Universiteti umarov b. M., Norbekova b. Sh. Bolalar psixologiyasi
Yüklə 2,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
13.3. Bolalar o‘z tengdoshlariga berayotgan baholari Bolalar o‘z tengdoshlariga ber ayotgan baholar dastlabki hollarda tarbiyachi bahosini oddiy takrorlanishidir. Uch- to‘rt yoshli bolalardan «Guruhda kim eng yaxshi bola?» deb so‘rashganda, «Lola, chunki u tez ovqatlanadi» yoki «Vali, chunki u aytganni qiladi» degan javobni be radi. Lekin sekin- asta baholar ma’noga ega bo‘lib boradi. Har xil o‘yin turlarini biladigan, o‘rtoqlari bilan o‘yinchoqlarini bo‘lishadigan, zaiflarni himoya qiladigan va hakozo bolalar ijobiy baholanadigan bo‘ladi. To‘rt -besh yoshdan boshlab, bolalar uchun guruh bahosi juda muhim bo‘ladi. Ular o‘zlarini tengdoshlari ma’qul topmaydigan harakatlardan tiyishga va ijobiy munosabatga erishishga intiladilar. Bolalar bog‘cha guruhida har bir bola, tengdoshlarini unga bo‘lgan munosabatini bildiruvchi, aniq o‘ringa ega bo‘lad i. Katta shuhrat qozongan ikki-uch bola ajralib turadi: ular bilan ko‘plar do‘stlashishni, mashg‘ulotlarda birga o‘tirishni, ularga o‘xshashni xohlashadi, ularning iltimoslarini mamnuniyat bilan bajarishadi, o‘yinchoqlarini bo‘lishishadi. Shu bilan bir qat orda tengdoshlari umuman suymaydigan bolalar ham topiladi. Ular bilan kam gaplashishadi, o‘yinga qo‘shishmaydi, ularga o‘yinchoqlarini berishni xohlashmaydi. Bolalarning qolgan qismi bu ikki «qutb» orasida joy topgan. Bolani qanday qabul qilishlariga sabab bo‘ladigan bir necha omillar mavjud: uning bilimi, aqliy rivoji, fazilatlari, boshqa bolalar bilan aloqa o‘rnata olishi, tashqi ko‘rinishi, jismoniy kuchi, chidamliligi va hokazo. Bolaning tengdoshlar guruhidagi o‘rni ular tomonidan qanchalar qabul qilinganini, qanchalar e’tirof etilish xohishi amalga oshgan yoki oshmaganini ko‘rsatadi. Bola shaxsining rivojlanishida irodaviy harakatlar va nutq ning o‘rni. Maktabgacha yosh davri o‘z xulq -atvorini, ichki va tashqi harakatlarini ongli tarzda boshqarish qobiliyati sifatida irodaning tarkib topish davridir. Ta’lim - tarbiya jarayonida kat talar va tengdoshlari ta’siri ostida bolada o‘z xattiharakatlarini boshqarish, maqsadga erishish ko‘nikmalari shakllanadi.Bunda bola yuzaga kelgan qiyinchiliklarni еngib o‘tishga harakat qiladi. Bola o‘z holatini, masalan, mashg‘ulotlarda tarbiyachi talab etganidek 228 tinch o‘tirish, qimirlayvermaslik kabi harakat larni nazorat qilish malakalarini egallaydi. Bog‘cha yoshidagi bola o‘z idroki, xotirasi, tafakkurini b oshqara boshlaydi. Agar 3 yoshli bolaga muzda sirpanchiq uchayotgan bolalar tasvirlangan rasmni ko‘rsatib, ulardan qayli biri qo‘lqopini yo‘qotganligi so‘ralsa (bolalardan biri qo‘lqopsiz va qo‘lqop qor ustida yotgani tasvirlangan) bola bunga javob bermaydi. Masalani hal qilish uchun barcha rasmdagi figu ralarni ketma- ket ko‘zdan kechirish lozim. Bolaning nigohi esa tartibsiz tarzda biridan ikkinchisiga sakrab ketadi, keyinchalik bola kattalar yordamida ixtiyoriy idrok qilishga o‘rganadi va shunga o‘xshash masalalarni muvaffaqiyatli е cha boshlaydi. Esda olib qolish va qayta esga tushirish boshqariladigan jarayonga aylana boradi. To‘rt yoshga еtganda bola o‘z oldiga kattalar topshirig‘ini yoki yoqimli she’rni esda olib qolish maqsadini qo‘ya oladi. To‘rt yosh li bolalarda aqliy faoliyatni boshqarish qobiliyati kuzatiladi. Masalan, boshqotirmani hal qilishda ular qismlarni bir butun, yaxlit qilib birlashtirishda sabr bilan turli xil variantlarni qo‘llab ko‘radilar, bunda ular bir variantdan izchil tarzda ikkinch isiga o‘ta oladilar. Bu yoshda xulq-atvorni ongli ravishda boshqarish shakllana boshlaydi. Irodaviy harakatlar yuzaga kelishi bilan bir qatorda ixtiyorsiz, impulsiv harakatlar ham saqlanib qoladi. Irodaviy harakatlar genezisiga murojaat qiladigan bo‘lsak, maktabgacha davr mobaynida irodaviy harakatlar ham ularning umuman xulq- atvoridagi vazni ham o‘zgarib boradi. Kichik bog‘cha yo shida bolaning xulq-atvori deyarli butunlay impulsiv xattiharakatlardan tashkil topsa, 4-5 yoshli bolalarda iroda namoyon qilish kuchayadi, biroq xulq- atvorda ular katta o‘rin egallamaydi. Faqat katta bog‘cha yoshida bola nisbatan irodaviy zo‘riqishlarga qobil bo‘la boshlaydi. Shunday qilib, irodaviy harakatlarning yuzaga kelishi va rivojlanishi Xarakter li bo‘lib, xulq - atvorda ular ni qo‘llash sohasi hamda egallagan o‘rni chegaralangan. Bola irodasining rivojlanishi maktabgacha yosh davrida yuz beradigan xulq- atvor motivlarining o‘zgarishi bilan uzviy bog‘langan. Bola uchun eng muhim bo‘lgan motivlar guruhining birinchi o‘rinda turis hi shunga olib keladiki, bola qo‘yilgan maqsadga ongli tarzda erisha boshlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar irodaviy harakatlarining rivojida o‘zaro bog‘liq 3 ta tomonni ajratib ko‘rsatish mumkin. Bular: 229 Maktabgacha yosh davrida harakatlar maqsadga yo‘ nalganligining tarkib topishida vazifani bajarish jarayonidagi muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlik katta ahamiyat kasb etadi. Ular qiyinchiliklarni е ngib o‘tish va maqsadni ushlab turish davomiyligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Maqsadga erishishdagi omadsizlik bolani unchalik tashvishlantirmaydi. 4-5 yoshli bolalarda esa omadsizlik ularni quyushqondan chiqaradi; faoliyat muvaffaqiyatli amalga oshirilayotgan bo‘lsa bolalar ishni oxirigacha еtkazishga intiladilar. Katta bog‘cha yoshidagi bolalar ham o‘zlarini shunday tutadilar. Hatto ularning ba’zilari ishga boshqacha munosabatda bo‘la boshlaydilar, ni ma bo‘lsa ham qiyinchiliklarni еngib o‘tishga harakat qiladilar, o‘z kuchlarini yana bir bor sinab ko‘rishlari uchun imkon so‘raydilar, е ngilishdan bosh tortadilar. Bog‘cha yoshi davrida tarbiyachi ta’siri ostida bola o‘z harakatlarini maqsaddan ancha yiroq motivlarga, xususan ijtimoiy Xarakterdagi motivlarga (onasiga sovg‘a qilish) bo‘ysundirishga o‘rgana boshlaydi. Bola irodasiga qarama-qarshi motivla r to‘qnashish vaziyatlari alohida talablar qo‘yadi. Bola bo‘lishi mu mkin bo‘lgan ikkita qarordan birini tanlashi zarur bo‘ladi. Ushbu vaziyatda motivlar kurashi ro‘y beradi va ulardan birining g‘alabasi bilan yakunlanadi. 3 yoshli bola xulq -atvori qarama-qarshi turtkilarning to‘qnashuvi sababli yuzaga keluvchi ichki nizolar bilan Xarakter lanadi. Biroq bola ko‘pincha ongsiz, tanlovsiz, kuchliroq turtki ta’siri ostida harakat qiladi. Ular uchun tanlov vaziyati juda murakkab bo‘lib, bunday vaziyatga tushib qolgan bola biron-bir qaror qabul qilishga noqobil Yüklə 2,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|