Umumiy psixologiya

7.5. Ilko‘spirinlikdavridao‘z-o‘zinianglashningrivojlanishi

O‘spirinlarnihalito‘lakattadebhisoblabbo‘lmaydi, chunkiularningshaxsxususiyatlaridahalibolaliknikuzatishmumkin. Buularningfikrlarida, berayotganbaholarida, hayotgavao‘zkelajaklarigamunosabatlaridako‘zgatashlanadi. Ko‘pchiliko‘spirinlarmaktabnitugatishvaqtigakelibhamkasbtanlashganisbatanmas’uliyatsizyondoshadilar. Budavro‘spirinningaxloqano‘z-o‘zinianglashivabarqaror “Men” obraziningshakllanishiShuningdek, axloqningyangibosqichigao‘tishibilanxarakterlanadi. Buanglashoddiyginao‘sishdaniboratbo‘libqolmasdan, usifatjihatdano‘zigaxosxaraktergaegabo‘ladi, buholo‘zshaxsiningma’naviy-psixologikxususiyatlariniqonkrethayotiymaqsadlarvaintilishlarnuqtainazaridananglashvaulargabahoberishehtiyojibilanbog‘langandir.

Ilko‘spirinningo‘zinio‘zianglashio‘smirningo‘zini-o‘zianglashidanxuddishutomonlaribilanfarqqiladi. Xuddianashunarsailko‘spirinlardao‘ziningpsixikhayotiga, o‘zshaxsiningsifatlariga, o‘zqobiliyatlarigachuqurqiziqishuyg‘otadi, xuddiShuninguchunhamo‘zxatti-harakatlariganazartashlash, o‘zhis-tuyg‘ularinivakechinmalarinibilibolishehtiyojipaydobo‘ladi.

O‘z-o‘zinianglasho‘quvchiningichkikechinmalardunyosigakirishibilanbog‘liqemasvafoydasiz, maqsadsizo‘z-o‘zinitahlilqilishdanhamiboratemas. O‘z-o‘zinianglashhayotvafaoliyattalablaridankelibchiqadi. Jamoadagiyangivaziyat, tevarak-atrofdagilarbilanbo‘ladiganyangichamunosabatlaro‘quvchinio‘zimkoniyatlarinibaholashga, o‘ziningshaxsiyxususiyatlarini, o‘ziganisbatanqo‘yilayotgantalablargajavobberaolishiyokijavobberaolmasliginuqtainazaridananglashgamajburqiladi.

Ilko‘spirinningo‘z-o‘zinianglashigaoidbuqiziqarlixususiyatquyidagilardaniborat. Ilko‘spirino‘ziningkuchlivaojiztomonlarini, o‘ziningustunligivakamchiliklarinio‘smirgaqaragandayaxshiroqvachuqurroqbaholayoladi. Biroqo‘smirko‘pinchailko‘spiringaqaragandao‘zigato‘g‘riroqbahoberadi.O‘smirdao‘z-o‘zinianglashningrivojlanishigaboshqakishilarningfikrlarita’sirqiladi. O‘smirgo‘yoo‘zigatevarak -atrofdagilarko‘zibilanqaraydi, uningaynano‘zihaqidagifikrlariko‘pinchaota-onalari, o‘qituvchilarivao‘rtoqlariningfikrlarinitakrorlaydi. Tabiiyki, uningo‘z-o‘zigabahoberishihamanchaob’ektivbo‘ladi, chunkiutevarak-atrofdagilarningob’ektivbahosinitakrorlaydi. Buholakademiklitseyvakollejo‘quvchilaridaboshqachabo‘ladi.

Yoshiningortishibilanundao‘zshaxsini, o‘zxatti-harakatlarivafaoliyatinimustaqiltahlilqilishvabahoberishtendensiyasikuchayadi. O‘z-o‘zigabahoberishesahamishatashqaridanberilganbahogaqaragandaqiyinroqdir. Shuninguchunilko‘spirino‘ziningshaxsiyxususiyatlarinivaxatti-harakatlarinio‘smirgaqaragandayaxshiroqtahlilqilaolmasaham, o‘zigaayrimhollardaob’ektivbahoberaolmaydi. Shuninguchunularko‘pinchao‘zshaxslarigaortiqchabahoberadilar, g‘ayritabiiymanmanlik, kekkayish, takabburlik, kibrlanishhollarigayo‘lqo‘yadilar, tevarak-atrofdagikishilargamensimasdanmunosabatdabo‘ladilar; boshqalaresao‘zlarigag‘ayri-tabiiyravishdaetarlibahobermaydilar, o‘zlarini “o‘rtamiyona”, “arzimas”, “oddiyvako‘zgatashlanmaydiganodam” debhisoblaydilar.

Intellektiyaxshirivojlangano‘spirinlarkattalarnitashvishgasolayotganmasalamuammolarinitushunaoladilarvaularnimuhokamaetaoladilar. O‘spirinlarjudako‘pmuammolisavollargajavobo‘ylaydilar. Ularningdiqqatiniko‘proqaxloqiymasalalartortadi. Ilko‘spirinningo‘z-o‘zinianglashio‘smirningo‘z-o‘zinianglashidanshujihatlaribilanfarqlanadi. Xuddianashunarsailko‘spirinnio‘ziningpsixikhayotiga, o‘zshaxsiningsifatlariga, o‘zqobiliyatlarigachuqurqiziqishuyg‘otadi, xuddiShuninguchunhamo‘zxatti-harakatlariganazartashlash, o‘zhis-tuyg‘ularinivakechinmalarinibilibolishehtiyojipaydobo‘ladi. Agaro‘smirningtushunchasidasezgirkishihamishaboshqalargayordamko‘rsatsa, ilko‘spirinYoshidagio‘quvchilaresabundaanchanoziktafsilotlarninghamfarqigaboradilar, ularsezgirlik – ayniqsaqandayyordamzarurliginihisqilabilishvauanashuyordamniustalikbilankishinixafaqilmasdan, ko‘rsataolishdaniboratdebhisoblaydilar.

O‘smiro‘zininghozirgiahvoligamuvofiqravishdao‘zigabahoberadi, kattamaktabYoshidagio‘quvchio‘ziningkelajagigamuvofiqravishdao‘zigabahoberadi. O‘smiro‘zicha: “Menmaktabjamoasininga’zosisifatidaqandayman?” debsavolberadi. Ilko‘spirinesao‘ziga: “Menkelgusimustaqilhayotuchunqandayman? Menungayaroqlimanmi?” –debsavolberadi.

Ilko‘spirinshaxsga, umumanuningbarchaxususiyatlarinihisobgaolganholdabahoberabilsa, o‘smiro‘ziningshaxsigaayrimishlar, xatti-harakatlargaqarabbahoberadivabubahoniumumanshaxsgatatbiqetadi.

Ilko‘spirindao‘zi, o‘zshaxsito‘g‘risidato‘g‘ri, ob’ektivtasavvurhosilbo‘lishiuchunungako‘po‘ylab, ustalikbilanyordamko‘rsatishkerak. Agaro‘qituvchiningberganbahosido‘stonavato‘g‘ribo‘lsa, uningfikrlariilko‘spirinningimkoniyatlarigachuqurishonchbilan, uningshaxsinichuqurhurmatqilishbilanaytilganbo‘lsa, hattoo‘qituvchiningbildirgankeskintanqidiymulohazalarihamodatdaetarlidarajadadiqqat-e’tiborvaminnatdorchilikbilanqabulqilinadi.

AgarkichikmaktabYoshidagio‘quvchilaruchunaxloqiymasalalarniechishmanbai - o‘qituvchilarbo‘lsa, o‘smirlarbusavollargajavobniko‘proqtengdoshlaridavrasidanqidiradilar. O‘spirinYoshdagilaresasavollargato‘g‘rijavobnitopishdako‘proqkattakishilarfoydalanadiganmanbalargamurojaatetadilar. Bundaymanbalarasosanreal, ko‘pqirrali, murakkabinsoniymunosabatlarvailmiy-ommabop, badiiy, publitsistikadabiyotlar, san’atasarlari, matbuot, radio, televideniebo‘libhisoblanadi. Bugungio‘spirinlargahayotganisbatanhushyor, aqliy-amaliyqarash, erkinlikvamustaqillikxos. Ularhaqqoniybo‘lishtushunchasigahamrealtarzdayondoshadilar. Litseyvakollejnitugallashvaqtigakelib, judako‘po‘spirinlaraxloqiyjihatdanshakllanganvama’lumaxloqnormalariqatiylashganxususiyatlargaegabo‘ladilar.

O‘spirinlardaaxloqiydunyoqarashbilanbirqatordaijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, madaniy, diniyvaboshqasohalarbo‘yichama’lumbirqarashlarvujudgakeladi. Judako‘pyillardanberio‘spirinlarniyaxshilikvayomonlik, haqiqatvanoqonuniylik, axloqiylikvaaxloqsizlikmasalalaritashvishlantiribkeladi. Hozirgidavro‘spirinlariharbirnarsagaishonuvchanyokisalbiymunosabatlarbo‘lmay, balkihayotgareal, aqliy, amaliyqaraydigan, ko‘proqerkinvamustaqilbo‘lishgaintiluvchiYoshlardir.

O‘spirinlarongliravishdaegallanganaxloqnormalariasosidao‘zxatti-harakatlariniyo‘lgasolishgaintiladilar. Buesa, avvaloo‘spirino‘zinianglashiningo‘sishidanamoyonbo‘ladi.

O‘zinianglashmurakkabpsixologikstrukturabo‘lib, quyidagilarnio‘zichigaoladi:

Bunarsaularningalohidashaxsekanliginitanolishgaintilishidao‘zifodasinitopadi. BuninguchunayrimYoshlarturlimodalargamaylqo‘yish, tasviriysan’atga, musiqaga, kasb-hunarga, tabiatgamaftunkorqiziqishlarininamoyishqilishgaharakatqiladilar. O‘quvvamehnatjamoalarita’siridamatonat, jasurlik, sabr-toqat, kamtarlik, intizomlilik, halollikkabiinsoniyfazilatlartakomillashadi. Xudbinlik, loqaydlik, munofiqlik, laganbardorlik, dangasalik, qo‘rqoqlik, g‘ayirliksingariillatlarningbarhamtopishitezlashadi.

O‘spirinlarshaxsiningshakllanishijarayonidajamoattashkilotlariningrolialohidaahamiyatkasbetadi. Ulardafaollik, tashabbuskorlik, mustaqillik, qat’iyatlilik, mas’uliyatlilik, o‘zharakatlarinitanqidiybaholashsingarifazilatlaribarqarorxususiyatkasbetibboradi. O‘spirinyigitvaqizlarningjamoatchilikdafaolishtiroketishiorqalimuayyantashkilotchilikqobiliyatinamoyonbo‘ladi. O‘ziningkimligi, qandayligi, qobiliyatlari, o‘zininimagahurmatqilishinianiqlashgaintiladilar.Do‘stvadushmanlariningkimligi, o‘zistaklari, o‘zinivatevarak-atrofni, olamniyaxshibilishiuchunnimaqilishkerakliginianglashgaharakatqiladi. Ma’lumki, o‘spirinlarninghammasavollarianglanganbo‘lmaydi. Ba’zano‘spirinlaro‘zlaridanhechqanoatlanmaydigan, o‘zoldilarigahaddantashqariko‘pvazifalarqo‘yadigan, lekinuninguddasidanchiqaolmaydiganbo‘ladi. Manabulardanko‘rinibturibdiki, o‘spirinlaro‘z-o‘zinianalizqilishteranligivayuksaktalablarnibajarishkerakliginio‘zidaaksettiraboradilar. Buesao‘spirinlarningkelgusiyutuqlarishartlaridanbiridir.

YUqoridako‘rsatibo‘tilganidek, shaxsningilko‘spirinlikdagiengmuhimhislatlaridanbirio‘z-o‘zinihurmatlash, o‘z-o‘zigabahoberishhamdao‘zinishaxsdebtanolishyokiolmaslikdarajasidir. O‘spirinlaro‘zlaridashaxsningmuayyankomplekssifatlarinihosilqilishgaintiladilar. Ularnio‘z-o‘zinitarbiyalashborasidabirbutunma’naviypsixologikqiyofanishakllantirishmasalasiqiziqtiradi. Bundashaxsidealivanamunaningmavjudligikattaahamiyatgaega. Masalan: o‘g‘ilbolalar - qahramonlik, yaxshiota, tadbirkor, o‘qituvchi, vrachyokibadiiyasarhamdakinofilmdagiobrazlarnio‘zlarigaidealdebbilsalar; qizlarimizmehnatkashayol, jozibalijamoatarbobi, nazokatliuybekasiyokiilmiyxodimvaboshqalarniidealdebbiladilar.. O‘zaromunosabatvaemotsionalhayoto‘zmavqeinibelgilashningmurakkabmuammolarinio‘spirinningo‘zihalqilaolmaydi. Bumasalanio‘spirinningota-onasi, o‘ztengqurlari, o‘qituvchilarishtirokidaularningqo‘llab-quvvatlashidahalqilishimumkin.

O‘spirinlarnimingyillabtashvishlantirayotganaxloqiymuammolarbu – yaxshilikvayomonlik, adolatvaqonungaxiloflik, tartiblilikvama’suliyatsizlikvahokazo. Hozirgiilko‘spirinlarko‘pasrlaroldinyashaganyigitvaqizlardanfarqqilmasalar-da, ulargahayotgaamaliynuqtainazardanqarashxosbo‘lib, ko‘proqmustaqillikvaerkinlikxos.

Dunyodavamamlakatimizdaro‘yberayotganjo‘shqinijtimoiyhodisalar, o‘zgarishlarYoshavlodgamustaqiltanlash, barchanarsadashaxsiyyo‘nalganlik, mustaqilqarorqabulqilishimkoninibermoqda. Zamonaviyyigitvaqizlarningpsixologiyasinihayotningo‘zibirnechao‘nyillarilgariyashagantengdoshlaridanfarqqiladiganpsixologiyanishakllantirmoqda. Buhislatlarquyidagilar: axloqiyxaraktergaegabo‘lganko‘pmuammolarniqo‘yishvahalqilish, mustaqillik, fikrlarninghardoimto‘g‘riemasligi, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiyvadiniymuammolarnihalqilish.

Respublikamizpsixologlaritomonidanilko‘spirinlarshaxsiningpsixologikxususiyatlarinio‘rganishgabag‘ishlaganqatortadqiqotlaro‘tkazilgan. SHundaytadqiqotlarsirasigaA.Jabborovrahbarligidao‘tkazilganO.U.Avlaevningtayanch-harakata’zolaribuzilganilko‘spirinlarningshaxsxususiyatlarinio‘rganishgabag‘ishlangantadqiqotinikeltirishmumkin.Tadqiqotnatijasidamuallifquyidagilarnianiqlagan: Tayanch-harakata’zolaribuzilgankontingentlarshaxsiningmotivatsiyalarimazkurYoshdagisog‘lomtengdoshlarisingaribirxildagimunosabatninamoyonqilganigaqaramayularningimkoniyatlarishaxslilikpozitsiyasidancheklanibqoladi. Ichkimotiv, bilishmotivi, musobaqalashuvmotivlaridaginatijalarnisbiyma’nodatenglikniifodalasa-da, ammoularninngo‘zinio‘zihurmatlashisog‘lomtengdoshlarigaqaragandaanchapastko‘rsatkichlimotivdarajasininamoyonetadi.

Demakilko‘spirinlikdavrikattamustaqilhayotgaqadamqo‘yishbo‘sag‘asidir.