Urganch davlat universiteti kimyoviy texnologiyalar fakulteti

 
 
 
 

---

3 
KIRISH 
O'zbekistonda Kimyo sanoati — ogʻir sanoat tarmoqlaridan biri, xilma-xil 
kimyoviy mahsulotlar turlari: kon-kimyo xom ashyosi, asosiy kimyo mahsulotlari 
(ammiak, noorganiq kislotalar, ishqorlar, mineral oʻgʻitlar, soda, xlor va xlorli 
mahsulotlar, suyultirilgan gazlar va b.), plastmassa va sintetik smolalar, shu 
jumladan, kaprolaktam, sellyuloza atsetatlari, kimyoviy tola va iplar, plastmassa va 
shisha-plastiklardan materiallar va buyumlar, lok-boʻyoq materiallari, sintetik 
boʻyoqlar, kimyoviy reaktivlar, fotokimyo mahsulotlari, maishiy kimyo tovarlari 
va b. ni ishlab chiqaradi. K.s.ning mustaqil sanoat tarmogʻiga aylanishi sanoat 
toʻntarishi bilan bogʻliq. Sulfat kislota i. ch. boʻyicha dastlabki zavodlar 1740 y.da 
Buyuk Britaniyada (Richmond), 1766 y.da Fransiyada (Ruan), 1805 y.da 
Rossiyada (Moskva gubernyasi), 1810 y.da Germaniyada (Leypsig yaqinida) barpo 
etilgan. 
Toʻqimachilik va shisha-oyna sanoatining rivojlanishi bilan soda ishlab 
chiqaradigan zavodlar qurildi. Bunday korxonalar — soda zavodlari Fransiyada 
1793 y.da (Parij yaqinida), Buyuk Britaniyada 1823 y.da (Liverpul), Germaniyada 
1843 y.da (Elba boʻyidagi Shyonebek sh.da), Rossiyada 1864 y.da (Barnaul)da 
qurildi. 19-asr oʻrtalaridan Buyuk Britaniya (1842), Germaniya (1867), Rossiya 
(1892)da sunʼiy oʻgitlar ishlab chiqaradigan zavodlar ishlay boshladi. AQShda K.s. 
Yevropa mamlakatlariga nisbatan kechroq paydo boʻldi, lekin 1913 y.ga kelib 
kimyoviy mahsulotlar i.ch. hajmi boʻyicha jahonda 1-oʻringa chiqib oldi. 
Oʻzbekistonda tegishli xom ashyo manbalari boʻlishiga qaramay 20-asrning 30-
y.larigacha K.s. deyarli yoʻq edi. 1910-y.larda ohak kuydirish, oʻsimlik boʻyogʻi 
olish, oltingugurt i.ch., ishqoriy moddalar tayyorlash, sovungarlik bilan 
shugʻullangan bir qancha kichik korxonalar (12 sovun zavodi, neftni haydash 
zavodi, 2 boʻyoq f-kasi) boʻlgan. 

---

4 
Xomashyo bazasiga yaqin joyda esa shakar, yog`-moy, konserva, spirt, vinochilik, 
paxta tozalash va shu kabi tarmoqlar joylashadi. Shunday qilib, korxonalarni 
joylashtirishni rejalashtirish va iqtisodiy asoslash paytida har bir tarmoqning o`ziga 
xos xususiyatlarini tog`ri hisobga olish, ishlab chiqarishni joylashtirishning 
umumiy tamoillariga tayanish butun sanoatni joylashtirishning yuqori 
samaradorligini ta’minlash imkonini beradi. Natijada ijtimoiy mehnat unumdorligi 
oshadi bu esa, milliy iqtisodiyotning rivojiga katta ta’sir ko`rsatadi. 
Sanoat korxonasini joylashtirish hududi va joyini tanlash yangi quriladigan 
korxona hajmi va ixtisoslashishini, ularning ishlab turgan, loyihalanayotgan 
korxonalar bilan aloqalarini aniqlash sanoat korxonalarini faqat geografik jihatdan 
to`g`ri joylashtirish uchungina emas, balki yangi va ishlab turgan korxonalarni 
rekonstruksiya qilishni loyihalash uchun ham muhimdir. Loyihaning yuqorilash 
uchun ham muhimdir. Loyihaning yuqoridagi masalalariga bag`ishlangan qismi 
qolgan barcha masalalariga bagi`shlangan qismi qolgan barcha qismlarning 
ishlashi uchun manba bo`lib xizmat qiladi. Bu qismda korxonani mazkur joyda 
qurishning maqsadga muvofiqligi, xomashyo, yoqilg`I, energiya va suv manbalari, 
loyihalanayotgan korxonaning qiymati va texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlari 
aniqlanadi: