Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

M avsumiy talab: 
B a’zi turdagi mahsulot va xizmatlar yil davomida 
talabga ega emas, faqat muayyan vaqt ichida talab qilinishi mumkin. 
Butun dunyoda mavsumlar jud a xilma-xildir. M avsumiy talablar xizmat 
k o ‘rsatuvchi tashkilotlarga k o ‘p muammolarni keltirib chiqaradi - quv- 
vatni to ‘xtatib turish, doimiy xarajatlar marketing va q o ‘llab-quvatlash- 
dagi ortiqcha sarflarlar shular jumlasidandir.
Talab namunalari bozoming turli segmentlarida o ‘rganilishi lozim. 
Tovar ishlab chiqaruvchi yoki xizmat k o ‘rsatuvchi tashkilotlar doimiy 
ravishda ular taklif qilayotgan tovar yoki xizmatga turli xil davrlardagi 
talabning o'zgarishini o ‘matishi kerak. Bu tashkilotlar talab sikllarini 
prognoz qilishga yordam beradigan talab о '/garish lari ni tahlil qiladigan 
tizimni rivojlantirishi shart. Talab tasodifiy o ‘zgarib turadi, shu sababli, 
talab kunlik, haftalik yoki oylik kuzatilishi kerak.
101

---

Talab hajmining o ‘zgarishi faqat tovar narxiga emas, balki boshqa 
bir qator omillarga ham bog‘liq bo‘ladi. Bu omillar talabning narxdan 
tashqari omillari deyiladi.
Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy om illar ta ’sir k o ‘rsatadi:
• iste’molchining didi
• bozordagi iste’molchilar soni
• iste’molchining daromadlari
• bir-biriga b o g iiq tovarlaming narxi
• kelajakda narx va daromadlaming o ‘zgarish ehtimoli.
Bu omillaming o ‘zgarishi talab hajmining o ‘zgarishiga qanday 
ta ’sir ko‘rsatishini qarab chiqamiz.
1. Biror mahsulotga iste’molchi didida ijobiy o ‘zgarish ro‘y bersa, 
narxning tegishli darajasida unga bo‘lgan talab ortadi. Bu o ‘rinda real 
hayotda iste’molchilar «moda», ya’ni biron-bir tovam ing keng rasm 
bo‘lgan turini sotib olishga harakat qilishlarini misol keltirish mumkin. 
Iste’molchi didiga salbiy ta ’sir ko ‘rsatadigan holatlar talabning qisqari- 
shiga olib keladi.
2. 0 ‘z-o‘zidan aniqki, bozorda iste’molchilar soni ko'paysa, talab 
ortadi, iste’molchilarning soni kamaysa, talab qisqaradi. M asalan, aloqa 
vositalarining takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor doirasini, undagi 
qimmatli qog‘ozlarning oldi-sotdi jarayonlarida ishtirok etuvchilar 
sonini mislsiz kengaytiradi hamda aksiya va obligatsiya kabi moliyaviy 
aktivlarga bo'lgan talabning o ‘sishiga olib keladi. Tug'ilish darajasining 
pasayishi bolalar bog'chasi va maktabga b o ig an talabni kamaytiradi.
3. Daromad o'zgarishining talab hajmiga ta ’siri boshqa omillarga 
qaraganda ancha murakkab. Daromadning ortishi juda k o ‘p tovarlarga 
talabni nisbatan oshiradi, daromadning kamayishi esa bunday tovarlarga 
talabni kamaytiradi. Daromad oshsa, uning o ‘sishiga qarab iste’molchi­
lar aksariyat hollarda narxi yuqori b o ‘lsada, k o ‘proq sifatli tovarlarni 
xarid qilishga harakat qilishadi. Bunda ular non, kartoshka, karam kabi 
m ahsulotlami kamroq sotib olishlari mumkin. Chunki ortiqcha daromad 
ularga ancha yuqori oqsil tarkibiga ega bo'lgan oziq-ovqat mahsulotlari, 
masalan, go‘sht va sut mahsulotlari xarid qilish imkonini beradi.
4. 0 ‘zaro bog‘liq tovarlar narxi o ‘zgari shining talabga ta’sirini 
o ‘m atishda ulami ikki guruhga ajratish maqsadga muvofiq bo'ladi: 
1) o ‘zaro bir-birini almashtiruvchi yoki o ‘rinbosar tovarlar; 2) o ‘zaro 
bir-birini to ‘ldiruvchi tovarlar.
102

---

0 ‘zaro bir-birini almashtiruvchi tovarlardan birining narxini o'zga- 
rishi bilan boshqasiga b o ig a n talabning o ‘zgarishi to‘g ‘ri bogiiqlikda 
bo‘ladi. Masalan, sariyog1 narxining oshishi margaringa b o ‘lgan talab- 
ning ortishiga olib keladi. Sariyog1 narxining pasayishi esa margaringa 
b o ig a n talabni kamaytiradi.
0 ‘zaro bir-birini toidiruvchi tovarlardan birining narxini o ‘zgarishi 
bilan boshqasiga b o ig a n talabning o ‘zgarishi teskari b o g iiq lik d a b o i a ­
di. Masalan, agar avtomobilning narxi oshsa, benzinga b o ig a n talab 
qisqaradi. Aksincha, avtomobilning narxi tushsa, benzinga b o ig a n talab 
oshadi.
5. 
Kelgusida iste’molchi daromadlari, tovar narxi o‘zgarishining 
kutilishi va tovarlar miqdorining yetarli b o iis h i yoki b oim asligi kabi 
omillar talab hajmini o‘zgartirishi mumkin. Kelgusida narxning nisbatan 
oshishining kutilishi, iste’molchi joriy talabining oshishiga olib keladi. 
Aksincha, narxning pasayishi va daromad k o ‘payishining kutilishi 
tovarlarga b o ig a n joriy talab hajmining qisqarishiga sabab b o ia d i.
Daromadning o ‘zgarishi bilan talab miqdori to‘g ‘ri bogiiqlikda 
o ‘zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar deyiladi. Daromadlar o ‘zgari- 
shi bilan talab miqdori teskari b og iiq lik da o ‘zgaradigan tovarlar