Umummetodologik fanlar kafedrasi

Savol va topshiriqlar
1. Boshlang‘ich sinflarda ,,Fe’l“ni o‘rganish maqsadini ayting.
2. Fe’lni o‘rganishdagi izchillik nimalardan iborat?
3. Bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llarni o‘tish uslubiyati haqida tushuncha bering.
4. Fe’llarni shaxs-son qo’shimchalari bilan o’zgarishi haqida gapiring
Tavsiya etiladigan adabiyotlar
1. Qosimov K. va boshqalar. Ona tili o‘qitish metodikasi. –T.: Nosir, 2009.
2. Qosimov K. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi. –T.: O‘qituvchi, 1995.
3. Roziqov O. va boshqalar .Ona tili didaktikasi –T.: Yangi asr avlodi, 2005.


11-mavzu. Boshlang‘ich sinflarda sintaktik tushunchalar ustida ishlash metodikasi.
Reja:
1. O‘quvchilarda asosiy sintaktik tushunchalarni shakllantirishning shart-sharoitlari
2. Gap ustida ishlash, o‘quvchilarda gap bo‘laklari haqidagi tasavvurlarni o‘stiri
3. So‘z birikmalari haqida tushuncha hosil qildirish

Boshlang‘ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar amaliy o‘rganiladigan va nazariy o‘rganiladigan bilimlarga bo‘linadi. Sintaksisga oid bilimlarni amaliy o‘rganish savod o‘rgatish davridayoq boshlanadi va 4-sinfda ham davom ettiriladi. Boshlang‘ich sinfda „Gap", „Darak gap", „So‘roq gap", „Buyruq gap", „His-hayajon gap", „Sodda gap", „Gap bo‘laklari", Gapning uyushiq bo‘laklari", „Undalmali gaplar" mavzulari nazariy o‘rganiladi. Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar bajariladi.

Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni ifodalashda gapdan ongli foydalanish ko‘nikmasini shakl­lantirish hisoblanadi.
Morfologiya va leksika, fonetika va orfografiya sintaksis asosida o‘zlashtirilgani uchun tilni o‘rganishda gap ustida ishlash markaziy o‘rin egallaydi. Gap nutqning asosiy birligi bo‘lib, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son, olmosh, fe’l va ularning muhim kategori- yalarining tilimizdagi rolini gap asosida bilib oladilar. O‘quvchilar ona tili leksikasini ham gap negizida egallaydilar. So‘zning leksik ma’nosi va uning qo‘llanish xususiyatlari so‘z birikmasi yoki gapda ma’lum bo‘ladi. So‘z gapda bir ma’noli bo‘ladi (gapdan tashqarida bir necha ma’no ifodalashi mumkin).
Metodist olima T. G. Ramzayeva boshlang‘ich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh yo‘nalishga bo‘ladi:

1. 
   Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo‘lgan gapning muhim belgilarini o‘rgatish).
   
2. 
   Gap qurilishini o‘rgatish (so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali boiaklarning xususiyatlari, yoyiq va yig‘iq gaplar ustida ishlash).
   
3. 
   O‘quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko‘ra turlaridan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish.
   
4. 
   Gapda so‘zlarni aniq qo‘llash ko‘nikmasini o‘stirish.
   
5. 
   Yozma nutqda gapni to‘g‘ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan boshlash, tinish belgilarini qo‘yish) ko‘nikmasini shakllantirish.
   

Ishning bu besh yo‘nalishi bir-biriga o‘zaro ta’sir etadi va gapning ayrim tomonlarini o‘rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama qilinadi. Gapni o‘rganish va nutqda undan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish o‘quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib, boyitib borishga asoslanadi. O‘quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish ehtiyoji tug‘iladi. U o‘z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak, aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi.
,,Gap“ mavzusi barcha sinflarda o‘rganiladi. Gapning belgilari haqidagi bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O‘quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi - gap haqidagi elementar tasawurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari, gapda so‘zlarning bog‘lanishi, gapning uyushiq bo‘laklarini o‘rganishga o‘tadilar.
Gap ustida ishlashning boshlang‘ich bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda o‘quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi, tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini bilmasdan turib? so‘zlardan gap tuzib bo‘lmaydi. Agar o‘quvchilar gapning bosh bo‘laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar. Ega va kesim gap­ning qurilishi va mazmunining asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham savod o‘rgatish davrida gapning bosh bo‘laklari ustida kuzatish o‘tkazgan ma’qul.
Gapning bosh bo‘laklarini kuzatish bilan o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq ifodalashga o‘rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko‘nikmasi shakllanadi. Gapni o‘rganish me’yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so‘z birikmasi haqidagi tasawur aniqlanadi.
Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan sintaktik material kam bo‘lsa ham, butun o‘quv yili davomida, boshqa mavzularga singdirilgan holda gap ustida ishlab boriladi.
Dasturga ko‘ra, 1-sinfda o‘quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. Gap tugallangan fikr biidirishi, gap so‘zlardan tashkil topishi, uning oxiriga ma’lurn tinish belgilari qo‘yilishi haqida amaliy ma’lumotlar beriladi.
2-sinfda esa o‘quvchilar gap haqida nazariy tushunchalar oladilar. Ular gapdan shu gap kim yoki nima haqida aytilganini va u haqda nima deyilganini bildirgan so‘zni ajratishga o‘rganadilar. Aslida gap­ning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi va bu bosh bo‘laklarni o‘rganishga muqaddima bo‘ladi.
3-sinf gap ustida ishlashda yangi bosqichdir. O‘quvchilar gapni amaliy o‘rganishdan tushuncha sifatida o‘rganishga o‘tadilar. Ular gapning muhim belgilarni bilib oladilar. Bu bosqichda bosh va ikкinchi darajali bo‘laklarning ta’rifi, ega va kesim atamalari kiritiladi. Bu sinfda gapda so‘zlarning bog‘lanishiga katta e’tibor beriladi. O‘quvchilar gapning asosi (ega va kesim)ni ajratadilar, ikkinchi darajali bo‘laklarni farqlaydilar va gapdagi ikki so‘z (hokim va tobe so‘z)ni, so‘zlarning grammatik jihatdan, ya’ni qo‘shimchalar orqali bog‘lanishini bilib oladilar.
4-sinfda gapning uyushiq bo‘laklarini o‘rganish bilan gap bo‘laklari haqidagi bilim kengaytiriladi.
Shunday qilib, o‘quvchilarda gap bo‘laklari haqidagi tasavvurni o‘stirish gapni o‘zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birinchidan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari gap bo‘laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga) bo‘linishini o‘zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo‘laklar turlarga ajratilmaydi. Gapni o‘zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo‘laklar esa bosh bo‘laklarni aniqlovchilik va to‘ldiruvchilik vazifasini bajaradi.
Ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyatini ochish uchun o‘quvchilar gapni tahlil qiladilar va ular qaysi gap bo‘lagiga bog‘lanib, uni izohlab kelayotganini aniqlaydilar. Ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyatlari gapni yoyish (yig‘iq gapni yoyiq gapga aylantirish) jarayonida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, o‘quvchilar „ Qaldirg‘ochlar uchib keldi “ gapini yozadilar. Fikrni to‘liq ifodalash uchun gapga qayerga? va qachon? so‘roqlariga javob bo‘lgan so‘zlarni qo‘yish topshiriladi. O‘quvchilar bu vazifani bajarib, qaysi gap bo‘lagi (ikkinchi darajali bo‘lak) fikrni yana aniqroq ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar.
O‘quvchilarda gapda so‘zlarning bog‘lanishini aniqlash ko‘nikmasini shakllantirish muhim sintaktik va nutqiy ko‘nikmalar qatoriga kiradi. So‘z birikmasi gap qismi sifatida ajratiladi va boshlang‘ich sinflarda uning muhim belgilari idrok qilinadi. „So‘z birikmasi" atamasi darsliklarga kiritilmagan, ta’rifi berilmaydi. Ammo kichik yoshdagi o‘quvchilar uning quyidagi muhim belgilarini amaliy bilib olishlari zarur:
1.So‘z birikmasi mazmun va grammatik tomondan bog‘langan ikki qism bo‘ladi. Masalan, „Dunyo xalqlari tinchlik uchun kurashadilar" gapida ikkita so‘z birikmasi bor: 1) dunyo xalqlari; 2) tinchlik uchun kurashadilar.
2.So‘z birikmasida bir so‘z hokim ikkinchi so‘z tobe bo‘ladi. Ho- kim so‘zdan tobe so‘zga so‘roq beriladi, tobe so‘z shu so‘roqqa javob bo‘lgan so‘zdir. Masalan, (Qanday?) Iqtidorli o‘quvchilar (nimaga?) to ‘garakka a’zo bo ‘Idilar. Ega va kesim so‘z birikmasini emas, gapni hosil qiladi.
Gap tarkibidagi so‘z birikmalarini ajratish ko‘nikmasi uzoq mashq davomida shakllantirilib boriladi. Buning uchun o‘quvchilarning so‘z birikmasidan bir so‘zning boshqa so‘zga tobeligini tushunishga qara­tilgan mashqlar tizimidan foydalaniladi:
1.Gaplarni yoyish. Buning uchun gapning qaysi bo‘lagi yoyishni talab qilishi aniqlanadi. Masalan, „Daraxtlar gullaydi" gapini tahlil qi­lish uchun berilgan ega va kesim (gapning asosi) ajratiladi.
-Daraxtlar qachon gullashini aytish uchun gapga qaysi so‘zni qo‘shish kerak?
-Qachon gullaydi? (bahorda gullaydi)
-Bu so‘z gapning qaysi bo‘lagi bo‘ladi? (Ikkinchi darajali bo‘lak)
-U gapning qaysi bo‘lagiga bog‘lanadi, ya’ni tobelanadi? (Kesimga bog‘lanadi)
-Gapga egani izohlaydigan yana bitta so‘z qo‘ying. Qanday gap hosil bo‘ldi? (Mevali daraxtlar bahorda gullaydi).

2. 
   So‘zlari aralash berilgan gapni qayta tiklash. Avval gapning asoslari (ega va kesim) tiklanadi (aniqlanadi), so‘ng so‘roqlar yordamida ikkinchi darajali bo‘laklar (so‘z birikmalari) „topiladi", tiklanadi. Masalan, Mashinada, teradi, terimchi, paxtani.
   

-Gap kim haqida aytilgan? (Terimchi haqida, kim? — terimchi)
-U haqida nima deyilgan? (Teradi. Terimchi teradi — bosh bo‘laklar).
-So‘roqlar yordamida so‘z birikmasini toping. Nimani? teradi (Paxtani teradi), nimada? teradi (Mashinada teradi). Keyin gapda so‘zlarning qulay tartibi aniqlanadi (Terimchi paxtani mashinada teradi). Gap ohanggi ustida ishlanadi.
3.Uzluksiz (tinish belgilarisiz) matndan gaplarni ajratish. Mashq­ning bu turi ongli bo‘lishi uchun har bir gapning bosh bo‘laklarini va so‘z birikmalarini ajratish lozim.
4.Gapni tahlil qilish va chizmasini chizish. Gap tahlil qilinayotganda dastlab uning asosi ajratiladi, keyin egani izohlovchi ikkinchi darajali bo‘lak, kesimni izohlovchi ikkinchi darajali bo‘lak, boshqa ikkinchi darajali bo‘lakni izohlovchi ikkinchi darajali bo‘lak ajratiladi. Shunday qilib, asta-sekin so‘z birikmalari ham aniqlanadi.
5.O‘qituvchi bergan chizma yoki so‘roqlar asosida gap tuzish:
Kim? nimalami? nima qildi? (Bola olmalarni terdi).
So‘z birikmasi ustida ikki yo‘nalishda ish olib boriladi:
1)so‘z birikmasiga gap ichida gapning tarkibiy qismi sifatida qaraladi;
2)so‘z birikmasiga predmetning yoyiq nomi sifatida qaraladi, masalan, soat — so‘z, oltin soat, qo‘l soat, osma soat, elektron soat — so‘z birikmalari.
Quyida 2-sinfda gapning bosh bo‘laklarini o‘rganishga oid dars namunasini keltiramiz:
Mavzu: Gap (gap asosini aniqlash).
Darsning maqsadi:
1.O‘quvchilarda gap kim yoki nima haqida aytilganini (ega­ni) va u haqda nima deyilganini bildirgan so‘zni (kesimni) gapdan topish ko‘nikmasini shakllantirish.
2.Nutqdan gapni ajratish ko‘nikmasini o‘stirish.
3.O‘quvchilarni o‘z fikrini aniq, tushunarli va ravon ifodalashga o‘rgatish.
Darsning turi: yangi bilim beruvchi dars
Darsning metodi: suhbat, izlanish metodi
Darsning borishi
1.Uy vazifasi tekshiriladi.
2.,,Gap“ mavzusi esga tushiriladi.
O‘quvchilar diqqatiga quyidagi gaplar havola qilinadi:
1.O‘qituvchi bolalarni o‘qitadi.
2.Kuzda har xil mevalar pishadi.
3.Tikuvchi kiyimiarni tikadi.
4.0‘quvchilar kitoblarni sevib o‘qiydilar.
-Gap nimalardan tashkil topadi?
-Og‘zaki nutqda biz bir gapni ikkinchisidan qanday ajratamiz?
-Yozuvda gapning boshi va oxiri qanday belgilanadi?
O‘qituvchi yuqoridagi savol-javobdan so‘ng, o‘quvchilar javo-
bini umumlashtiradi:
-Demak, gap tugallangan mazmun bildiradi. Gap oxiriga uning mazmuniga qarab nuqta, so‘roq va undov belgisi qo‘yiladi. Gap so‘zlardan tuzilib, uning birinchi so‘zi bosh harf bilan yoziladi.

2. 
   O‘qituvchi o‘quvchilar diqqatini jadvaiga qaratadi. Har bir gap quyidagicha tahlil qilinadi:
   

-Birinchi gapda kim haqida aytilgan?
-O‘qituvchi so‘ziga savol bering? (Kim?) Uning tagiga bir chiziq chizamiz (O‘qituvchi jadvalga chizadi).
-O‘qituvchi haqida nima deyilgan?
-O‘qitadi so‘ziga savol bering (nima qiladi?). Uning tagiga ikki chiziq chizamiz (O‘qituvchi jadvaiga chizadi).
-Ikkinchi gap nima haqida aytilganligini qaysi so‘z bildiryapti? (Mevalar) Bu so‘zga savol bering (nimalar?). Tagiga chizamiz.
-Mevalar haqida nima deyilgan? (pishadi) Tagiga chiziladi.
Shu tariqa keyingi gaplar ham tahlil qilinadi: Shundan so‘ng o‘qituvchi tagiga chizilgan so‘zlar gapning asosiy mazmunini bildi­rishini, yana shunday so‘zlar ishtirokisiz gap hosil bo‘lmasligini, agar gapning asosini bildiruvchi so‘zlardan loaqal bittasi ham gapda ishtirok etmasa, gap mazmun jihatdan yakunlanmay qolishi yoki noaniq bo‘lib qolishi tushuntiriladi. Bu holatlar misollar bilan ko‘rsatiladi. Masalan, O‘quvchilar maktabga boradilar gapida gapning asoslaridan biri — o‘quvchilar so‘zi tushib qolsa, gapimiz noaniq bo‘lib qoladi, o‘quvchilar haqida nima deyilgan so‘z (boradilar) tushib qolsa, gap mazmun ifodalamaydi. So‘ng darslikdagi qoida o‘qitiladi.
4. Darslik bilan ishlash. 261-mashq yozma bajariladi. O‘quvchi­lar matnda nechta gap mavjudligini, gapning grammatik asosiarini o‘qituvchi yordamida topadilar va ularning tagiga chizadilar. 262- mashq yuqoridagi mashq asosida o‘quvchilar tomonidan mustaqil bajariladi (Bunda o‘quvchilar ushbu mashqni maxsus mustaqil ish daftarlariga yozib o‘qituvchiga topshiradilar).
5.Jadval asosida og‘zaki mashq.

Kim ?	bemorlarni davolavdi.
Nima ?	sichqonlarni tutadi.
Nima ?	yukni tashiydi.

O‘qituvchi gapdagi so‘roqlar o‘rniga qo‘yish uchun kerakli bo‘lgan so‘zlarning rasmlarini ko‘rsatadi (shifokor, mushuk, tuya). O‘quvchilar tayanch so‘zlar yordamida gaplarni o‘qiydilar va gaplar og‘zaki tahlil qilinadi.

Taxminiy tayyorgarlik ko‘rib, bog‘lanishli gap tuzish va uni yozish.
Texnik vosita orqali ,,Bog‘bonlarga yordam“ lavhalari ko‘rsatiladi va hikoya yozish topshiriladi. Gap tuzishda har bir so‘zni takroriy ishlatishning oldini olish uchun ma’nosi yaqin so‘zlardan foydalanish tushuntiriladi (masalan: bolalar, qizlar, o‘quvchilar, o‘rtoqlar). Bu so‘zlar xattaxtaga yozib qo‘yiladi.

7. 
   Uyga vazifa qilib 263-mashq beriladi. O‘qituvchi uyga vazifani qanday bajarishni tushuntiradi.