ko‘rsatkichi
deyiladi yoki buni takliihing egiluvchanligi deb ham
ataladi. Taklifhing narx b o ‘yicha egiluvchanligi:
E tf = A Q / ДР (3);
Bu yerda: E tf -
taklifning egiluvchanligi; AQ - taklif miqdorining
foizli o'zgarishi; AP- narxlaming foizli o ‘zgarishi.
T aklif egiluvchanligiga ta ’sir k o ‘rsatuvchi muhim omil, mahsulotga
narxning mavjud o ‘zgarishini hisobga olish uchun zarur b o ‘lgan vaqt
oralig‘i hisoblanadi.
6.2. Bozor sig‘imi
Bozor sig‘imi tovar va xizmatlar sotish hajmining potensial hajmi,
aniq ko‘rsatilgan yoki kelajakka b o ig a n talabning hajmi
va tarkibi bilan
belgilanadi. Bu bozorda namoyish etilgan, pul ekvivalentlari bilan
ta ’minlangan va sotib olish va sotish orqali qoniqtiriladigan umumiy
ijtimoiy talablaming bir qismini ifodalaydi. Iste’mol tovarlari bozorining
salohiyati kengayishning obyektiv tendensiyasiga ega. Bozor salohiya-
tini kengaytirishning oich o v lari ijtimoiy-iqtisodiy omillarga bog‘liq
b o iib , tovar ishlab chiqarish va jamiyatdagi
ishlab chiqarish kuchla-
rining darajalari; milliy daromadlaming o ‘sishi va iste’mol va tejamkor-
lik o ‘rtasidagi o ‘zaro b ogiiqlik; ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqa
rish va iste’mol obyektlari ishlab chiqarish o‘rtasidagi nisbat; daromad
darajasi va narx siyosati va boshqalar.
Bozor kengayishining tabiati
va stavkalari, asosan, ijtimoiy tuzilish-
ga bog‘liq. Kapitalistik jam iyatda yalpi ichki mahsulotning katta qismi
ekspluatator sinflari tomonidan egallab olinadi. Maksimal foyda olish va
raqobatbardosh kurashlarga b o ‘lgan talab ishlab chiqarishni cheksiz
kengaytirishga yo‘naltiradi. Biroq, kapitalizmda
mehnatkashlar ahvoli-
ning mutloq va nisbiy darajada yomonlashuviga xos b o ‘lgan tendensiya-
lar xalq ommasi tomonidan tovarlar iste’mol qilishda bir xil cheklov-
larga olib keladi va natijada bozor sig‘imini kengaytiradi, bu esa bozor
muammolarini o ‘ta o g ‘irlashtiradi.
Bozor sig'im ini aniqlash bozor tadqiqotlarining bosh vazifasidir.
«Tovar bozori sig‘imi» atamasi ostida m azkur darajada va turli narxlar-
ning ushbu nisbatida tovami sotish mumkin b o ‘lgan hajmi tushuniladi.
108
Bozor s ig im i aholi talabining o‘ lchamlari va
tovar taklifining kattaligi
bilan xarakterlanadi. Vaqtning har bir berilgan davrida bozor m iqdor va
sifat aniqligiga ega b o ‘ladi. Y a’ni uning hajmi sotilayotgan va demak,
xarid qilinayotgan tovarlaming qiymat hamda natural ko'rsatkichlarida
ifodalanadi. Bozor sig‘imini ekspert usullari yordamida tovarlaming
«ko'rinishi» iste’mol tushunchasi, y a’ni eksportni chiqarib tashlab ham
da xuddi shunday (analogik) tovarlar importini va mamlakatni o ‘zida
ishlab chiqarilgan tovarlarni q o ‘shgan holda aniqlash mumkin. Bozor
sig‘imi k o ‘plab omillar ta’siri ostida shakllanadi.
Bu omillaming har biri
m a’lum bir vaziyatlarda bozomi rivojlanishiga rag‘batlantirganidek,
xuddi shunday ravishda uning sig'im ini ham cheklashi mumkin.
Bozor sig‘imini hisoblashning uchta usulini k o ‘rib chiqaylik.
B lrinchisi: pastdan yuqoriga qarab hisoblash usuli
Ushbu usul eng ommabop hisoblanadi, chunki u bozor sig‘imini
m a’lum bir vaqtning o czida talab darajasi tomonidan ko‘rsatadi. Ushbu
usuldan foydalangan holda bozor sig‘imi m a’lum bir vaqt oralig‘ida
maqsadli segmentdan mahsulot yoki xizmatni barcha mumkin bo'lgan
xaridlarining y ig in d isi sifatida hisoblanadi (k o ‘pincha yil davomida
hisoblab chiqiladi).
Ushbu usulni uch xil usulda hisoblash mumkin:
1. Miqdoriy jihatdan - hisobot davri uchun bozor sig‘imi X (ming
so‘m) = maqsadli auditoriya (ming kishi) *
hisobot davri uchun
tovarlarni sotib olish darajasi X (dona).
2. Hisobot davri uchun bozor sig'im i pul ko‘rinishida X (ming
so‘m) = maqsadli auditoriya hajmi (ming kishi) * hisobot davri uchun
tovarlarni sotib olish darajasi X (dona) * Bozordagi mahsulot birligining
o ‘rtacha narxi (so‘m).
3. Hajm jihatidan - hisobot davridagi bozor sig‘imi X (ming so‘m) =
maqsadli auditoriya hajmi (ming kishi) * hisobot davri uchun tovarlarni
sotib olish darajasi X (dona) * mahsulot birligining o'rtacha hajmi (hajm
birligi).
lkkinchi: hisoblash usuli "yuqoridanpastga".
Ushbu usul hisobot davridagi barcha bozor ishtirokchilarining sav-
dolari to ‘g‘risidagi ichki m aium otlardan foydalangan holda bozor sig 'i
mini aniqlashga yordam beradi (agar sizga barcha bozor ishtirokchila-
ridan m aiu m o t to ‘plash imkoni berilmasa,
unda siz ushbu sohaning
yetakchilarini tanlashingiz mumkin, ular ko ‘pincha bozoming 80 - 90
109
foizini tashkil qiladi). Ushbu usulda faqat bitta formuladan foydalanadi:
Bozor sig ‘imi = bozoming barcha ishtirokchilarining sotuvlar yig‘indisi
(chakana narxlarda). Kerakli m a’lumotlar bozor sektoridagi raqobatchi-
lami so‘rov orqali, shuningdek, bozor ishtirokchilari tomonidan e ’lon
qilingan ochiq hisobot orqali olinadi.
Dostları ilə paylaş: