Umumiy psixologiya

S.Xolldir. Uningta’kidlashicha, rivojlanishpsixologiyasiningasosiyqonunibiogenetik “rekapitulyasiyaqonuni” hisoblanadi, ungako‘raindividualrivojlanish, ontogenezfilogenezningasosiybosqichlarinitakrorlaydi.Go‘daklikrivojlanishninghayvonotfazalarinitakrorlaydi. Bolalikqadimgiodamlarningasosiymashg‘ulotlariovchilikvabaliqovlashbo‘lgandavrgato‘g‘rikeladi. 8dan 12 Yoshgachabo‘lgandavro‘smirlikdanoldingidavrdebataladi, yovvoyiliktugallanib, madaniyatningboshlanishidebta’riflaydi.12-13 Yoshdan 22 -25 Yoshgachabo‘lgandavrnio‘spirinlikdebataladi, kattalikningboshlanishi, romantizmdavridebataladi. Budavrdatashqivaichkinizolaravjolib, insonda “individuallikhissi” paydobo‘ladi. Holningbunazariyasipsixologlartomonidantanqidqilinadi.

Biogenetiknazariyaningboshqavariantinemis “konstitutsionalpsixologiya” vakillaritomonidanishlabchiqildi. E.KrechmervaE.Yenshba’zibiologikomillarasosida (tanatuzilishitiplarivaboshqalar) shaxstipologiyalarimuammolariniishlabchiqib, insonningjismoniytiplarivauningrivojlanishxususiyatlariorasidaqandaydirbog‘lanishmavjudbo‘lsakerakdebtaxminqiladilar. E.Krechmerbarchainsonlarniikkitomongajoylashtirishmumkin, birtomondasikloid (osonqo‘g‘aluvchan, kayfiyatio‘zgaruvchan) ikkinchitomondashizoid (kamgap,hissiyotlariyorqinbo‘lmagan) tiplarnijoylashtirishmumkin.KrechmerningshogirdiK.Konradningta’kidlashicha, butavsiflarniYoshbosqichlarigahamqo‘llasabo‘ladi: O‘smirlikdanoldingidavr “sikloid”, ilko‘spirinlikesa “shizoid” davrgato‘g‘rikeladi. SHizoidshaxsningo‘spirinligimurakkabvaog‘irkechadi, uninghislatlariindividual-tipologikxususiyatlarbilanyanadachuqurlashadi.Sikloidshaxsilko‘spirinlikxavotirlanishlariniengilshakldaboshidankechiradi,buYoshningxususiyatlariuningtipologikxususiyatlaribilanmuvozanatlashadi.

NemisolimiV.Seller “Konstitutsiyavarivojlanish” asarida (1952) ta’kidlashicha, psixikvasomatikrivojlanishorasidagibog‘lovchizvenobolatanatuzilishiningo‘zgarishivaunianglashhisoblanadi.

Biogenetikyo‘nalishnamoyondalariolimlare’tiborinitaraqqiyotningpsixikvajismoniyo‘zarobog‘liqliginio‘rganishgaqaratdilar. Bupsixofizologiyauchunkattaahamiyatgaegabo‘ldi. Psixikataraqqiyotinifaqatbiologikqonunlarasosidatushunishmuvaffaqiyatgaerishmadi. Ulartaraqqiyotningijtimoiyomillariningroliniyo‘qqachiqarib, faqatbiologikomillarningrolinibo‘rttirmoqchibo‘ldilar.SHundaynazariyalardanbirimashhuramerikalikpsixologA.Gezellnazariyasidir. Utaraqqiyotdabiologikomillargaurg‘uberadi.Gezellningfikricha, ilko‘spirinlikYoshi 11 dan 21 Yoshgachadavometadi, ulardanbirinchibeshyil (11dan 16 Yoshgacha) bo‘lgandavrjudamuhimdir. Uningta’kidlashicha, o‘nyil, oltindavrbo‘libbolamuvozanatli, hayotniosonidroketadi, ota-onasibilanmuomalasiyaxshi, tashqiko‘rinishihaqidaqayg‘urmaydi. 11 Yoshdanorganizmdaqaytaqurishboshlanadi; bolata’sirchanbo‘libqoladi, qarshilikko‘rsatish (negativizm), kayfiyatningtezo‘zgarishi, tengdoshlaribilanjanjallar, ota-onagaqarshiisyonpaydobo‘ladi.12 Yoshdahayotgamunosabatijobiylashaboshlaydi, o‘smirningoiladanuzoqlashishihamdatengdoshlariningta’sirikuchayaboradi. BuYoshdagiasosiyhislatlar: aqllilik, chidamlilikvahazil; o‘smirbajonudiltashabbusbilanchiqadi, tashqiko‘rinishihaqidaqayg‘uraboshlaydivaqarama-qarshijinsvakillarigaqiziqishiortadi. 13 Yoshlilarningasosiyhislatlari – o‘smiro‘zibilano‘zibo‘lib, introvertlikhislatlarikuchayadi; o‘z-o‘zinitanqidqiladi, tanqiddantezxafabo‘ladi, psixologiyabilanqiziqaboshlaydi, ota-onagahamtanqidiymunosabatdabo‘laboshlaydi, do‘sttanlashihamo‘zgaribboradi, somatiko‘zgarishlarkuchayganligisabablikayfiyatningtezo‘zgarishinamoyonbo‘ladi.

14 Yoshdaintroversiyaekstroversiyabilanalmashadi, o‘smirmuloqatchan, kuch-quvvatgato‘la, o‘zigaishonchiortgan, insonlargavaularorasidagifarqqaqiziqishortadi. Uo‘ziniboshqalarbilansolishtirishni, kinovaadabiyqahramonlargao‘zinio‘xshatib, muhokamaqilishniyoqtiradi. Gezellningta’kidlashicha, 15 Yoshlilarningxususiyatlariniyagonashakldaifodalashqiyin, chunkiindividualfarqlarortibboradi. BuYoshdagiyangipsixologiktuzilma - mustaqillikruhiningortishibo‘lib, bundao‘smirningmaktabvaoilagamunosabatikuchayadi, tashqinazoratdanqochisho‘z-o‘zininazoratqilishvaonglio‘z-o‘zinitarbiyalashbilanuyg‘unlashadi. Bularningbarchasio‘smirningsalbiyta’sirlarniidrokqilishvatezxafabo‘lishiniorttiradi.

16 Yoshdayanaosoyishtalikboshlanadi: isyonchilikxushchaq-chaqlikkkaaylanadi, ichkimustaqillik, hissiybarqarorlik, muloqatchanlik, kelajakkaintilishkuchayadi.SHundayqilib, Gezelldabiogenetikqonsepsiyataraqqiyotningturlijihatlarini, xronologikbirlashtirilgantavsiflashgaaylanadi.