Uot heydəR ƏLİyevin nitqində MÜRƏKKƏb cüMLƏLƏRDƏN İSTİfadə Üsullari


Cəzanı  insan  şəxsiyyətinə  hörməti  təmin  edən  şəraitdə  çəkmək  hüququ  -



Yüklə 1,07 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/13
tarix26.02.2017
ölçüsü1,07 Mb.
#9791
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13

Cəzanı  insan  şəxsiyyətinə  hörməti  təmin  edən  şəraitdə  çəkmək  hüququ  -  Məhkumların 

qanunla təsbit olunmuş bu hüququ onlarla rəftara həsr olunmuş beynəlxalq sənədlərin tələblərində 

də  nəzərdə  tutulmuşdur.  Cəzaları  icra  edən  müəssisə  və  ya  orqanın  işçi  heyəti  məhkumlara  qarşı 

münasibətdə nəzakətli olmalıdır. Məhkumlar qəddar və ya insan ləyaqətini alçaldan rəftara məruz 

qalmamalıdırlar.  Məhkumlara  məcburetmə  tədbirləri  yalnız  qanuna  əsasən  tətbiq  edilə  bilər. 

Məhkumlar onların həyat və sağlamlıqlarını təhlükə altına qoya bilən tibbi və ya başqa təcrübələrə 

məruz qala bilməzlər. 

İctimai faydalı əməklə məşğul olmaq hüququ - Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 

35-ci  maddəsinə əsasən,  hər kəsin  əməyə olan qabiliyyəti əsasında sərbəst surətdə özünə fəaliyyət 

növü, peşə, məşğuliyyət və iş yeri seçmək hüququ vardır [5, 248]. Bu hüquq məhkumlara da aiddir. 

Hər bir məhkum cəzaçəkmə müəssisəsinin müdiriyyəti tərəfindən müəyyən edilmiş yerdə və işlərdə 

əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmalıdır. 

Cəzaçəkmə  müəssisəsinin  müdiriyyəti  məhkumların  cinsini,  yaşını,  əmək  qabiliyyətini, 

sağlamlığını,  imkan  daxilində  ixtisaslarını  nəzərə  alaraq  onları  faydalı  əməyə  cəlb  etməlidirlər. 

Məhkumlar  bir  qayda  olaraq,  cəzaçəkmə  müəssisələrinin  istehsalat  sahələrində  və  cəzaçəkmə 

müəssisələrindən kənar digər istehsalat obyektlərində müəyyən olunmuş qaydada mühafizə, təcrid 

olunmaqla  əməyə  cəlb  olunurlar.  Məhkumlar  cəzaçəkmə  müəssisəsində  müdiriyyətin  icazəsi  ilə 

fərdi  əməklə  məşğul  ola  bilərlər.  Altmış  yaşından  yuxarı  kişi,  əlli  beş  yaşından  yuxarı  qadın 

Məhbuslarla sosial işin təşkili xüsusiyyətləri 

 


 

31 


 

məhkumlara, birinci və ikinci qrup əlilliyi olan məhkumlara, hamiləliyi dörd aydan çox olan və ya 

cəzaçəkmə  müəssisələri  nəzdindəki  uşaq  evlərində  uşaqları  olan  qadın  məhkumlara  könüllülük 

əsasında  işləməyə  icazə  verilir.Yetkinlik  yaşına  çatmayan  məhkumlar  əmək  qanunvericiliyinə 

uyğun  işə  cəlb  edilirlər.  Həbsxanada  cəza  çəkən  məhkumların  əməyi  ancaq  həbsxana  ərazisində 

təşkil olunur. 



İstirahət  etmək  hüququ  -  Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  37-ci  maddəsinə 

əsasən,  hər  kəsin,  o  cümlədən,  məhkumların  istirahət  hüququ  vardır.  Məhkumların  iş  vaxtının 

müddəti, əməyin mühafizəsi və istehsalat sanitariya qaydaları əmək qanunvericiliyinə uyğun olaraq 

müəyyən  edilir.  Məhkumlara  istirahət  günləri  verilir  və  onlar  əmək  qanunvericiliyində  nəzərdə 

tutulmuş  qaydada  bayram  günlərində  işdən  azad  edilirlər.Məhkumların  ödənişli  əməyə  cəlb 

edildikləri  vaxt  ümumi  əmək  stajına  daxil  edilir.  Əmək  stajının  hesablanması  təqvim  ilinin 

yekununa  əsasən,  cəzaçəkmə  müəssisəsinin  müdiriyyəti  tərəfindən  aparılır.  Ardıcıl  olaraq  əmək 

vəzifələrini  yerinə  yetirməyən,  yaxud  digər  hallarda  işdən  boyun  qaçıran  məhkumların  müvafiq 

dövrdəki  iş  vaxtları  cəzaçəkmə  müəssisəsinin  müdiriyyətinin  təqdimatına  əsasən  məhkəmənin 

qərarı ilə onların ümumi əmək stajından çıxarıla bilər. 



Dini  etiqad  azadlığı  -  Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  48-ci  maddəsinə  əsasən, 

hər kəsin vicdan azadlığı vardır. Hər kəsin dinə münasibətini müstəqil müəyyənləşdirmək, hər hansı 

dinə təkbaşına və  ya başqaları  ilə birlikdə  etiqad etmək,  yaxud heç bir dinə etiqad etməmək, dini 

münasibəti  ilə  bağlı  əqidəsini  ifadə  etmək  və  yaymaq  hüququ  vardır.  Dini  mərasimlərin  yerinə 

yetirilməsi ictimai qaydanı pozmursa və ya ictimai əxlaqa zidd deyildirsə, sərbəstdir. Dini etiqad və 

əqidə hüquq pozuntusuna bəraət qazandırmır. Məhkumların vicdan və dini etiqad azadlığına təminat 

verilir.  Onlar  istədikləri  dinə  etiqad  etmək  və  ya  etməmək  hüququna  malikdirlər.  Məntəqə  tipli 

cəzaçəkmə müəssisələri və xüsusi müəssisələrdə məhkumların xahişi ilə onlara cəzanın icra edildiyi 

yerin inzibati ərazi hüdudları daxilində ibadət yerlərinə getməyə icazə verilə bilər. 

Məhkumlar  Azərbaycan  Respublikasının  qanunvericiliyi  ilə  müəyyən  edilmiş  vəzifələr 

daşıyırlar. Məhkumların əsas vəzifələri aşağıdakılardır: 

-

 



Məhkumlar  Azərbaycan  Respublikasının  vətəndaşları  üçün  qanunvericiliklə  müəyyən 

olunmuş  vəzifələri  yerinə  yetirməli  və  cəmiyyətdə  qəbul  edilmiş  davranış  normalarına  riayət 

etməlidirlər. 

-

 



Məhkumlar  Cəzaların  İcrası  Məcəlləsinin,  habelə  ona  uyğun  qəbul  edilmiş  digər  normativ 

hüquqi aktların tələblərinə riayət etməlidirlər. 

-

 

Məhkumlar cəzanı icra edən müəssisə və ya orqanın işçi heyətinin qanuni tələblərini yerinə 



yetirməlidirlər. 

-

 



Məhkumlar  cəzanı  icra  edən  müəssisənin  işçi  heyətinə  və  cəzaçəkmə  müəssisəsinə  baş 

çəkən şəxslərə, habelə digər məhkumlara qarşı nəzakətlə davranmalıdırlar. 

Məhbuslar  müvafiq  kateqoriyalara  bölünürlər.  Müxtəlif  kateqoriyalardan  olan  məhbuslar 

onların  cinsi,  yaşı,  əvvəllər  məhkum  olunması,  həbs  edilməsinin  hüquqi  səbəbləri  və  onlarla 

davranışa  dair  sərəncam  nəzərə  alınmaqla,  ayrı-ayrı  müəssisələrdə,  yaxud  eyni  müəssisənin 

müxtəlif hissələrində saxlanırlar. Beləliklə: 

1) Kişilər və qadınlar mümkün qədər ayrı-ayrı müəssisələrdə saxlanmalıdır; kişilər və qadınlar 

eyni  müəssisədə saxlanırsa, tamamilə ayrı-ayrı binalarda  yerləşdirilməldir; 2) Məhkum  edilməmiş 

məhbuslar məhkum edilmişlərdən ayrı yerləşdirilməlidir; 3) Borc öhdəliklərini yerinə yetirmədiyinə 

görə  məhkum  edilmiş  şəxslər  və  mülki  işlərə  görə  həbs  edilmiş  məhbuslar  cinayət  törətmiş 

şəxslərdən ayrı yerləşdirilməlidir; 4) Azyaşlı qanun pozucuları yaşlılardan ayrı saxlanmalıdır.  

Məhbusların  məlumatlandırılması  və  onların  şikayət  verməsi  -  Hər  bir  məhbusa 

həbsxanaya  qəbul  edilərkən  mənsub  olduğu  kateqoriyaya  aid  məhbuslarla  davranış  qaydalarına, 

müəssisənin  intizam  tələblərinə,  habelə  yol  verilən  informasiyanı  almaq  və  ərizə  vermək 

vasitələrinə,  həmçinin  onu  hüquq  və  vəzifələri  barədə  özünə  hesabat  verməsinə  və  həmin 

müəssisənin  həyat  şəraitinə  uyğunlaşmasına  imkan  yaradan  bütün  digər  məsələlərə  dair  yazılı 

Məmiyev C.M., Bünyadov Z.V. 

 

 


 

32 


 

informasiya  verilir.  Savadsız  məhbuslar  şifahi  qaydada  məlumatlandırılmalıdır.Hər  bir  məhbus  iş 

günlərində  müəssisənin  direktoruna  yaxud  onun  vəkil  etdiyi  əməkdaşa  ərizə  vermək  və  şikayət 

etmək imkanına malik olmalıdır. 

Son  dövrlərdə  Azərbaycan  Respublikasının  ədliyyə  sahəsində  həyata  keçirilən  islahatlar 

məhbuslarla sosial  işin təşkilində mühüm perspektivlər vəd edir. Cənab  Prezident  İlham Əliyevin 

məqsədyönlü  şəkildə  həyata  keçirdiyi  hüquqi  dövlət  quruculuğu  və  vətəndaş  cəmiyyətinin  tərkib 

hissəsi olan ədliyyə sistemi bu fikirləri söyləməyə bizdə böyük inam yaradır. Bu inama əsaslanaraq 

qeyd  etmək  istəyirik  ki,  cəzaçəkmə  müəssisələrində  islah  olunan  məhbuslar  azadlığa  çıxdıqdan 

sonra cəmiyyətimiz üçün faydalı olacaq vətəndaşlara çevriləcəkdir. 



Elmi  yeniliyi:  Məqalədə  sosial  cəmiyyətdə  məhbusların  həyatı,  dövlət  tərəfindən  onlarla 

aparılan sosial işin təşkili açıqlanmışdır. 



Tətbiqi əhəmiyyəti: Məqalə çox aktual mövzunu əhatə etdiyi üçün həm ali məktəb tələbələri, 

həm də ayrı-ayrı vətəndaşlar yararlana bilər. 



 

ƏDƏBİYYAT 

1.

 



Azərbaycan Respublikası Cəzaların İcrası Məcəlləsi. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2013, 220 s. 

2.

 



Əfəndiyev E. Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin (ümumi və xüsusi hissə) qısa 

şərhi. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2013, 150 s. 

3.

 

Quliyev C., Hümbətov  M., Mustafayev N. Azərbaycan Respublikasının Cəza-icra hüququ.  



Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2010, 255 s. 

4.

 



Sosial işin əsasları. Müntəxəbat. I hissə.  Bakı: Bakı Universiteti, 2006, 359 s. 

5.

 



Sosial işin əsasları. Müntəxəbat. II hissə.  Bakı: Bakı Universiteti, 2006, 455 s. 

 

РЕЗЮМЕ 

ОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗАЦИИ СОЦИАЛЬНОЙ РАБОТЫ  

С ЗАКЛЮЧЕННЫМИ 

Мамиев Д.М., Буньядов З.В. 

 

Ключевые слова: заключенный, право, социальный, закон, наказание 

В статье отмечается, что основные направления социальной работы с заключенными 

заключаются в оказании им правовой и психологической помощи. Необходимо с уважением 

относиться  к  свободе  мысли  и  вероисповедования  заключенных.  Права  и  свободы 

заключенных могут быть ограничены лишь в порядке, определенном законодательством. 

 

SUMMARY 

SPECIFICATIONS OF ORGANIZATION OF SOCIAL WORK WITH PRISONERS 

Mamiyev J.M., Bunyadov Z.V. 

 

Key words: prisoner, right, social, law, penalty 

Main direction of social work with prisoners is legal and psychological assistance to them. 

Freedom of thought, freedom of religion and freedom of conscience of prisoners will be approched 

with respect. Rights and freedoms of prisoners can be limited only by rules defined in legislation. 



 

 

Daxil olma tarixi: 

Ilkin variant 

17.06.2015 

 

Son variant 



 

Məhbuslarla sosial işin təşkili xüsusiyyətləri 

 


 

33 


 

 

UOT 338 

 

ELEKTRİK ENERJİSİNİN QİYMƏTİNİN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ İLƏ  

BAĞLI OLAN MƏSƏLƏLƏR 

 

HÜSEYNOV QALİB SİRAC oğlu  

Sumqayıt Dövlət Universiteti, dosent 

e-mail: qalib.huseynov.1969@mail.ru 

 

Açar sözlər: Qiymət, tarif, elektrik enerjisi, istifadəçi, tənzimlənmə, xərc, subsidiya    

Son  dövrlərdə  Azərbaycanın  elektroenergetika  sənayesində  əhəmiyyətli  dəyişikliklər  baş 

verməkdədir.  Prezident  İlham  Əliyevin  sərəncamı  ilə  elektrik  enerjisinin  paylanması  “Azərişıq” 

Açıq  Səhmdar  Cəmiyyətinə  -  “Bakıelektrikşəbəkə”  artıq  belə  adlanır  -  verilib.  “Azərişıq”  ASC 

elektrik enerjisini satın almaqla istehlakçıları etibarlı, təhlükəsiz və səmərəli şəkildə elektrik enerjisi 

ilə  təchizatını  həyata  keçirəcək.  Bütün  hallarda  əksər  istifadəçilər  üçün  keyfiyyətli  və  optimal 

qiymətə  elektrik  enerjisi  əldə  etmək  əsas  məsələ  olaraq  gündəmdədir.  Əvvəla,  onu  qeyd  eədk  ki, 

tariflər, zaman və məkandan asılı  olaraq, işlərin vəziyyəti barədə elektrik  enerjisi bazarına pozitiv 

siqnallar gətirməlidir. Qiymət strateji məqsədləri həyata keçirməklə bərabər real vəziyyətlə sıx bağlı 

olmalıdır.  Bizdə  hazırda  fəaliyyət  göstərən  üçpilləli  tarif  sistemi  bu  incəliklərin  hamısını  nəzərdə 

tutmur. Yanacağın və enerjinin istifadəsinin effektivliyinin artırılması və itkilərin azaldılması, enerji 

sektorunun effektivliyinin artırılmasının əsasını təşkil etməlidir. 

Elektroenergetikada  qiymətin  əmələ  gəlməsi  böyük  əhəmiyyətə  malik  olan  bir  sıra  spesifik 

xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur ki, onları da bazar şəraitində enerji şirkətlərinin qiymətinin əmələ 

gəlməsi və qiymət strategiyalarının formalaşması prosesində nəzərə almaq lazımdır: 

1.  Elektrik  enerjisinin  qiyməti  enerji  şirkətlərinin  normal  və  fasiləsiz  fəaliyyətinin  təmin 

edilməsi üçün istehsalçıların bütün xərclərinin ödənməsini təmin etməlidir. 

2.  Elektrik  enerjisi  (gücü)  bazarının  liberallaşdırlmasından  asılı  olmayaraq,  sahədə  dövlət 

(tarif)  tənzimlənməsi,  bir  qayda  olaraq,  qiymətlər  səviyyəsinin  məhdudlaşdırılması  və  yaxud 

qiymətin əmələ gəlməsinin qanunvericiliklə müəyyən edilmiş əsasları mövcuddur. 

3. Belə ki, elektrik enerjisi əmtəə olaraq müəyyən xüsusiyyətlərə (eynilik, saxlanmanın qeyri-

mümkünlüyü,  müxtəlif  istehsalçı  şirkətlərin  əmtəəsinin  eyniliyinin  qeyri-mümkünlüyü,  məhsulun 

möhkəm standartlaşdırılması və s.) malkidir. Qiymət sahəsindəki rəqabəti daha aşağı qiymət təklif 

edən istehsalçı udur, belə ki, bu əmtəəni əvəz etmək mümkün deyil, ona tələb mütləq şəkildə qeyri-

elastikdir,  elektrik  enerjisi  (güc)  üzrə  tariflərin  (qiymətlərin)  artımı  praktiki  olaraq  istehlakın 

həcminə təsir göstərmir.     

4.  Elektrik  enerjisinin  qiyməti,  eyni  zamanda,  potensial  investorları  cəlb  etmək  və  verilmiş 

rentabellik  norması  ilə  qoyulmuş  vəsaitlərin  qayıtmasını  təmin  etmək  üçün  kifayət  qədər  yüksək 

olmalıdır.  

5. Elektrik enerjisi qiymətinin səviyyəsi yanacağın (istilik stansiyaları üçün) qiyməti səviyyəsi 

ilə bağlıdır.  

6. Elektrik enerjisi qiymətinin dinamikası bütövlükdə illik, aylıq və sutkalıq nöqteyi-nəzərdən 

öz spesifik xüsusiyyətlərinə malikdir.  

7. Keçid dövrü şəraitində tənzimləyici müqavilələr və balanslaşdırıcı bazarda şirkətlərin işinin 

nəticələri  tənzimlənməyən  bazarda  (“bir  sutka  irəli”  bazarda)  qiymətin  əmələ  gəlməsi  və 

qiymətlərin strategiyasının formalaşması prosesində nəzərə alınmalıdır.  

Ümumi  şəkildə  belə  demək  olar  ki,  bazar  şəraitində  enerji  şirkətlərinin  qiymətinin  əmələ 

gəlməsi  və  qiymət  strategiyasının  formalaşmasının  mürəkkəbliyi  sahədə  qiymətin  əmələ  gəlməsi 

xüsusiyyətləri arasındakı “kompromis” axtarışından, bazar şəraitində qiymətlərin səviyyəsinə təsir 

Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi 

Cild 11                       №3                   2015 

  


 

34 


 

edən  daxili  və  xarici  mühit  amilləri,  bazarda  konkret  enerji  şirkətlərinin  məqsədləri  və  başqa 

amillərdən  ibarətdir.  Beləliklə,  qiymətlərin  müəyyən  edilməsi  və  qiymət  strategiyasının  işlənib 

hazırlanması  məsələləri  aktual,  mürəkkəbdirlər  və  enerji  şirkətlərindən  müvafiq  metodik  təminat 

tələb edir. 

Enerji  qiymətinin  optimal  səviyyəsini  müəyyən  edərkən  bir  neçə  əsas  amili  nəzərə  almaq 

lazımdır: iqtisadi səmərəlilik; xərclərin ödənməsi; səmərəli tənzimlənmə; sadəlik və şəffaflıq; ayrı-

seçkiliyin  olmaması;  sosial məqbulluq  və siyasi  cəhətdən  əlverişlilik;  makroiqtisadi məhdudiyyət. 

[1, 160].  

Qiymətin  əmələ  gəlməsinin  səmərəli  strukturu  istifadəçiləri  onların  tənzimlənən  fəaliyyətə 

xərclədiyi  və  operatoru  öz  aktivlərindən  optimal  istifadə  etməyə  həvəsləndirdiyi  xərclər  haqqında 

məlumatlandıracaq. 

Deməli, iqtisadi səmərəlilik bir sıra ölçülərlə müəyyən olunur, tarif strukturlarına münasibətdə 

ən  mühüm  amil  “allokasiya  effektidir”,  yəni  sistemin  fərdi  istifadəçilər  tərəfindən 

optimallaşdırılmış  şəkildə  istifadə  edilməsidir.  Bu,  o  deməkdir  ki,  qiymətlər  fəaliyyətin  son  hədd 

xərcləri  və  gələcək  investisiyalar  haqqında  siqnal  verərək,  həm  də  artıq  mövcud  infrastruktur  ilə 

əlaqədar  itirilmiş  xərcləri  əks  etdirərək  iqtisadi  məsrəfləri  göstərməlidir.  Son  hədd  xərcləri  tələb 

nəzərə alınmaqla bütün istifadəçilər tərəfindən sistem üzərinə qoyulan mövcud məhsula tələbin cüzi 

artımının  təmin  edilməsi  ilə  bağlı  meydana  çıxan  tam  iqtisadi  məsrəflər  (və  yaxud  tələbin  cüzi 

azalmasını  təmin  etmək  üçün  təchizatın  azalması  ilə  bağlı  qənaət  edilmiş  xərclər)  kimi  müəyyən 

edilə  bilər.  Tənzimlənən  xidmətlərdən  səmərəli  istifadə  etmək  üçün  siqnallar  qismində  son  hədd 

xərclərinə əsaslanan qiymətlərdən istifadə edilməsi metodu rəqabət bazarında nəticələri təkrarlamaq 

cəhdləri məqsədi ilə tətbiq edilir ki, orada da istehsalçılar öz məhsulunu onun son hədd xərclərinə 

bərabər və ya ondan çox olduğu hər dəfə rəqabər bazarının qiyməti ilə satırlar. Əsas kapitalın daimi 

olub-olmaması  və  yaxud  onun  investisiyalar  hesabına  arta  bilməsindən  asılı  olaraq,  son  hədd 

xərcləri  qısamüddətli  və  uzunmüddətli  son  hədd  xərclərinə  bölünə  bilər.  Qısamüddətli  son  hədd 

xərcləri  müəyyən  olunmuş  gücün  daimi  qalması  şərti  ilə  bir  əlavə  kilovat-saat  elektrik  enerjisi 

istehlakının  tələb  olunduğu  zaman  meydana  çıxan  əlavə  xərclər  kimi  müəyyən  edilir.  Digər 

tərəfdən,  uzunmüddətli  son  hədd  xərcləri  bir  əlavə  kilovat-saat  elektrik  enerjisinə  tələb  yarandığı 

zaman tənzimlənən şirkət üçün tələb olunan kapital investisiyasını da nəzərə alır [2, 35]. 

Fərdi  istifadəçilərə  son  hədd  xərclərinin  müvafiq  siqnallarını  verərək,  onların  sistem 

tərəfindən istifadə edilməsi  ilə əlaqədar öz mənfəətini  maksimumlaşdıran istifadəçilər özlərini elə 

aparacaqlar  ki,  o,  xalis  mənfəəti  maksimuma  çatdıra  və  bütövlükdə  bütün  sistem  xərlcərini 

minimuma endirə bilsin.   

Energetika  sisteminə  investisiyalar  istehsalın  miqyası  və  həcminin  artması  ilə  şərtləşən 

qənaətlə  xarakterizə  olunur  və  adətən,  irimiqyaslı  hesab  olunur,  buna  görə  də  izafi  güclərin 

qurulması  çox  vaxt  ən  ucuz  alternativ  kimi  qəbul  olunur.  Şəbəkə  fəaliyyəti  halında  şəbəkə 

infrastrukturunun bu xarakteristikaları bazar qüvvələrinin bu cür xidmətlərin xüsusi investisiyalara 

da göstərilməsi üçün hərəkətə gətirilə bildiyi dərəcəni xeyli məhdudlaşdırırlar. Mərkəzləşdirilmədən 

kənar  investisiyalar  daha  böyük  ümumi  perspektiv  nöqteyi-nəzərindən  qeyr-kafi  və  yaxud  qeyri-

optimal olan şəbəkəyə investisiyaları  ifadə  etmiş  olardı.  Energetika texnologiyaları  üçün xas olan 

istehsalın miqyasının artımı ilə şərtləşən qənaət bildirir ki, daimi xərclərin böyük hissəsi səbəbindən 

son hədd xərcləri əsasında müəyyən edilən qiymət kommunal müəssisənin öz xərclərini tam ödəyə 

bilməsi üçün, adətən, kifayət etməyəcəkdir. Buna görə də qiymətəmələgəlmə rejimi elə qurulmalıdır 

ki, kommunal müəssisə səmərəli fəaliyyətə, kapital məsrəflərinə və səmərəli mənfəət norması daxil 

olmaqla xidmət üzrə xərclərə sərf edilən xərcləri ödəməyə imkan verən lazımi qədər gəliri qazana 

bilsin. 

Qiymətəmələgəlmənin  metodologiyası  kiçik  tənzimlənmə  yükünü  saxlamaqla  yanaşı 

operatorun səmərəli fəaliyyətini həvəsləndirməlidir. Operatora xidmət göstərəndə isə çox böyük və 

yaxud lazımsız xərclərin baş verməməsi əhəmiyyətlidir. 



Elektrik enerjisinin qiymətinin əmələ gəlməsi ilə bağlı olan məsələlər 

 


 

35 


 

Qiymətəmələgəlmə  qaydasının  aydın  olması  vacibdir.  Tənzimlənən  tariflər  sadə  və  şəffaf 

olmalıdır ki, istifadəçi öz hesabını ödəməli olacağı tarifi asan müəyyənləşdirə bilsin.  İlk baxışdan 

tariflərin müəyyən edilməsinin hədsiz mürəkkəb metodları operatorun fəaliyyətinin səmərəliliyinin 

artmasını həvəsləndirən metodlar, istifadəçilər üçün isə onlar “qara qutu” kimi görünə bilər. Bu cür 

şəraitlərdə istifadəçilər müvafiq iqtisadi siqnallara, ümumiyyətlə reaksiya verməyə bilərlər. Halbuki 

tənzimlənən  şirkət  bütün  istifadəçilər  üçün  əlverişli  olan  öz  tarif  modeli  və  metodologiyasını 

düzəldə  bilər  (və  düzəltməlidir),  əgər  operatorun  tariflərinə  münasibətdə  istifadəçinin  qərarı 

səmərəli  hədlərdə  intuisiyaya  əsaslanan  qərar  olacaqdırsa,  istifadəçilər  ümumilikdə  siqnallara 

hamıdan yaxşı reaksiya verəcəklər. Başqa sözlə, tariflər proqnozlaşdırılan olmalıdır [3, 107]. 

Sadəlik və  şəfafflığın  ilkin  qiyməti də ikinci  dərəcəli məqsədlər sırası  ilə bağlıdır.  Birincisi, 

uzunmüddətli  investisiyalar  haqqında  qərar  istənilən  iqtisadi  siqnala  yalnız  qiymətəmələgəlmə 

rejimi kifayət qədər uzun müddət ərzində stabil qalacağı halda əsaslanacaqdır. İkincisi, daha sadə 

tarif strukturu inzibati yükü azaldacaq və beləliklə həyata keçirməni sadələşdirəcək. Bundan başqa, 

mübahisələrdən  qaçmaq  üçün  tarif  rejimi  aydın  olmalı  və  maksimal  mümkün  dərəcədə  aydın 

qaydalara  əsaslanmalıdır.  Nəhayət,  şəffaflıq  ilkin  şərt  kimi  nəzərdən  keçirilməlidir  ki,  tarif  rejimi 

istifadəçilər və ictimaiyyət tərəfindən ümumi şəkildə bəyənilsin. 

Təqdim  edilən  xidmətlərin  bütün  istifadəçiləri  üçün  bərabər  şərait  yaradılmasından  ötrü 

qiymətin  əmələ  gəlməsinin  əsas  elementi  təminatın  tələb  edilməsidir.  Bu,  onu  bildirir  ki,  bütün 

istifadəçilərə  onların  sayından,  mülkiyyət  forması  və  digər  amillərdən  asılı  olmayaraq  eyni 

baxılmalıdır,  yəni  bütün  istifadəçilərə  qarşı,  ancaq  onlar  xərclərin  müxtəlif  baza  nümunələrini 

generasiya etmədikləri halda qeyri-diskriminasiyalı münasibət təmin edilməlidir.  

Praktik olaraq, bu onu göstərir ki,  bütün istifadəçilərə qarşı tariflərin - ancaq həmin tariflərin 

hökmən  özünün  yox  -  müəyyən  edilməsinin  eyni  metodologiyası  tətbiq  edilməlidir.  Bu,  bütün 

istifadəçilərin  eyni  tariflər  üzrə  ödəmə  edəcəklərini  bildirmir,  məsələn,  böyük  və  mürəkkəb 

birləşdirici şəbəkə tələb edən böyük elektrostansiya şəbəkəyə birləşməyə görə, kiçik elektrostansiya 

və yaxud kiçik müştəri kimi eyni cür ən mütləq ödəməni etməyəcəkdir. Ancaq onlar üçün tariflər 

eyni qayda ilə hesablanmalıdır.  

Mikroiqtisadiyyatın  aşkar  prinsiplərinə  uyğun  olaraq  hesablanan  yeni  stildən  olan  tarif 

sxemlərinin səmərəli iqtisadi, sosial və siyasi cəhətdən əlverişliliyi haqqında danışmaq yerinə düşər. 

Yaxşı  məlumdur  ki,  səmərəliliyin  mikroiqtisadi  prinsipləri  sosial  bərabərlik  və  ədalətliliyə  heç  də 

həmişə  uyğun  gəlmir.  Məsələn,  iqtisadi  səmərəlilik  prinsipləri  nəzərdə  tuta  bilərdi  ki,  qiymətin 

əmələ  gəlməsi  “allokasiya  effekti”ni  (məsələn,  Ramsey üzrə qiymətin  əmələ gəlməsindən istifadə 

edərək) təmin edərdi. Təəssüf ki, bu, bir sıra hallarda nəticə etibarilə sosial qeyri-bərabərliyin baş 

verə  bilməsi  deməkdir.  Nəhayət,  iqtisadi  səmərəlilik  xərclərin  əksetmə  qabiliyyətinə  nail  olması 

vacibliyini bildirir, bu isə faktiki olaraq, daha yoxsul müştərilər üçün subsidiya və digər güzəştlərin 

dayandırılması deməkdir. Ənənəyə görə, bir çox ölkələrdə sənaye müştəriləri uzun müddət məişət 

istifadəçilərini  subsidiyalaşdırmışlar.  Böyük  əsasla  demək  olar  ki,  dəyişikliyə  məruz  qalmış  tarif 

sxemlərinin  siyasi  və  sosial  cəhətdən  əlverişliliyi  öz  tənzimlənmə  sistemlərini  təkmilləşdirmək 

yolunda bir çox ETORA (Energetikanın tənzimlənməsi orqanlarının regional assosiasiyası) ölkələri 

qarşısında meydana gələn əsas çağırışlardan birini özündə əks etdirir.   

Bu,  qiymətin  əmələ  gəlməsinin  müasir  mühitində  getdikcə  az  yerinə  yetirilən  çağırışdır. 

Bunun  nəticəsində  əhalinin  bəzi  daha  yoxsul  təbəqələri  energetika  aclığı  şəraitinə  düşə  bilərlər. 

Ölkələr  bu  problemi  sosial  tariflərin  (məsələn,  pilləli-proporsional  tarifləri  tətbiq  edərək)  və  daha 

yoxsul  istehlakçılar  üçün  digər  güzəştlərin  köməyi  ilə  həll  etməyə  çalışırlar.  Bu  cür  güzəştlər 

“gəlirlilik üzrə yoxlanılmış” olmalıdır, yəni onlar istehlakçıların gəlirləri üzrə yoxlanılmalıdır, belə 

ki, əks halda onlar həmin istehlakçılar (məsələn, aşağı enerji istehlakına malik varlı insanlar, ikinci 

mənzilə sahib olanlar və başqaları) üçün tətbiq oluna bilərlər və onlar qiymətlərin iqtisadi cəhətdən 

səmərəli  təbiətini  təhrif  etməməlidirlər.  Bu,  onu  bildirir  ki,  qiyməti  energetika  sahəsində 

qiymətəmələgəlmənin  bütün  iqtisadiyyatını  gələcəkdə  təhrif  etməklə  daha  yoxsul  ev  təsərrüfatları 



Hüseynov Q.S. 

 

 

36 


 

üçün  məqbul  səviyyəyə  qədər  azaltmaqdansa,  qiymətləri  onların  olmalı  olduğu  səviyyədə  (yəni 

xərclərin  əks  olunduğu  səviyyədə)  saxlamaq  və  daha  yoxsul  insanlara  əlavə  (müntəzəm  tariflər 

daxil olmayan) ayrı-ayrı subsidiyaları (ödəmələri) nəzərdən keçirmək daha səmərəli olardı. Ancaq 

hamıya  məlumdur  ki,  əlavə  subsidiyaların  istiqamətləndirilməmiş  təbiəti,  məsələn,  elektrik  və 

yaxud  qazla  heç  bir  əlaqəsi  olmayan  başqa  məqsədlər  üzrə  əldə  edilmiş  pulların  “israfcıl 

xərclənməsi” məsuliyyətsiz davranışa səbəb olur. 

Bir  sıra  hallarda  makroiqtisadi  mahiyyətin  məhdudiyyəti  tənzimləyici  orqan  və  şirkətlərin 

qiymətəmələgəlmə strategiyalarının tətbiqi cəhdlərini məhdudlaşdıraraq öz rolunu oynaya bilər. 

Başqa  hallarda  digər  məhdudiyyətlər  (inflyasiya,  ümumi  daxili  məhsulun  artımı,  işsizlik 

səviyyəsinin minimuma endirilməsi) tənzimləyici orqanlar və şirkətlərin qiymətlərin yenidən təşkili 

və yenidən baxılmasının mükəmməl siyasətini tətbiq etmək cəhdlərini də məhdudlaşdırır.  

Bir  çox  ölkələrdə  makro  və  mikroiqtisadi  siyasət  qiymətləri  mötədil  səviyyədə  saxlamaq  və 

əhali arasında geniş yayılmış narazılıq və yaxud hətta energetika aclığına səbəb olmayaraq, bazara 

giriş üçün investora imkan yaratmaq məqsədi ilə bir–birinə təsir göstərirlər.  

Qiymətin əmələ gəlməsinin bütün prinsiplərinin tətbiqinə onlardan birinə üstünlüyü mexaniki 

şəkildə  verməklə  deyil,  onların  qarşılıqlı  asılılığı  nöqteyi-nəzərindən  baxılmalıdır.  Bu  prinsiplərə 

üstünlüyün hansı şəkildə verilməsinin universal cavabı  yoxdur. Səmərəlilik və xərclərin ödənməsi 

qiymətin  əmələ  gəlməsinin  əsas  məqsədləridir,  ancaq  onlar  bazarın  müəyyən  iştirakçılarına 

münasibətdə  qeyri-diskriminasiya,  tətbiqdə  sadəlik  və  istifadəçilər  üçün  şəffaflıq,  uzunmüddətli 

investisiyalar haqqında qərarlara kömək etmək üçün sabitlik və bazarın dəyişməkdə olan şərtlərinin 

saxlanmasında  çeviklik  daxil  olmaqla  digər  məqsədlərlə  balanslaşdırılmalıdr.  Bu  məqsədlər 

səmərəlilk  və  xərclərin  ödənməsi  məqsədlərinə  nail  olmaq  üçün  müxtəlif  tariflərin  tətbiq  edilə 

bilməsinin həlli zamanı əsas meyarlardır [4, 25-32].  

Xüsusilə,  istehlak  nöqteyi-nəzərdən  enerji  tariflərini  işləyib  hazırlayarkən  hökmən  qarşıya 

çıxan qiymətin əmələ gəlməsi siyasətinin formalaşması kompromislərini nəzərdən keçirmək faydalı 

olardı.  Bu  kompromis  həm  seçki,  həm  də  sırf  sosial  səbəblər  üzrə  və  iqtisadi  cəhətdən  səmərəli 

olan, ancaq bəzi hallarda siyasi cəhətdən yolverilməz və sosial cəhətdən qeyri-məqbul olan xərcləri 

əks  etdirən  tariflər  üzrə  istifadə  oluna  bilən  sosiallaşmış  xərclər  arasında  baş  verir.  Bu  cür 

kompromis  sosial  və  siyasi  qavrayışlardan  asılı  olaraq,  xərclərin  bu  cür  əks  olunmasına  (tarif 

səviyyəsində  və  tarif  strukturunda)  və  xərclərin  şəffaflığına  görə  kimin  ödəməli  olması  və  kimin 

bundan müdafiə olunmuş olması cəhətdən sərt hesab edilir.   

Hərçənd  sosial  ideyaları  əhatə  etmək  cəhdləri  tamamilə  aydındır,  tarif  formuluna  və  yaxud 

qiymət  strukturunun  özünə  “biçilmiş”  sosial  məqsədlər  sahənin  ortamüddətli  inkişafı  üçün  mənfi 

təsirə  malik  ola  bilər.  İdeal  halda  sosial  məqsədlər  tariflərin  müəyyən  edilməsi  səviyyəsində 

izlənilməməli, deməli, onlar qiymətin əmələ gəlməsi sxemindən kənarda nəzərdən keçirilməlidir.  

Belə  nəticə  çıxır  ki,  bu  məqsəd  qısa  müddətdə  bir  sıra  ETORA  ölkələrində  dəyişə  bilər, 

ETORA üzvü olan bütün ölkələrin uzunmüddətli siyasəti bu subsidiyaların tədricən ləğv edilməsinə 

və  mümkün  olduqca  şəfaf  və  qeyri-subsidiyalı  qiymətlərə  keçidə  istiqamətləndirilməlidir. 

Şirkətlərin  sərbəst  qiymətlərin  tətbiqinə  qədər  onların  fəaliyyətinin  istənilən  az  şəfaf  növlərini 

meydana çıxarmağa məcbur edilməsi ETORA üzvü olan ölkələrə uzunmüddətli perspektivdə, yəni 

bu  həyata  keçmə  üçün,  nəhayət,  əlverişli  siyasi  və  sosial  şərait  yaradılacağı  zaman  tam  şəffaf  və 

xərcləri əks etdirən qiymətlərə asan keçməyə imkan verər. 

Elmi  yeniliyi:  Azərbaycanda  elektrik  enerjisi  tarifləri  müəyyən  edilərkən  istinad  edilməsi 

məqsədəuyğun olan amillər araşdırılmışdır. 



Tətbiqi əhəmiyyəti: Məqalədə şərh olunan amilləri nəzərə almaqla enerji qiymətinin optimal 

səviyyəsini müəyyən etmək mümkündür. 



Yüklə 1,07 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin