Урганч Давлат Университети

2 - BOB. VILOYATDA MEHNAT BOZORINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
2.1. Viloyatda mehnat bozori shakllanishining demografik jixatlari
Mehnat resurslarining rivojlanishi ko`p jihatdan aholiga bog`liqdir. Aholi mehnat resurslari rivojlanishining tabiiy asosi hisoblanadi. Aholi va mehnat resurslari bir butun hisoblanishadi, lekin shu bilan birgalikda, ular o`zlarining kelib chiqishi, amal qilishi va rivojlanishida o`zaro bohliq bo`lgan ikki mustaqil sub’ektdir. Jamiyatning mehnat resurslari mamlakat aholisi hisobiga shakllanadilar. Aholi va mehnat resurslarini tashkil qiluvchi odamlar ko`p jihatdan unga ham, bunga ham taalluqli bo`ladilar.
Aholi va mehnat resurslarining umumiyligi aholining jinsiy tarkibi bilan mehnat resurslarining shakllanishi bog`liqligida ham namoyon bo`ladi. Aholi tarkibida erkaklar ulushining kam bo`lishi mehnat resurslarining sonini qisqartirib yuboradi, chunki erkaklarning yuridik va haqiqiy mehnat faoliyati davri ayollarnikiga nisbatan yuqori bo`ladi.
Mehnat resurslari va aholining yaxlitligi shu bilan belgilanadiki, ularning o`zgarib turishi butun insoniyatning oldingi rivojlanishi natijasidir. Aholi va mehnat resurslarining rivojlanishi umuman bir-biriga mos keladi, lekin shu bilan birgalikda, bu jarayonlarning kechishida muayyan farqlar ham mavjud bo`ladi.
Aholi va mehnat resurslari o`rtasidagi farq, yana ular sonining o`zgarib turishi vaqt nuqtai nazaridan mos kelmasligidir. Masalan, O`zbekiston Respublikasi bo`yicha 2014 yildan 2011 yilgacha aholi soni 20607,7 ming kishidan 29123,4 ming kishigacha, ya’ni 141,3 foizga oshgan bo`lsa, bu davrda mehnat resurslarining soni 10122,5 ming kishidan 17309,8 ming kishigacha, ya’ni 171,0 foizga oshdi. O`rtacha yillik o`sish sur’atlari aholi bo`yicha 2,1 foizni, mehnat resurslari bo`yicha 3,6 foizni tashkil qildi. Xuddi shunday tarzda Xorazm viloyatida ushbu davrda aholi sonining yillik o`sish sur’atlari 2,3 foizni, mehnat resurslariniki esa 4,0 foizni tashkil qildi. SHunday qilib, ko`rinib turibdiki, aholi soni o`sish sur’atlari bilan mehnatga yaroqli aholi o`sish sur’atlari mos kelmasligi mumkin. Ularning o`zgarishi hatto, turlicha yo`nalishga ega bo`lishi ham mumkin.
Viloyat aholisining 2018-2011 yillardagi demografik rivojlanishi shuni ko`rsatadiki, tug`ilish ko`rsatkichlari ham, o`lim ko`rsatkichlari ham barqaror sur’atlarda saqlanib turibdi. Natijada aholining tabiiy o`sishida ham sezilarli o`zgarishlar yuz bermagan (2.1.1-jadval).
1992 yildan 2022yilgacha viloyat aholisi 847, 3 ming kishidan 1204,3 ming kishigacha, ya’ni 142, 1 foizga ko`paydi. Yillik o`sish sur’atlari 2,2 foizdan oshiqni tashkil qildi (2.1.2-jadval). Viloyat tumanlarida aholi sonining o`sish sur’atlari birbiridan biroz farq qilishi bilan ajralib turadi. Mustaqillik yillarida eng yuqorni o`sish sur’atlariga Xazarasp (176,8 foiz), Xiva (153,3), Urganch (152,6) tumanlari ega bo`ldi. Eng past o`sish sur’atlari YAngiariq (108,9), Bog`ot (122,6) tumanlarida mavjud bo`ldi. Xazaraspda bunday yuqori sur’atlarning mavjud bo`lishi 2003 yildan Pitnak qishlog`ining Xazarasp tumaniga qo`shib yuborilganligi bilan izohlanadi. YAngiariq va Bog`ot tumanlarida aholi soni o`sishida past sur’atlarning namoyon bo`lishi 2021yilda shu nomdagi qishloq markazlarining shaharchaga aylantirilishi tufayli tumanda qishloq aholisi kamayganligi bilan izohlanadi.
Viloyat aholisining 2018-2011 yillardagi demografik rivojlanishi shuni ko`rsatadiki, tug`ilish ko`rsatkichlari ham, o`lim ko`rsatkichlari ham barqaror sur’atlarda saqlanib turibdi. Natijada aholining tabiiy o`sishida ham sezilarli o`zgarishlar yuz bermagan (2.1.1-jadval).
!992 yildan 2022yilgacha viloyat aholisi 847, 3 ming kishidan 1204,3 ming kishigacha, ya’ni 142, 1 foizga ko`paydi. Yillik o`sish sur’atlari 2,2 foizdan oshiqni tashkil qildi (2.1.2-jadval). Viloyat tumanlarida aholi sonining o`sish sur’atlari birbiridan biroz farq qilishi bilan ajralib turadi. Mustaqillik yillarida eng yuqorni o`sish sur’atlariga Xazarasp (176,8 foiz), Xiva (153,3), Urganch (152,6) tumanlari ega bo`ldi. Eng past o`sish sur’atlari YAngiariq (108,9), Bog`ot (122,6) tumanlarida mavjud bo`ldi. Xazaraspda bunday yuqori sur’atlarning mavjud bo`lishi 2003 yildan Pitnak qishlog`ining Xazarasp tumaniga qo`shib yuborilganligi bilan izohlanadi. Yangiariq va Bog`ot tumanlarida aholi soni o`sishida past sur’atlarning namoyon bo`lishi 2021yilda shu nomdagi qishloq markazlarining shaharchaga aylantirilishi tufayli tumanda qishloq aholisi kamayganligi bilan izohlanadi.