Umurtqasizlar zoologiyasidan

69-rasm. Hasharotlar qanotlarining har xil shakllari va ularning tomirlanish
tiplari: 1-parda qanotlarniki; 2-qo‘ng‘izlamiki; 3-qatiq qanotlilamiki; 4-pashsha-
larniki; 5-ninachilarniki; 6-pichanxo‘rlarniki; 7-vizildoq pashshalarniki: C-kostal
tomir; Sc-subkostal tomir; Mi-M2-M3-medial tomirlar va ularning tarmoqlari;
Cu-kubital tomir; A„-anaI tomir; Ri-R^-radial tomirlar va ularning shoxchalari.
189

---

Tuban tuzilishga ega bo'lgan qanotsiz hasharotlarda va yashash 
sharoitiga moslashish jarayonida qanotlari qisqargan (yo'qolgan) ayrim 
guruh hasharotlarda (bitlar, burgalar) qanotlar bo'lmaydi.
Ikki qanotiilar turkumiga mansub bo‘lgan hasharotlarning o'rta 
ko‘krak qismida faqat bir juft qanot bo'ladi. Ularning keyingi ko'krak 
qismidagi ikkinchi ju ft qanotlari vizillab tovush chiqaradigan organga 
aylangan (chivinlar, 
pashshalar, 
so'nalar, 
iskabtoparlar). 
Ayrim 
hasharotlarning birinchi juft qanotlari qalin xitindan iborat bo'Iib, uning 
ostidagi pardasimon ikkinchi ju ft qanotlarini himoya qilib qanotlar 
dorzal (yelka) va ventral (pastki) joylashgan ikki plastinkadan iborat 
bo'Iib, 
ularning 
o'rtasida 
shoxchalar 
hosil 
qiladigan 
va 
tannoqlanmaydigan 
tomirlari 
bor. 
Ba'zi 
guruh 
hasharotlarning 
(kapalaklar) qanotlari tangachalar bilan qoplangan bo'ladi. Tashqi 
ko'rinishidan hasharotlarning qanotlari uchburchak shaklida bo'Iib, 
uning hasharot tanasiga birikkan burchagi asosiy yoki bazal, unga 
qarama-qarshi burchagi apikal yoki tepa, uchinchi burchak esa keyingi 
(anal) burchakni tashkil qiladi Bu uchburchakning uch tomoni qanotning 
qirralarini hosil qiladi.
Hasharotlarning qorin bo'lim ida haqiqiy rivojlangan oyoqlar 
bo'lmaydi. 
Birlamchi 
qanotsizlarda 
ayrim 
qorin 
bo'g'im larida 
grifelkalar deb ataladigan maxsus o'sim talar yoki qorinning orqa uchida 
joylashgan ayricha ko'rinishida oyoq rudimentlari bo'ladi, shular 
yordamida ular sakraydi. Boshqa hasharotlarning oxirgi bo'g'im larida 
b o'g 'im ortiqlari-serkilar, erkaklarida esa grifelkalar ham bo'ladi.
Hasharotlar og‘iz organlarining tuzilishi oziq xili va oziqlanish 
usuliga muvofiq har xil, ya’ni kemiruvchi, kemiruvchi-so'ruvchi, 
so'ruvchi, sanchib-so'ruvchi va yalovchi tipda tuzilgan boladi (70- 
rasm).
Chivinlar, iskabtoparlar, o'sim lik bitlari, burgalar, bitlar va ba’zi bir 
boshqa hasharotlarning og 'iz apparatlari sanchib-so‘ruvchi tipda 
tuzilgan. Qattiq ovqat bilan oziqlanadigan hasharotlardan-suvaraklar, 
qo'ngizlar, kapalak qurtlari va to 'g 'ri qanotlilarning og‘iz apparati 
kemiruvchi tipda tuzilgan.
So'ruvchi tipdagi og‘iz apparati suyuq ovqat bilan oziqlanadigan 
kapalaklarda (imagolarida) uchratishimiz mumkin. Kapalaklarning og'iz 
apparati suvaraklaming og'iz apparatiga nisbatan keskin o'zgargan. 
Bunday og'iz apparatida ustki lab, ustki ja g ‘lar va ostki lablar qisqargan, 
ya'ni rudiment holatida bo'ladi. Ostki jag'lam ing har biri uzun tarnovcha
190

---

hosil qiladi. Ikkala maksillaning tamovchalari o‘zaro qo‘shilib, uzun 
xartumni hosil qiladi.