Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

Nazorat va mulohaza uchun savollar
1 .Strategik rejalashtirishning maqsadi nimadan iborat?
2. Korporativ strategiya mazmunini izohlab bering.
3.Strategik rejalashtirish jarayoni qanday bosqichlardan iborat?
4. Korxona tomonidan ishlab chiqiladigan marketing strategiyalari 
nechta darajada amalga oshsa optimal b o ‘ladi?
5. A nsof matritsasiga izoh bering.
6. Umumiy raqobatchi matritsasini tushuntirib bering.
7. Bozomi bloklash deganda nimani tushunasiz?
8. Differensiallashgan marketing deganda nimani tushunasiz?
9. Raqobatchilar ustunligi matritsasini izohlab bering.
10. M arketingning funksional strategiyalari nechta guruhdan iborat?
98

---

6-MQDUL. TALABNI QONDIRISHNI TADQIQ ETISH VA
PROGNOZ QILISH
6.1. Talab tushunchasi, uning turlari, talabga ta ’sir etuvchi о miliar
Ehtiyojning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi k o ‘rinishi va amal 
qilishi talabdir. Lekin talab ehtiyojdan farq qiladi va mustaqil iqtisodiy 
kategoriya (ilmiy tushuncha) sifatida amal qiladi. Uning farqi shundan 
iboratki, kishilaming ehtiyoji o ‘sib boraveradi, cheksizdir. U pul bilan 
ta’minlansa va sotib olish imkoniyatiga ega b o ‘lgan taqdirda talabga 
aylanadi. Demak, aytish mumkinki, 
talab 
- bu pul bilan ta ’minlangan 
ehtiyojdir. Ehtiyoj sotib olish uchun zarur b o ‘lgan pul bilan ta ’minlan- 
masa, u “xohish”, “istak” b o iib qolaveradi. Bozordagi narxlami o ‘zga- 
rib turish darajasida iste’molchilaming tovar va xizmatlaming m a iu m
turlarini va m a iu m miqdorlarini sotib olishga layoqati b o ig a n ehtiyoj 
talab deyiladi. A. Marshall talab va taklif qonunini va shunga muvofiq 
bahoni tahlil qilishga alohida e ’tibomi qaratdi. U tahlilni talabdan 
boshladi: «Sotilishi k o ‘zda tutilgan tovar miqdori qancha ko‘p b o isa , 
unga qo‘yiladigan baho shuncha past b o iis h i kerak, negaki u o ‘z 
xaridorlarini topa olsin. Baho pasayganda talab qilinadigan tovarlar 
miqdori k o ‘payadi, baho oshganda esa - kamayadi. Bunda bahoning 
pasayishi bilan talabning oshishi o ‘rtasida qat’iy o ‘matilgan bir xil 
nisbat boim aydi». Talablar turlicha b o iad i. Bir xil tovar va xizmatga 
b o ig a n talabning ikki turi bor va ular bir-biridan farq qilinadi. Shu 
boisdan, yakka talab va bozor talabi b o ia d i. Har bir iste’molchining, 
y a’ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning moddiy va nomoddiy 
n e’matlarga b o ig a n talabi - bu yakka talab deyiladi. Bir qancha iste'- 
molchilaming tovarlar va xizmatlarga b o ig a n talablari y ig ind isi bozor 
talabi deyiladi.
Misol keltiramiz. Bir kg guruch narxi 10 ming so ‘m b o isa , talab 4 
kg b o ia d i, (bir oy davomida) 5 ming so 'm b o is a , 8 kg b o ia d i, 4 ming 
so‘m b o isa , talab 10 kg ga chiqadi. Bozor talabi esa, 2 tonna, 4 tonna, 6 
tonna va hokazo b o iish i mumkin. Talab iste’molchining muayyan vaqt
99

---

mobaynida har xil narxlarda sotib olishi m um kin b o ig a n mahsulot 
m iqdori.32
Tovar narxi va sotib olinadigan tovar miqdori o ‘zgarishi o ‘rtasida 
b o ‘ladigan teskari yoki qarama-qarshi bog‘liqlik talab qonuni deyiladi.
Tovar narxi va uning xarid qilinadigan miqdori (talabning) o ‘rta- 
sidagi teskari bog'liqlikni oddiy ikki o'lcham li grafikda ham tasvirlash 
mumkin: yotiq chiziq bozor talabi miqdorini, tik chiziq narxni k o ‘rsatadi 
(6.1.1-chizma).
D
60 
Q,
Grafikdagi DD chiziq narx va talab hajmi o'rtasidagi teskari bog‘- 
liqlikni tasviriy aks ettiradi. Undagi har bir nuqta tovaming aniq narxi va 
iste’molchi shu narxda sotib olishi mumkin b o ‘lgan tovar miqdorini 
ko‘rsatadi.