Urganch davlat pedagogika instituti

5.Til va nutq tushunchalarining mazmuni. Har qanday ma’lumotni belgilar aniqrog`i belgilar tizimi orqali bilish mumkin. Kommunikativ jarayonida qo`llaniladigan bir necha belgilar tizimi mavjud. Bular verbal kommunikatsiya (nutq orqali) va noverbal (nutq bilan bog`liq bo`lmaydigan belgilar orqali) kommunikatsiyadir.
Verbal kommunikatsiyada inson nutqi belgilar tizimi sifatida qo`llaniladi. Nutq inson tomonidan qo`llaniladigan tovushlar signallari yoki yozma belgilardan iborat bo`lib, ular orqali muloqotdan olingan ma’lumot qayta ishlanadi, saqlanadi va uzatiladi.
Bu jarayon til orqali amalga oshiriladi. Til so`z belgilari tizimi bo`lib, u muloqot jarayonida psixik faoliyat mahsuli bo`lib yuzaga keladi.
Nutqni paydo bo`lishi va amalda qo`llanishini quyidagi sxemada ko`rish mumkin:
Nutq turlari va uning vazifalari
Nutqning o`ziga xos turlari mavjud – tashqi, ichki, og`zaki, yozma va xokozo. Kommunikativ jarayonda o`zaro munosabatga kirishuvchilarni bir-birlari tushunishlari juda muhimdir. Buyuk frantsuz yozuvchisi Antuan Sent Ekzyuperi «Muloqot bu shunday ne’matki, u orqali inson lazzatlanadi deb yozgan edi.
So`zning mohiyati haqida Sa’diy «Aqlmisan yoki ahmoq, kattamisan yoki kichik buni biror so`z aytmaganigcha bila olmaymiz» degan edi.
Nutq o`zining fiziologik negiziga ko`ra eshitish va harakat analizatorlari faoliyatini bajaradi. Miya qobig`ida tashqi olam tomonidan bo`ladigan turli xil qo`zg`atuvchilar bilan so`zlarning talaffuz qilinishini boshqarib turadigan tovush paychalari, hiqildoq, til va boshqa a'zolar harakati o`rtasidagi muvaqqat bog`lanishlar o`rnatiladi. Nutq ikkinchi signallar sistemasi negizida amal qiladi.
So`z, I. P. Pavlov aytganidek, «signallar signali» dir. So`zlar birinchi signallar sistemasi signallarini, olamning timsollari tarzida mavjud bo`lgan turli-tuman taassurotlarni xabar qilgan holda bevosita qo`zg`atuvchilar keltirib chiqaradigan ta'sirlarga turtki berishi mumkin.
So`zlar va ularning birikmalari har doim miyada birinchi signallar sistemasi signallarining mavhumlashtirilishi, umumlashtirilishi va qayta ishlanishi natijasi hisoblanadi. Og`zaki munosabatdek murakkab jarayon uni ta'min etuvchi mexanizmlarning izchillik bilan harakatga keltirishga tayanadi.
Nutqni programmalashtirish - nutqiy ifodaning, ya'ni kishi bildirmoqchi bo`lgan fikrning ma'naviy o`zagini tuzish - birinchi bosqich hisoblanadi. Buning uchun inson muhim deb hisoblaydigan axborot ajratib olinib, yaroqsizlari, ya'ni ikkinchi darajalilari bir chetga surib qo`yiladi.
Ikkinchi bosqich - jumlaning sintaktik strukturasini tuzishdan iboratdir. Iboraning umumiy tuzilishi, uning grammatik shakli tahmin qilib ko`riladi, keraqli so`zlarning qidirib topilishini, ularni eng aniq talaffuz etadigan tovushlarning tanlanishini ta'min etadigan mexanizmlar ishga solinadi. Va nihoyat, jumlani ovoz chiqarib aytila boshlaydi, ya'ni nutq real tarzda ro`yobga chiqadi.
Shunday qilib, «gapirish» jarayoni boshlanadi. Bu jarayon davomida kommunikator uzatilishi lozim bo`lgan axborotni kodlashtiradi. Hamsuhbat (retsipient) tinglash jarayonida olingan axborotning kodini ochadi. Bu o`z navbatida eshitilgan nutqning tovushlarini bosqichma-bosqich so`zlar mohiyatiga aylantirishdan iborat bo`lib, kommunikatorning aytmoqchi bo`lgan so`zi anglab etilishini ta'minlaydi.
Tinglovchining unga xabar qilingan narsani to`g`ri tushunganligi kommunikator uchun faqat retsipientning o`zi kommunikatorga aylanib (kommunikativ rollar almashgan holda), unga xabar qilingan narsani qabul qilgani va tushunib etganini ma'lum qilganidan keyingina aniq-ravshan bo`ladi.
Dialogik munosabatda kommunikativ rollar navbatma-navbat o`zgarib turadi, natijada sekin-asta hamjihatlik tarkib topadi. Muloqat qilayotganlarning xatti-harakatlari va xulq-atvori muvofiqlashgan bo`lish ehtimoli tug`iladi. Buningsiz birgalikda faoliyat ko`rsatishda biron natijaga erishib bo`lmaydi.