Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

1- VIODUL. MARKETINGNING IJTIM OIY-IQTISODIY
ASOSLARI
1.1. Marketing tushunchasi va uning vujudga kelishi
Marketing tushunchasi bozor sohasini har qanday faoliyati bilan 
bog‘liqdir, shu bois marketing so‘zining tarjimasi va kelib chiqishi 
keltiriladi (marketing - bozoming - faol, faoliyat, harakat m a’nosini 
anglatadi).
Marketing - ayirboshlash munosabatlarini o ‘m atish va boshqarish- 
dir.1 M arketing - mijozlar bilan munosabatlarni o ‘matish va ulaming 
ehtiyojini qondirishning biznes jarayoni. Xaridorga e ’tibomi qaratgan 
holda, marketing biznes boshqaruvining dastlabki tarkibiy qismlaridan 
biri hisoblanadi.2
Marketing Amerika M arketing Assotsiatsiyasi tomonidan mijozlar, 
sheriklar va umuman jam iyat uchun qimmatga ega bo‘lgan takliflami 
yaratish, yetkazib berish va almashtirish jarayonlari majmuasi sifatida 
izohlanadi.3
Marketing amaliyoti ming yillardan beri m a’lum b o ig an bo'lsa-da, 
‘"marketing” atamasi mahsulot va xizmatlami sotib olish va sotish bilan 
bog‘liq tijorat faoliyatlarini tasvirlashda XIX asr oxirlarida keng 
qo'llanila boshlagan.4 Marketingning tarixini ilmiy soha sifatida 
o ‘rgatish XX asming boshlarida paydo bo‘lgan.5
Tovar-pul munosabatlari paydo boMishi, ayirboshlash jarayoni 
sotish va sotish siyosatini rivojlantirish hamda iste’molchilami tovar va 
xizmatlar bilan ehtiyojlarini to ‘la qondirishda marketing mazmuni va 
terminologiyasi yangilanib boradi. Marketing elementlarining paydo 
bo4ishi XVII asm ing o'rtalariga borib taqaladi. Bu davrgacha tovarlami 
natural ayirboshlashning turli shakllari paydo bo’lgan, keyinchalik, 
marketing faoliyatini birinchi elementlari, y a’ni, reklama, narx, sotish
1 H unt, Shelby D. (July 1976). "The N ature and S cope o f M arketing". 
Jo u rn a l o f
M ark e tin g .
40 (3): 17-28. dpi; 10.2307/1249990. JS T O R 1249990.
2 P ru c k er. Peter (1954). 
The P ractice o f M anagem ent.
N ew York: H arper & R o w .
M arketing definition approved in O ctober 2007 by the A m erican M arketing A sso ciatio n : f 11.
4 In g lis h L anguage and Usage, http://cnglish.stackexchange.com /questions/335201/etym ology- 
o l-m arket iiig-how -w hen-did-it-change-m eaning.
’ Brian Jones, D.G. and Shaw , E.H, "The H istory o f M arketing Thought," in 
H a n d b o o k o f
M arketing,
W eitz, R. and W ensley, R. (eds), London, UK, 2003, p. 50
5

---

kabilar rivojlanishi kuzatilgan. 0 ‘rta asrlarda Angliya va Yevropada 
bozor shaharlari paydo bo ‘Idi. B a’zi tahlilchilar "marketing" atamasi, 
avval, bozor sharoitida ishlatilgan bo'lishi mumkin, degan xulosaga 
kelganki, unda "marketing" atamasi ishlab chiqaruvchilar tomonidan o 'z
mahsulotlarini yetkazib berish va bozorda sotish jarayonini tasvirlash 
uchun ishlatilgan.6
Miloddan avvalgi 200 yillardan boshlab, Xitoy qadoqlashi va tovar 
belgilari, joy nomlarini va mahsulot sifatini belgilash uchun ishlatilgan 
va davlat tomonidan qo'llaniladigan mahsulotlami brendlash miloddan 
avvalgi 600 - 900-yillar orasida ishlatilgan.7 1600-yilda Italiyada pulli 
reklama paydo bo ig an , 
1605-yilda dunyoning birinchi gazetasi 
Gennaniyada nashr etilgan, 1600 - 1700-yillarda Angliyada targ‘ib 
qilish uchun plakatlar va qog‘ozlar ishlatila boshlagan. Piter Druker 
nazariyasiga asosan, marketing 1690-yillarda Yaponiyada vujudga 
kelgan. Mitsui oilasi Tokioga k o ‘chgan va u yerda d o ‘kon ochib, savdo- 
sotiq qilgan. Yillar davomida iste’molchilar ehtiyojini qondirish uchun 
do‘konga kerakli mahsulotlami xarid qilgan; mahsulotlami o ‘zi ishlab 
chiqarish uchun manba va m ablag'lar izlagan; qaytarilgan tovarlar 
uchun pulni, so‘zsiz, qaytarib berish prinsipini kiritgan; xaridorlar uchun 
mahsulotlar turlarini sezilarli darajada kengaytirgan. G ‘arbda marketing 
XIX asm ing o ‘rtalarida paydo b oigan . Birinchi kombayn ixtirochisi 
Sayrus M akkormik birinchilardan b o iib , marketingni korxonaning 
markaziy y o ‘nalishi va o'zining iste’molchilari doirasida ishlaydigan 
menejer deb ta ’rif bergan.
Fransiyada 
1836-yildan 
gazetada 
pulli 
reklamalar 
berilishi 
marketing amaliyotini rivojlanishiga ijobiy ta ’sir ko'rsata boshlagan. 
1901-yildan boshlab AQSHning Michigan, Kaliforniya va llinoys 
universitetlarida marketing fani kiritilib, bu muammolar bo'yicha 
m a’ruzalar o'qitila boshlagan. 1902-yilda Eduard Devid Jons tomonidan 
olib borilgan birinchi marketing kursi Michigan universitetida o ‘qitila 
boshlangan. 
1905-yilda 
Pensilvaniya 
universitetida 
"Mahsulotlar 
marketingi" darslari o ‘qitila boshladi. Amaliyotda ilk bor AQSHning