘smirlarnibilib-bilmayqo‘yayotgankamchilikvaxatolariniko‘pchilikichidauyaltirib, kamsitib, qoralabemas, balkipsixologikyo‘lbilanyondashganholdayordamberishuni"kattabo‘libqolganlik”' tuyg‘usiniso‘ndiribemas, balkikattaodamqandaybo‘lishivaqandaytalablargajavobberishikerakliginianglatishizarur. Demak, buo‘smirnito‘laqonlipsixikrivojlanishiuchunzarurbo‘lganhayotiybirxislatekanliginibilganholdashubilanbog‘liqsalbiyishlarnipsixologiktabiatinito‘g‘ritushunmog‘ivabolalarnio‘zlarinikattatutishlarigato‘sqinlikqilmaslik, aksinchaularningbundayxatti-harakatlariniijobiybaholashgaintilishikerak. O‘smirlarnio‘ztengdoshlaribilanmuloqotdabo‘lishig‘oyatkattaahamiyatgaegadir.

Uendisalbiyvaijobiytomonlarigaalohidabirurg‘ubermaganholdao‘zixohlagankishisibilando‘stbo‘lishhuquqinitalabetadi. O‘smirlarorasidasodiqlikvato‘g‘rilikkabixislatlaryuqoribaholanib, sotqinliko‘zso‘zigabevafolik, egoizm, qizg‘anchiqlikqattiqqoralanadivaqattiqjazolanadi. Bujazoubilanurishish, kaltaklashungaqarshibaykote’lonqilishvauniyolg‘izlatibqo‘yishshaklidabo‘lishimumkin. O‘smirlaro‘zinihurmatqilishini, o‘zfikrinivaqiziqishinihimoyaqilishnibilmagantengdoshlarigajudapastbahoberadilar.
4.O‘smirlik davridagi o‘quvchilarning emotsional xususiyatlari.

O‘smirlikdavrida, asosan, bilishjarayonlariyuqoridarajadarivojlanadi. Buyillardao‘smirlaruchunhayotdavomidakerakbo‘ladiganasosiyshaxsiyvatadbirkorlikxususiyatlariochiqko‘rinaboshlaydi. Xotira, mexanikxotiradarajasidanmantiqiyxotiradarajasigako‘tariladi. Nutqrivojlangan, xilma-xilvaboytafakkuresao‘ziningbarchako‘rinishlari: harakatli, obrazli, mantiqiydarajasidarivojlanadi. O‘smirlarnienditurliamaliyotvaaqliyfaoliyatlargao‘rgatishmumkin. Shuningdek, budavrdaumumiyvamaxsuslayoqatlarshakllanadivarivojlanadi.

O‘smirlikdavrigajudako‘pziddiyatlarvaqarama-qarshiliklarxos. Maktabdasturinio‘zlashtirishvaboshqaishlarbilanbog‘liqturlimasalalarniechishdako‘zgatashlanadigano‘smirlarningintellektualrivojlanganligikattalarniularbilanbirgajiddiymuammolarbo‘yichafikrlashgaundaydi, o‘smirlarningo‘zlarihambungaharakatqiladilar. Boshqatomondanesaayniqsa, kelajakkasb, xulq-atvoretikasi, o‘zmajburiyatlarigamas’ullikkabimuammolarmuhokamasidainfantillik (Yoshbolalargaxosjismoniyvapsixologikholat)nikuzatishmumkin.

5-6 sinfo‘quvchilarigasinfdagio‘ziegallaganmavqeigakattae’tiborberishxususiyatixos. Ayniqsa, 6 sinfdanboshlab, o‘quvchilaro‘ztashqiko‘rinishlariga, Shuningdekqarama-qarshijinsdagibolalarvaularbilano‘zaromunosabatlarigae’tiborberaboshlaydilar.

7-sinfo‘quvchilaridaesao‘zlayoqatlarinirivojlantirishgaxosqiziqishyuzagakeladi. 8-sinfo‘quvchilariesamustaqillik, o‘zigaxoslik, do‘stlikvao‘rtoqlikbilanbog‘liqbo‘ladiganshaxsiyxislatlarniyuqoribaholashadi. O‘smirlarninganashuketma-ketyuzagakeladiganqiziqishlarigaasoslanganholdafaolravishdairodaviyishbilarmonlikvaboshqafoydalisifatlarnirivojlantirishimumkin.

O‘smirlikdavridao‘quvfanlariniturlio‘qituvchilaro‘qitishlaribilankattalarshaxsivafaoliyatinibaholashningyangimezonlarihamshakllanaboshlaydi. O‘smirlikasosan, bilimli, talabchan, haqqoniy, o‘quvmaterialiniqiziqarlivatushunarliyo‘lbilanetkazaoladigan,o‘quvchilarniajratmaydigan, o‘qituvchilarniko‘proqhurmatqiladilarvayaxshiko‘radilar. Ularo‘qituvchibilanmunosabatlarigahamkattaz’tiborberadilar.

10-15 Yoshlibolalarningfaoliyatmotivlaridahamo‘zgarishlaramalgaoshadi. Ilko‘smirlikdavridako‘pchiliko‘smirlaro‘zlarigasalbiyshaxsiyxarakteristikaberadilar. Kattabo‘lgansario‘smirningo‘z-o‘zigaberganbahosidifferensialxarakter (xulq-atvoriga, ijtimoiyvaziyatlardao‘zinitutishgavaayrimxatti-harakatlari)danamoyonbo‘laboshlaydi.