Umumiy psixologiya

16.3.O‘quvjamoasiniboshqarishningpsixologikasoslari
O‘qituvchilikkasbi - axloqiyxaraktergaegabo‘lganinsonparvarkasblardanbiribo‘lib, o‘quvchilargainsoniymunosabatdabo‘lisho‘qituvchifaoliyatiningasosiytamoyilihisoblanadi. Buo‘qituvchidanbolalarnisevish, ularniqadr-qimmatinihurmatqilish, sho‘xliklarigabardoshlibo‘lish, ularnijismoniyvaaxloqiymajruhetuvchinarsalargamurosasizbo‘lishnitalabetadi. Muallimningodob-axloqi, insonparvarligi – bolalarningkelajagiuchung‘amxo‘rlikqilish, ularnihayotgaijtimoiyvamehnatfaoliyatigatayyorlashgaintilishidanamoyonbo‘ladi. Xushyorlik, pedagogikmuomala, diqqat-e’tiborlibo‘lish, bolalarnisevish, ulargayaxshilikqilish, o‘qituvchilikburchinianglash, mas’uliyatli, talabchanvaadolatlibo‘lish, bilimdonlik, halollik, rostgo‘ylikkabilaro‘qituvchigaxoskasbiyaxloqiyfazilatlardir.

Shuninguchunhamo‘qituvchilartayyorlaydiganoliyta’limmuassasalarioldidamuhimvazifa - insonparvarliktamoyiliniro‘yobgachiqaruvchi, yuksakma’naviy-axloqiytalablargajavobberuvchi, pedagogodobifazilatlariniegallabolganbo‘lajako‘qituvchilarnitarbiyalashvazifasituradi. Bo‘lajako‘qituvchilarningkasbiy-axloqiysifatlarihartomonlamao‘sishigaerishishuchuntalabalarshaxsinirivojlantirishningbarchajihatlari, sohalarigae’tiborqaratishzarur. Axloqiytarbiyaviyta’siro‘tkazishsohalari: Vatangamunosabat, tug‘ilganjoyi, atrofdagitabiatga, mehnatga, ishlabchiqarishvaturmushdaodamlarga; pedagogikjarayonishtirokchilari: o‘quvchilar, ota-onalari, kasbdoshlariga, o‘z-o‘zigabo‘lganmunosabatisohalaridantashkiltopadi.

Tarbiyaviyjarayonnisamaralitashkiletish, unioldindanvaubilanbog‘liq, ilmiy-tashkiliy, tadqiqotma’lumotlaribilanta’minlashnitalabetadi. Tarbiyaaxloqiy-tarbiyaviymaqsadgayo‘naltirilganliktavsifigaegabo‘ladi, ko‘plabtalabalartarbiyasigaindividualyondoshishmumkinliginio‘zidamujassamlantiradi. SHubilanbirgapedagogikamaliyotoldidanilmiy-tadqiqoto‘tkazishtarbiyachi-pedagoglardanbundayishnibajaraolishmalakasigaegabo‘lishnitalabetadi, ulardabundayko‘nikmavamalakalarnimaxsuso‘stirishvatakomillashtirishmaqsadgamuvofiq.

Bo‘lajako‘qituvchilaro‘quvfaoliyati (amaliyot, o‘quvjarayoni) davomidaquyidagilarniamalgaoshirmog‘imaqsadgamuvofiqdir:

1) o‘qituvchiinsoniyatningbugungiavlodiuchinchimingyillikdaxalqlarningmustaqillik, demokratiya, erkinlik, tinchlik, barqarorlikkabiumuminsoniyqadriyatlarustivorbo‘lganjamiyatqurishuchunjahonahamiyatigamolikturmushtarziniyuzagakeltirishehtiyojikuchayishinio‘zo‘quvchilariga, tarbiyalanuvchilarigatushuntirishlarilozim.

2) hozirgidavrdakechayotganjarayonlarkishilarningqadriyatlargabo‘lganmunosabati, ishonchinio‘zgartirmokda. Ularbilanbog‘liqehtiyojlar, talablar, qiziqishlarninghamo‘zgaribborishigasababbo‘lmokda. Bundaysharoitdafanlarnio‘qitishdaumuminsoniyqadriyatlargasadoqatlibo‘lishiniamaliyjihatdano‘quvchilargaetkazishasosiyvazifalardanbirigaaylanishizarur.

3) umuminsoniyqadriyatlargaoidmavzularnitarg‘ibotqilishdayurtimizsivilizatsiyasitaraqqiyotivamadaniyatirivojiningasosiydavrlarihamdayutuqlariga, AlXorazmiy, AlFarobiy, AlBeruniy, IbnSino, AlBuxoriy, AtTermiziy, YAssaviyvaNaqshbandiy, Jomiy, Ulug‘bek, Navoiy, BoburvaMashrablarningbuyukmeroslarigaaoslanmoqlozim. BularO‘zbekistondaumuminsoniyqadriyatlarningrivojlanishidaengasosiytarixiymanbalarbo‘lishishubhasiz.

Birorkasbningxaqiqiyustasibo‘lishuchuntabiiyqobiliyat, ma’lumjismoniyvaruhiyhislatlarjonlibo‘lishikerak. PedagoglikfaoliyatidaYoshlarnio‘qitishvatarbiyalashishinisamaralibajarish, ota-onalarvatalabalarningizzat - hurmatigasazovarbo‘lishiuchunkishidabuishgalayoqat, qobiliyat, mahorat, qiziqishbo‘lmog‘ilozim.

Muvaffaqiyatliishlashuchunharbiro‘qituvchipedagogikmahoratgaegabo‘lishizarur. Pedagogikmahorategasiozmehnatsarfqilibkattanatijagaerishadi. Ijodkorlikuninghamishahamkoribo‘ladi. Pedagogikishgaqobiliyatli, iste’dodlikishidaginapedagogikmahoratbo‘lishimumkin. YUksakmahoratlipedagogengavvaloqobiliyatli, malakalivauddaburonbo‘lishikerak. Qobiliyatfaoliyatjarayonidapaydobo‘ladivarivojlanadi. Qobiliyatmalakavauddaburonlikdanfarqqiladi. Malakavauddaburonlikmashq, o‘qishnatijasihisoblansa, qobiliyatningrivojlanishidaiste’dodningo‘rnibeqiyosdir. Anashundaginaqobiliyatdebataluvchiruhiyxususiyatitaraqqiyetadi. Pedagogikfaoliyatningsamaralibo‘lishiuchunpedagogdaqobiliyatningqo‘yidagiturlarimavjudbo‘lishilozim. Bilimqobiliyati, tushuntiraolishqobiliyati, kuzatuvchanlikqobiliyati, nutqqobiliyati, tashkilotchilikqobiliyati, obro‘orttiraolishqobiliyati, kelajakniko‘rabilishqobiliyati, diqqatnitaqsimlayolishqobiliyativah.k. Mahoratlipedagogtalabalarruhiyatini, bilimvadarajasinihisobgaoladi. Ba’zipedagoglargao‘quvmaterialitushunarlivaqandaydiralohidaizohnitalabetmaydigandektuyuladi. Bundaypedagoglartalabalarniemas, balkio‘zlarininazardatutadilar. Qobiliyatli, tajribalipedagogo‘zinitalabaningo‘rnigaqo‘yaoladi. Ufanningilmiy-nazariyasoslarinitalabalargatushuntirishmaqsadidaishtutadi. Shuning uchun u bayon etishning xarakter va shaklini alohida o‘ylab chiqadi. Mahoratli pedagog dars materialini bayon etish jarayonida talabalarning qanday o‘zlashtirayotganlarini talabalarnikuzatish asosida payqab oladi va zarur hollarda bayon qilish usulini o‘zgartiradi. Shuningdek, pedagog talabalarni savodli o‘zlashtirishlari uchun zamin tayyorlab, ularni dam olishdan ishga o‘tishlari, bo‘shashini, lanjlik, charchashlariga barham berish uchun minimal darajada foydalanish uchun vaqt ajratish zarurligini hisobga oladi. U tegishli vaziyat yuzaga kelgunga qadar ish boshlamaydi.

Pedagogning odobi, madaniyati yuksak bo‘lsagina, odamlarga nisbatan mehribon, sahovatli bo‘la oladi, uni hamma hurmat qiladi. Pedagog umuminsoniy qadriyatlarni ijodiy o‘rganib, ta’lim tarbiya jarayoniga tatbiq etishi lozim. SHu bilan birga milliy o‘ziga xosligimizni, asrlar sinovidan o‘tgan an’analarimizni, hamisha iymon-e’tiqod bilan yashash kabi hayotiy tamoyillarimizni ham saqlab, ham yuksaltirib borishi va ularni talabalar qalbiga singdirish zarur. Pedagog faoliyati o‘z mohiyatiga ko‘ra ijodiy xarakteriga ega.

Pedagogikijodkorlarningasosiymohiyatifaoliyatiningmaqsadivaxarakteribilanbog‘lik. Pedagogikfaoliyatkishishaxsini, uningdunyoqarashi, e’tiqodi, ongi, xulq-atvorinishakllantirishdekumumiymaqsadgabo‘ysunganson-sanoqsizpedagogikmasalalarniechishjarayonidir. Pedagogfaoliyatidagiijodkorlikanashumasalalarniechishusullarida, ularnihalqilaolishyo‘llariniqidiribtopaolishidaifodalanadi. Pedagogikijodkorlikmanbai - bupedagogiktajribadir. Pedagogiktajriba - muammolivaziyatlargajudaboydir. Ilg‘orpedagogiktajribadeganda, bizpedagogningo‘zpedagogikvazifasigaijodiyyondoshishinitalabalarningta’lim-tarbiyasigayangi, samaraliyo‘lvavositalarniqidiribtopishinitushunamiz. Ijodiyishlaydiganpedagogfaqattalabalarnimuvaffaqiyatlio‘qitishvatarbiyaberish, ilg‘orishtajribalarinio‘rganishbilanginacheklanibqolmasdantadqiqodchilikko‘nikmavamalakalarigahamegabo‘lishzarur. Hozirgizamonfanvatexnikataraqqiyotipedagogningijodkorbo‘lishini, fanningmuhimmuammolariyuzasidanerkinfikryuritabilish, fanyutuqlarinitalabalargaetkazaolishi, tadqiqotishlarigao‘rgataolishinitalabqiladi. Tarbiyajarayonidapedagogikta’sirko‘rsatishtalabagauyokibuyuksakaxlokiysifatlariningmohiyatinianglatishjarayonidaqo‘llaniladiganpedagogningishusullaridanbiridir.

Harbirshaxsgata’siretishitarbiyachiningpedagogikmahorativaobro‘sigabog‘liqdir. Bunda:

Kishilikjamoasipaydobo‘lgandavrdanboshlabinsonhechqachonyolg‘izyashayolmagan. Jamoalarnitashkilqilishvauningtarbiyaviyta’sirininazariyvaamaliyasoslarimutafakkirvaolimlartomonidano‘rganilib, ilmiytadqiqotishlariolibborilgan. Tarbiyachiningnavbatdagivazifasitalaba-Yoshlarjamoasinitashkilqilish, tarbiyalashvajipslashtirishborasidaginazariybilimlarnio‘zlashtirib, ilg‘ortajribalargasuyanib, ularnitarbiyaviyjarayonidao‘rtoklik, do‘stlik, o‘zarohamkorlik, hamjihatlik, o‘z-o‘zinitarbiyalashvaboshqarishkabijamoatchiliksifatlarinishakllantirishmahoratinio‘zlashtirishdaniborat. Ular:

- Harbirtalabashaxsidao‘zaromunosabataloqalariniyaratish;

- talabalarkundalikfaoliyatlarininghammaqirralarinijamoada

jipslashtirish;

- shaxsiymanfaatdanjamoamanfaatiniyuqoriqo‘yishgao‘rgatish; jamoada

bir-birigamehr-oqibatli, muruvvatvasaxiylikdo‘stonahamkorlikmavjudbo‘lsa, ukattatarbiyaviykuchgaaylanadi.

Kasb-hunarta’limikollejitalabalarjamoalarinitashkilqilishdapedagogdanturli-tumanusulvavositalardanmahoratbilanfoydalanishtalabqilinadi:

1. Pedagogjamoaa’zolariniyangisharoitgamoslashtirishjarayonidaulargaishonch, hurmat, xushmuomalalik, talablarnito‘g‘riqo‘yabilish, shubilanbirgatalabanitushunishvaeshitabilishmahoratigaegabo‘lishikerak.

2. Talabalarjamoasidagietakchikuch-tayancho‘zaginitanlash.

3. Jamoa a’zolarining har birining kuchiga, kobiliyatiga karab

topshiriqlar berish.

4. Jamoada yangi an’ana, qonun-qoidalarning dastlabki kurtagini yaratish va unga amal qilish.

5. Jamoa istiqbolini davr talabi bilan moslashgan holda belgilash talab

qilinadi.

Harbirpedagogpedagogikfaoliyatyuritarekan, berayotganta’lim-tarbiyasiningyanadasamaralibo‘lishiuchuno‘zustidamuttasilishlashi, bilimini, mahoratinio‘stirishi, talabalarbilanbo‘ladiganmunosabatlarnipuxtao‘ylab, ularningko‘ngligaozoretkazmasdanisholibborishilozim. Muomalamadaniyati, o‘zinitutabilishininazoratqilishikerak. Harbirtarbiyachiningdunyoqarashiuningmuomalasidanamoyonbo‘ladi. Muomalaningasosiyvositasi - tildir. SHundayekan, tarbiyachimuomalajarayonidajudaehtiyotkorbo‘lishimaqsadgamuvofiqdir.