Umumiy psixologiya

Kognitivistikyo‘nalishningasoschilariqatorigaJ.Piaje, Dj. Kelli, L.Kolberg, D.Bromley, Dj.Birrer, A.Vallon, G.Grimmvaboshqalarnikiritishmumkin. J.Piajeningintelektnazariyasiaql-idrokfunksiyalarihamdauningdavrlarihaqidagita’limotnio‘zichigaoladi. Intellektningasosiyfunksiyalariuyushqoqlikvamoslashish, ko‘nikishdaniboratbo‘lib, aql-idrokningfunksionalinvariantligidebyuritiladi.

Uintellektniquyidagirivojlanishdavrlarigaajratadi: 1) sensomotorintellekt (tug‘ilishdan 2 Yoshgacha); 2) operatsiyalardanilgarigitafakkurdavri (2 Yoshdan 7 Yoshgacha); 3) konkretoperatsiyalardavri 7-8 Yoshdan 11 -12 Yoshgacha); ;) rasmiyoperatsiyalardavri.

7.3. Ilko‘spirinlikdavridaintellektualvaemotsionalrivojlanish

Ilko‘spirinlarningbilishjarayonlarishundaydarajagaetadiki, kattalarbajaradiganbarchaaqliyishlarnibajarishgaamaliyjihatdantayyorbo‘ladilar. Ularningbilishjarayonlarimurakkabvaegiluvchanbo‘libboradi.UlarbuYoshgakelibjiddiyishlargako‘pvaqtlariniajrataboshlaydilar, damolishvao‘yin-kulgugajudakamvaqtajratadilar. Ularningbarchabilishjarayonlari , jumladan, xayol, xotira, nutq, tafakkurrivojlanadi. Ilko‘spirinlikYoshidagio‘quvchilariningbilishjarayonlariturlinuqtainazarlarnitahliletishgavabumasalabo‘yichahartomonlamafikryuritishgayordamberaoladi.Bilishgaqiziqishningrivojlanishi, o‘qishgaonglimunosabatdabo‘lishningo‘sishibilishjarayonlariningixtiyoriyligini, ularniboshqaraolishmahoratiniyanadarivojlantirishgaundaydi.

BuYoshdavriningoxirigaborib, o‘quvchilaro‘zlariningbilishjarayonlarinito‘la-to‘kisegallaboladilar, ularnihayotvafaoliyatningmuayyanvazifalarigabo‘ysundiradilar. Ularaxloqiyvasiyosiyvaboshqamavzularbo‘yichaerkinfikrlaydilar. Ilko‘spirinlargaumumiydanxususiyga, xususiydanumumiygaxulosachiqarish, ya’niinduksiyavadeduksiyaxosdir.

Ilko‘spirinlarko‘pchilikilmiytushunchalarnio‘zlashtiradilar, turlimasalalarniechishjarayonidaulardanfoydalanishnio‘rganadilar. Buesaulardanazariyyokiso‘z-mantiqtafakkurningrivojlanganliginibildiradi. Kuzatishaniqmaqsadgaqaratilganvayanadasistemalibo‘libboradi. SHaxsningkuzatuvchanlikxususiyatirivojtopadi. SHubirgaN.D.Levitovko‘rsatibo‘tganidek, o‘spirinlaro‘zkuzatishlaridaparishonxotirbo‘lmasliklarini, kuzatishnio‘zoldilarigaqo‘yilganvazifalargabo‘ysundirishlarini, etarlidarajadato‘planganfaktlarto‘planmagunchaxulosachiqarishgashoshilmasliklarininazoratqilibborishzarur. Ilko‘spirinlarningo‘quvfaoliyatiularningfaolligivamustaqilligigaanchayuqoritalablarqo‘yadi. Akademiklitseyvakasb-hunarkollejidasturidabelgilanganmateriallarnio‘zlashtirishuchunnazariytafakkurrivojlanganbo‘lishihamdamustaqilta’limolishko‘nikmalariniegallashzarur.

Xotiranirivojlantirishdamavhumso‘z-mantiqxotira, ma’nosigatushunibesdaolibqolishningrolisezilarlidarajadaortadi. Garchiixtiyoriyxotiraustunlikqilsa-da, ixtiyorsizesdaolibqolishhamilko‘spirinlartajribasidanchiqibketmaydi. Ufaqato‘zigaxosxususiyatgaegabo‘ladi, ilko‘spirinlarningqiziqishlari, xususanularningbilishgaoidvakasbtanlashgaoidqiziqishlaribilanko‘proqbog‘lanadi. SHubilanbirgafaolravishdabilimegallash, o‘qishvajamoatfaoliyatidaharholdaixtiyoriyxotiraetakchirolo‘ynaydi.

So‘zma-so‘zyodlabolishalohidahollardazarurekanliginio‘quvchilaryaxshitushunadilar. Ilko‘spirinlaresdaolibqolishusullaridan – rejalarnivatekstningsxemalarini, qonspektlarnituzish, asosiyfikrlarniajratibko‘rsatishvaostigachizish, ilgarima’lumbo‘lganfikrlargataqqoslash, solishtirishusullaridano‘smirlargaqaragandabeqiyosdarajadakengsuratdafoydalanadilar. Ularesdaolibqolishgaalohida-alohidayondoshadilar.

Qiziqishlarningdifferensiyalashganligidiqqatningtanlovchanligini, ixtiyoriydiqqatdankeyingidiqqatningrolianchaortishinibelgilabberadi. Ilko‘spirinlardaixtiyoriydiqqatdankeyingidiqqatbilanbirqatordaixtiyoriydiqqatninghamahamiyatiortadiki, ularo‘quvmaterialibilanbevositaqiziqmasdan, o‘rganilayotganhosidisalarninghayotiyahamiyatinitushunib, ungadiqqatlariniqaratadilar.

Diqqatniko‘chirishvataqsimlashqobiliyatisezilarliravishdarivojlanib, takomillashibboradi. Xususan, diqqatnitaqsimlashbirvaqtningo‘zidao‘qituvchiningtushuntirgannarsalarinihamtinglash, hamyozibborish, o‘zjavobiningmazmuninikuzatibborishmahoratiningshakllanishidao‘zaksinitopadi. Ilko‘spirinlaro‘quvishlarijarayonidao‘zlarigata’sirqiladiganchalg‘ituvchinarsalargao‘smirlardanko‘rako‘proqqarshiturishga, bardoshberibengishgaqobildirlar.

Ilko‘spirinlarningayrimlaridadiqqatningtanlovchanligishunarsadahamko‘rinadiki, ularo‘quvmaterialiniidrokqilarekanlar, hammavaqtuningahamiyatigabahoberishga, uniamaliyjihatdanahamiyatliliginuqtainazardanidrokqilishgaharakatqiladilar. Agarungamaterialmuhimbo‘libtuyulmasa, uo‘zdiqqatinisusaytiradi. SHunisiqiziqki, diqqatningbuo‘zigaxosharakatiko‘pinchaatayinro‘ybermaydi. Odatdailko‘spirinningdiqqatishusohadagimuayyanbilimlarniamaldatatbiqetishhaqidagapborganvaqtdaginaixtiyorsizanashupredmetgaqaratiladi.

BuYoshdagio‘spirinlaratrofdagiturlivoqea-hodisalardagihaqiqatnibilishgaintiladi. Ularnitayyorechimlar, ma’lumotlaremas, balkishuechimvama’lumotlarnio‘zlarimulohazayurgizib, qidirishjarayoniningo‘ziko‘proqqiziqtiradi. Buboradaturlimasalalarbo‘yichabahsvamunozaralaryuritishgavao‘zlariningfikrlariniisbotlashgajudaqiziqadilar. Budavrdabilishjarayonlariningrivojifaolravishdadavometadi. Burivojlanisho‘spirinningo‘zigavauningatrofidagikuzatuvchilargakamseziladi. Budavrgakelib, o‘spirinlarto‘laravishdamantiqiytafakkurgaegabo‘ladilar, nazariyfikryuritib, o‘zlarini-o‘zlaritahliletaoladilar. Ularendibemalolaxloqiy, siyosiyvaboshqamavzulardabahslashaolib, o‘zmunosabatlarinibildiraoladilar. O‘spirinlikdavridabolalarjudako‘pilmiytushunchalarnio‘zlashtirib, ulardanturlimasalavamuammolarniengishdafoydalanaoladilar. O‘spirinningo‘z-o‘zinianglashio‘quv, mehnatvamuloqotmotivatsiyalarinio‘zgarishidao‘zaksinitopadi. Budavrda, boladayangifaoliyatlaryuzagakelib, psixikrivojlanishidayangibosqichboshlanadi.