9.4. Tovar va xizmatni raqobatbardoshligini baholash usullari
Raqobat - bu erkin tadbirkorlikning ajralmas bir b oiagidir. Hozirgi
bozor iqtisodiyotiga o iis h sharoitida mamlakatimizni iqtisodiy salohiya-
tini mustahkamlash va rivojlanishda, dunyo bozorida ildam qatnashishda
195
tovarlar sifatini ko'tarib, ulami raqobatbardosh tovarlarga aylantirish
eng dolzarb muammolardan biridir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat
alohida faollikka ega b o ‘ladi.
Har bir xaridor o ‘ziga yoqqan tovam i sotib oladi, iste’molchilar esa
raqiblar tovariga nisbatan ko ‘proq ijtimoiy ehtiyojlariga mos keluvchila-
rini tanlashadi. Shuning uchun raqobatbardoshlik (tanlangan bozorda
tovam i sotish imkoniyati)ni faqat raqiblar tovam i solishtirish orqali
aniqlash mumkin. Raqobatbardoshlik nisbiy tushuncha, aniq bozorga va
unga kirish vaqtiga bogiiqdir.
Tovar raqobatbardoshligini o ‘m atish murakkab va o ‘z ichiga quyi
dagi bosqichlami oladi:
• tovam i sotish bozomi o'm atish;
• raqiblar haqida m a’lumotlar yig‘ish;
• iste’molchilar talablarini o ‘matish;
• raqobatbardoshligini oshirish b o ‘yicha tadbirlar ishlab chiqish;
• ishlab chiqarish va bozorga sinov sotishlari bilan chiqish haqidagi
qaror.62
Bu masalalami hal qilish korxonada tovar raqobatbardoshligi
darajasini baholashning uzluksiz tizimini yaratishni talab qiladi.
Har qanday tovar bozorga chiqishi bilanoq o ‘z raqobat qobiliyatini
yo ‘qota boshlaydi, bu jarayonni sekinlatish mumkin, bu iqtisodiy foyda
va oldingi buyum raqobat qobiliyatini to 4a yo‘qotish paytigacha
bozorga yangi tovar bilan chiqish imkoniyatini beradi.
Raqobat so‘zi lotinchadan olingan bo‘lib, maqsadga erishish uchun
kurashishni bildiradi. Bozorda raqiblaming maqsadi xaridomi tovami
xarid qilishga jalb qilishdan iboTat. Tovar raqobatbardoshligini asosiy
sharti quyidagi ko'rinishga ega bo ‘lgan xuddi shunday tovarga nisbatan
eng katta yalpi foydali samaradan iborat:
Kq R/S ---- ►
max
bu yerda: R-tovaming foydali samarasi;
S-tovami xarid qilish va foydalanishga oid xarajatlar (sotib olish
xarajatlari);
Tovaming raqobatbardoshliligini baholash quyidagi bosqichlami
o ‘z ichiga oladi:
1,2 М аркетинг: Укув кулланм а / Ф.Т. Назарова. У зб еки стан Р еспубликаси О ли й ва урта
м ахсус таълим вазирлиги; - Т.: И ктисод-М олия, 2015.- 424 б.
196
• bozomi tahlil qilib, o ‘zimizning tovarimizga o'xshash namunasini
topib olish;
• bizning
tovar
bilan
solishtiriladigan
tovarlardagi
asosiy
k o‘rsatkichlami belgilash;
• o ‘zimizning tovarimizdagi integral raqobatbardoshlik xususiyatini
aniqlash.
Raqobatning asosiy quroli b o ‘lib, talabni shakllantirish va sotishni
rag‘batlantirish vositalari xizmat qiladi. Asosiy axborotni xaridorlar va
tovar ishlab chiqamvchilardan olishadi. Xaridorlami asosan tovam ing
iste’mol qiymati qiziqtiradi. Raqobat asosan quyidagi ko‘rinishlarda
b o iish i mumkin: tovarlaming xizmatlari b o ‘yicha, bir xil ehtiyojni qon
dirishga qaratilgan raqobat, bir xil tovam i har xil firmalar ishlab chiqa
rish orqali bo‘ladigan raqobat; yoki bir xil firma tomonidan har xil
modifikatsiyada tovar ishlab chiqarish.
Narxlar orqali raqobatlashish eng keng tarqalgan.
Hozirgi davrda raqobat o ‘ziga xos qiyofa kasb etmoqda. Narxlar
sohasida raqobat ishlab chiqarishni xarajatlar eng kam b o ‘ladigan
mamJakatlarda yo‘lga qo‘yishni talab qiladi.
Narx bilan raqobat o ‘tmishda erkin bozor raqobati b o ig an , bozorda
bir xil tovarlar har xil narxlar bilan sotilgan davrlarda paydo b o ‘lgandi.
Ishlab chiqaruvchi narxni pasaytirish bilan o ‘z tovarini ajratib ko‘rsa-
tishga, unga e ’tibom i qaratishga va pirovard natijada, o ‘zi istagan bozor
hissasini egallashga erishgan. Hozirgi zamon bozor sharoitlarida narx
bilan ochiq raqobat amal qilmaydi, chunki ishlab chiqamvchilardan biri
narxni pasaytirishi bilan uning raqibi ham shu ishni qiladi, bu esa
firmaning bozordagi mavqeyini o ‘zgartirmaydi, balki, umuman tarm oq
dagi foydaning pasayishiga, asosiy fondlami yangilash va kengaytirish
uchun investitsiyalaming kamayishiga olib keladi. Natijada kutilgan
zafar raqiblam i surib chiqarish o ‘m iga kutilmagan xonavayronlik va
sinish yuz beradi. Shu sababli sanoat monopoliyalari narxlami iloji bori-
cha uzoqroq ushlab turishga, tannarxni hamda marketing xarajatlarini
tobora pasaytirib, foydani ko ‘paytirishga intiladi. Fan-texnika taraq-
qiyoti yutuqlari tufayli raqobatning narx bilan bog'liq boim ag an
usullaridan foydalanishning qulay sharoitlari yuzaga keldi.
Narxsiz raqobatda tovam ing narxi emas, balki uning yuqori sifat,
past iste’mol narxi, zamonaviy dizayn, servis xizmati, ishlab chiqargan
firma shuhrati raqobat kurashining asosiy omiliga aylanadi.
197
Narxni pasaytirib bozorni egallash strategiyasini o ‘m atishda quyida
gi savollarga javob topiladi:
• boshqa tovarlarni
raqobatbardoshligini
belgilovchi
omillar
qaysilar?
• raqobatchi-firmalaming
reklama
vositalari
va
sotishni
rag ‘batlantirish usullari qanday?
• qaysi savdo belgilari ishlatilmoqda?
• raqobatchilar tovarlarining o ‘ramasi-bezaklari, dizaynida nimalar
ko‘zga tashlanmoqda?
• tovam i kafolatli va undan keyingi ishlatish davrlarida qanday
servis taklif qilinmoqda?
• milliy savdo tarmoqlari orqali tovar sotilmoqdami yoki firma o ‘z
shahobchasini ochganmi?
1
• raqobatchilar qoilayotgan tovar harakati (transport, zaxiralar
hajmi, omborlari va ularning joylashuvi).
Natijada raqobatchi shunday harakat qilyaptimi? Boshqacha yo'li
yo‘qmi? P.S.Zavyalov fikricha «Raqobatbardoshlik deganda, tovam ing
bozorda xaridorgirligini ta ’minlaydigan iste’mol va qiymat tavsiflari
majmuini, y a’ni o ‘xshash raqobatchi tovarlarni ayirboshlashga taklif
katta bo‘lgan sharoitlarda xuddi shu tovami pulga ayirboshlanish
qobiliyatini tushunmoq lozim».63
Xaridoming xarajatlari ikki qismdan tashkil topadi, uning bir
qismini xarid xarajatlari (tovar narxi), ikkinchi qismini uni iste’mol etish
bilan bog‘liq xarajatlar tashkil etadi.
Raqobatbardoshlik keng tushuncha b o iib , unga k o ‘plab omillar
ta ’sir etadi.
Firm aning raqobatbardoshligi darajasini baholashda tarmoq bozo
rida raqobat kurashi jadalligini belgilaydigan omillar tahlil uchun asos
sifatida xizmat qiladi. Bu omillarga quyidagilar kiradi:
• raqobatchi firmalar soni va ulami qiyosiy quvvati;
• raqiblar harakatlarining diversifikatsiyalashuvi darajasi;
• bozordagi talab hajmini o ‘matish;
• mahsulotni tabaqalashuvi darajasi;
63 З авьялов Г1.С. К онкурентоспособность и м аркети н г / Г1.С. Завьялов // Российский
эконом ический ж урнал. - 2 0 0 5 . - № 12. С. 50-58.
198
• iste’molchining bir ishlab chiqaruvchidan boshqasiga k o ‘chish
harakatlari;
• bozordan chiqib ketish to ‘siqlari va ulam ing darajasi;
• bozorga kirib kelish va uning darajasi;
• yondosh tarmoq bozorlaridagi vaziyat;
• raqiblar strategiyasidagi farqlar;
• ushbu bozorda raqobat uchun alohida sabablaming b o iish i,
raqobat darajasi bozoming alohida bir jalb etuvchanlik yoki aksincha
bezdiruvchanlik xususiyatlari bilan ham belgilanadi.
---------------------------------------
Y angi ra q o b a tc h ila m in g p aydo
b o ’lish xavfi
4______________________
J
Г
\
Is te ’m oichi xavfi
/
>
M av ju d k o rx o n a la r o rasid a
raq o b at
V.
(
л
T a ’m in o tch i
xavfi
Y angi to v a r raq o b ati xavfi
4
Dostları ilə paylaş: |