Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

Qaror qabul qilishda yordamlashish: 
Marketing tadqiqotlari 
marketing menejeriga qaror qabul qilishga yordam beradi, bu jarayon 
uchun zarur barcha m a’lumotlami taqdim etadi. Qaror qabul qilish, 
urauman olganda, ikki yoki undan ortiq alternativdan eng optimalini 
tanlashni anglatadi va bu jarayonda talab etiladigan axborotlar ishonchli, 
dolzarb va to ‘g ‘ri b o ‘lishi lozim.
Nazorat va mulohaza uchun savollar
1. Marketing tadqiqotlari eng birinchi qaysi mamlakatda 
rivojlangan?
2. Marketing tadqiqoti jarayoni tuzilishi qanday?
3. Korxona samarali faoliyat yuritishi uchun qanday axborotlar 
kerak bo‘ladi?
4. Marketing axborot tizimining asosiy xususiyatlarini izohlab 
bering.
5. Marketing axborotini asosini nimalar tashkil etadi?
6. Amaliyotda axborot to ‘plashni qanday uslublari qo‘llaniladi?
7. Axborot to‘plashni imitatsiya uslubi deganda nimani tushunasiz?
8. Axborotlarni tahlil qilish qanday olib boriladi?
9. Marketing tadqiqotining funksiyalarim tushuntirib bering
10. Marketing tizimida prognozlash deganda nimani tushunasiz?
1 l.Bozordagi raqobat darajasini bilishni qanday usullarini bilasiz?
12.Etnografik tadqiqotlar o'tkazishdan maqsad nima?
56

---

4-MODUL. M ARKETING TIZIM I VA SOHASI
4.1. M arketing tizimi haqida tushuncha
M arketing tizimi - bu qo ‘yilgan maqsadlarga erishish va maqsadli 
bozor talabini qondirish uchun marketing qismlarining aniq birlashma- 
sidir. Tarkib o ‘zida to ‘rtta asosiy qism - mahsulot yoki xizmat, narx, 
taqsimot va siljitishlami bildiradi. Marketing tizimi - F.Kotler fikricha, 
korxona bilan uning hamkorlari va tovar (xizmat)lari sotiladigan bozor­
dagi subyektlarini o ‘zaro bog‘lab turuvchi eng muhim munosabatlari va 
axborot oqimlari majmuyini ifodalaydi.
Marketing tizimiga:
• ta ’minotchilar;
• vositachilar;
• sotuvchilar;
• iste’molchilar;
• raqobatchilar;
• korxona 
faoliyatiga b o g iiq bo‘lgan boshqa bozor subyektlari 
kiradi.25
Marketing tizimi korxonaning bozordagi faoliyat strategiyasiga qa- 
rab shakllanadi va undagi o'zgarishlar asosida yangilanaveradi. M arke­
ting tizimining shakllanishiga va o ‘zgarishiga asosiy sabab bozor kon- 
yunkturasi hisoblanadi. Marketing tizimi korxona tashqi muhitini ifoda- 
lovchi ijtimoiy-iqtisodiy, demografik, texnik-texnologik, siyosiy huqu- 
qiy va madaniy omillar ta ’sirida shakllanadi va faoliyat yuritadi. Uning 
muvafifaqiyatli faoliyati korxona imkoniyatlarini bozor faoliyatiga 
nechog‘lik muvofiqligiga ko ‘p jihatdan bog‘liq b o iad i. Shu bilan birga 
marketing tizimiga korxonaning raqobatchilari sezilarli ta ’sir k o ‘rsatib, 
ko‘pincha ulam ing bozor strategiyalari o ‘zgarishi bilan tizimda yangi 
y o ‘nalish boshlanishiga olib keladi. M arketing tizimi uchta global fimk- 
siyaga ega: analitik, ishlab chiqarish va reklama funksiyalari.
Marketing tizimining funksiyalari.
Analitik fimksiya
• bozomi o ‘rganish va bozor tendensiyalarini prognozlash;
25 М аркетинг, Б озорш ун осли к/ А .С олиев, С .Б узрукхон ов/Т .:“И К Т И С О Д -М О Л И Я ” , 201 Ой.
57

---

• iste’molchilaming xulq-atvori va raqobatbardoshlik omillarini 
aniqlash;
• brend xabardorligi va imij samaradorligini tahlil qilish;
• kompaniya mahsulotlariga talabni prognoz qilish; ichki marketing 
konsaltingi, iste’moichi bilan munosabatlarda "muammolami" aniqlash;
• m ijozlaming manfaatlarini korxonada ifoda etish;
• tashkilotning maqsadi va maqsadlarini to ‘g ‘irlash bo ‘yicha tav- 
siyalar; strategik rejalashtirish va marketing auditi; marketing rejasi va 
strategiyasini ishlab chiqish;
• korxonaning marketing siyosatini shakllantirish;
• marketing auditi.
Ishlab chiqarish funksiyasi (ishlab chiqarishni rivojlantirish funk- 
siyasi)
• ilmiy-tadqiqot;
• dizayn;
• mahsulotlami sinovdan o ‘tkazish, qadoqlash va h.k.;
• sifat nazorati;
• xizm at k o ‘rsatish (sotishdan oldin va sotishdan keyingi xizmat, 
kafolatli xizmat).
Iste’molchilar bilan aloqa va mahsulotni reklama qilish.
• marketing kanalini tashkil qilish;
• savdo;
• savdoni rivojlantirish;
• sotishni reklama qilish;
• mijozlarga xizmat;
• PR.
Korxonaning marketing tizimi deganda, shuningdek, marketing 
funksiyalaridan birini bajaradigan yoki bevosita ta ’sir qiladigan korxo­
naning barcha boiinm alarining yig‘indisi tushuniladi. Shuni ta ’kidlab 
o ‘tish kerakki, marketing tizimining har bir alohida holat uchun o ‘ziga 
xos tarzda ajratilgan va lavozim tavsiflari va b o ‘limlar to ‘g ‘risidagi 
nizomlari asosida yaratilgan umumiy funksiyalari. Korxona uchun mar­
keting tizimi samarali ishlashi uchun qo‘yilgan maqsadlarga bog‘liq.
Marketing tizimi har bir alohida korxona uchun har doim noyob 
ekanligini, y a ’ni korxonaning marketing tizimi noyob ekanligini tushu- 
nishingiz kerak. Bu turli xil omillarga b o g iiq : Korxonaning hajmi,
58

---

uning bozordagi mavqei, moliyaviy imkoniyatlari, bozor turi, tajribasi 
va boshqalar. Shunga k o ‘ra, hamma joyda ishlaydigan noyob tizim 
m avjud emas va b o ‘lmaydi ham. Albatta, siz b a ’zi standart shablonlami 
ishlatishingiz mumkin, ammo baribir ulam i kompaniyaga moslashtiri- 
shingiz kerak va bu yerda marketing tizimini shakllantiradigan yoki uni 
moslashtiradigan mutaxassisning malakasi juda muhimdir. Vakolatli 
mutaxassis maksimal natijaga minimal xarajat bilan erishilishiga 
ishonch hosil qilishi kerak. Unchalik qobiliyatli bo ‘lmagan mutaxassis 
uni chetlab o ‘tishi va keraksiz elementlami tizimga kiritishi mumkin. 
Har bir marketing tizimi noyob b o ‘lishiga qaramay, har qanday tizimda 
mavjud b o ‘lishi kerak bo‘lgan elementlar mavjud. Ushbu elementlar 
korxonaning 
lokomotivi 
b o ‘lib, 
uning 
kafolatli 
rivojlanishini 
ta ’minlashga imkon beradi. Korxonaning 
marketing tizimi o ‘nlab, 
b a’zan yuzlab elementlami o ‘z ichiga olishi mumkin. Ularning hammasi 
ham barcha korxonalarga kerak emas. Biroq, zarur b o ‘lgan elementlar 
mavjud, chunki ularning yo‘qligi past daromadga sabab b o ‘ladi:
Aniq korxona uchun marketing bo ‘limi haqida Nizom ishlab 
chiqishda korxonaning xususiyatlari: strategik maqsadlari, vazifalari, 
boshqaruvning tashkiliy strukturalari, faoliyat sohasi, biznes turining 
soni, moliyaviy, mehnat resurslari, shuningdek, qonunchilik va m e’yoriy 
hujjatlar hisobga olinadi.
F. Kotler marketing tizimi tushunchasiga kompleks yondashib, uni 
jiddiy bozor munosabatlari va axborot oqimlari kompleksi deb tushunib, 
firmaning bozorlarga bevosita bog‘liq faoliyatiga katta e ’tibor beradi. 
Bunday sharoitda firmaning ichki va tashqi muhiti tahliliga alohida 
e’tibor qaratish zarur.
Demak, marketing tizimi - firma faoliyatining operativ va strategik 
yo‘nalishini belgilab beradigan tashkiliy, boshqaruv, rejalashtirish soha- 
lariga tegishli to ‘xtovsiz jarayon, subyektlar, vositalar va axborot oqim­
lari kompleksidir (4.1.1-chizma).
Tashkiliy nuqtayi nazardan oddiy va murakkab tarqatish kanalla- 
riga asoslangan gorizontal va vertikal marketing tizimlarini ajratib k o ‘r- 
satish mumkin. Gorizontal marketing tizimlari odatda yangi paydo b o ‘la- 
yotgan marketing imkoniyatlaridan foydalanish uchun birgalikda 
faoliyat olib borishga rozi b o ig a n tarqatish kanalining bir xil 
darajasidagi kompaniyalami birlashtiradigan savdo tizimlari tushuniladi. 
Gorizontal marketing tizimi tijorat mahsulotlarini tarqatishda q o ‘shma
59

---

siyosatni amalga oshirish uchun doimiy yoki vaqtincha asosda 
birlashtirilgan ikki yoki undan ko ‘p mustaqil firmalar tomonidan 
yaratilishi mumkin.