Urganch davlat universiteti «yengil sanoat texnologiyalari va jihozlari»

Tarash sifatini va iflosliklar miqdorinianiqlash usullari. 
Tarash mashinasidan chiqayotgan taram va piltani sifatini quyidagi xarakteristikalar 
yordamida aniqlanadi: 
1.
Tolalarning ajralganlik darajasi bilan, 
2.
Taram tarkibidagi iflosliklar miqdori bilan, 
3.
Taramdagi tolalar orientatsiyasi bilan, 
4.
Tolalarni tekislanganlik darajasi bilan, 
5.
Tolalarni ajralganligi, orientatsiyasi va tekislanganligi kompleks baxosi bilan, 
6.
Ishlab chiqarilayotgan piltani sifati bilan, 
7.
Maxsulotda tolani aralashtirilganlik darajasi bilan. 
1).
Tolalarni ajralganlik darajasi – bu paxta bo‘lagidagi o‘rtacha tolalar sonidir. Bu 
ko‘rsatkichni ilmiy ishlar qilingan vaqtda A.G. Sevostyanov yaratgan usul bilan aniqlanadi. 
2).
Taram tarkibidagi iflosliklar miqdori – bu 3 xil usul bilan tekshiriladi. 
a).
2 ta 20x30 sm li oyna orasiga olingan taram tarkibidagi iflosliklarni sanash yo‘li bilan, 
bunda taram maydoni 600 sm2 ga teng. 
b).
Ekspress usulda- bunda taram maydoni 100 sm2 ga teng. 
v). Ma’lum og‘irlikdagi piltani qo‘lda tekshirish yo‘li bilan. 
Birinchi usulni
- tarash mashinasining ajratish barabani sekin tezlik bilan ishlaganda 
olinadi. Bunda mashinaning uch eridan o‘ng, chan va o‘rtasidan 3 marotabadan jami 9 ta 
namuna olinadi. Xar bir oynadagi iflosliklar sanaladi. Agarda tagiga qora qog‘oz qo‘yilsa 

---

sanash osonlashadi. So‘ngra 3 ta taram tortiladi va shu 3 ta taramdagi iflosliklar xam 
qo‘shiladi. Taram og‘irligi 1 gr. aylantirilib, normal bilan solishtiriladi. (Ivanov S.S.-Tex. 
Kontr. 2.4-jadval) 
600 sm2 maydonda taramdagi iflosliklarni normadagi miqdori. 
3.14-jadval 
Tola navi 
Ipni chiz. Zich. 
(Teks) 
1 gr. toladagi iflosliklar soni va baxosi 
a’lo 
yaxshi 
o‘rta 
O‘rta 
tolali 
paxta 
“0” dan “II” 
sortlar 
11,8 - 21,0 
110 
130 
160 
III va IV sortlar 
22 - 56 
140 
170 
200 
IV va V sortlar 
42 - 100 
180 
210 
240 
Ingichka 
tolali 
paxta 
I va II-tip, “0”dan II 
sortlar 
5 – 11,8 
130 
160 
190 
3-tip, “0” dan II 
sortgacha 
11,8 – 84 
120 
150 
180 
Agarda solishtirilgan vaqtda saralanma yuqoridagi jadvaldan farq qilsa, u holda 
fabrikadagi bir xil saralanmada ishlayotgan 10 ta mashinadagi taram tashqi qoniqarli bo‘lsa, 
shuni iflosliklari yuqorida aytilgan usul bilan tekshirilib “yaxshi” baho qo‘yiladi, “a’lo” baho 
uchun iflosliklar 15-20% ga kam bo‘lishi kerak. Agarda 15-20% ga ko‘p bo‘lsa, “o‘rta” baxo 
qo‘yiladi. 
Ikkinchi usul- Ekspress usuli bunda trafaret o‘lchami 85x175 teshiklar soni 34 ta, 
plastinka maydoni 148,5 sm
2
ga teng bo‘ladi. Bu plastinkani 2/3 qismida teshikchalar 
joylashgan. Teshik diametri 11,15 sm
2
, maydoni 33,3 sm
2
. Taram sifati 3 joydan o‘ng, chap 
va o‘rtasidan aniqlanadi. So‘ngra nechta teshikda iflosliklar borligi sanaladi, bunda iflosliklar 
soni hisobga olinmaydi. So‘ngra yoki trafaretni o‘zidan yoki “Texkontrol” kitobidan teshiklar 
soniga qarab 100 sm
2
dagi iflosliklar ko‘riladi. 
Misol- Agarda iflosliklari bor teshiklari soni 26 ta bo‘lsa, 100 sm
2
dagi iflosliklar soni 
144 ga teng. 9 ta namunadagi olingan natijalarni 19 formaga yoziladi va o‘rtacha miqdori 
xisoblanadi. 
1 gr. taramniki esa quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
m 

m
100 

B 

1000 
n 
E 

Tл 
bu erda: m100- 100 cm2 maydondagi iflosliklar soni, 

---

V- taram eni, sm. E- ajratuvchi baraban bilan tekislovchi valik orasidagi cho‘zilish. Tl- 
piltani chiziqiy zichligi. 
S.S. Ivanovning “Texkontrol” kitobini 30-jadvalida o‘rta tolali paxta uchun taram 
sifatini baxolash tartibi ko‘rsatilgan. Agarda fabrikadagi sortirovka bundan farq qilsa, u holda 
taram sifati 600 sm
2
da qanday o‘rnatilsa, ekspress usulida xam shunday o‘rnatiladi. 
Uchinchi usul- ma’lum og‘irlikdagi piltani qo‘lda tekshirish. Bu usul taram sifati 
to‘g‘risida aniq ma’lumot olish uchun ishlatiladi. Ko‘pincha bu usuldan ilmiy tekshirish 
ishlarida foydalaniladi. Buning uchun 1 ta mashinadan chiqayotgan piltadan namuna olinadi, 
og‘irligi 0,25 gr. Buning uchun ishlab chiqarilgan piltani 4 joyidan olinadi. Oraliq 1 m dan 
kam bo‘lmasligi kerak. Yoki shu mashinadan ketma-ket chiqqan tazlardan olinadi. Namuna 
tekshirilayotganda xamma iflosliklari, qobiqli tola, tugunchalar, xas cho‘plar xammasi 
sanaladi va 1gr. pilta uchun aniqlab quyiladi. Agarda bu natijani oyna bilan olingan natija 
bilan solishtirish zarur bo‘lsa, unda quyidagi koeffitsient bilan xisoblanadi: 
k 

A
x 

100 

1000 
S 

E 

T 
bu erda: Ax- mashina eni sm, S-oyna yuzasi, sm2, E- cho‘zilish, T-piltani chiziqiy 
zichligi, teks. 
3).
Tolalarni joylashganlik (orintatsiyasi) darajasi. 
Bu ko‘rsatkich tolalarni orientatsiyasi darajasi koeffitsienti bilan aniqlanadi. 
K0=cos

4).
Tolalarni tekislanganlik darajasi tekislanganlik koeffitsienti bilan aniqlanadi: 


l
n
 
l 
Maxsulotdagi tolani joylashganlik uzunligi (protyajennost) tola uzunligiga nisbati. 
Tolani joylashganlik uzunligi (protyajennost) tolani oxirgi ikki nuqtalari orasidagi masofa 
bilan, yoki AV nuqtalar orasidagi masofa bilan o‘lchanadi. 
4)
Tolani ajralganlik darajasini, orintatsiyasini va tekislanganligini aniqlash - (KPS– 
kompleksnыy pokazatel strukturы lentы). Bu uchala ko‘rsatkichni bir vaqtda aniqlash 
mumkin. Buning uchun yakka ipni uzish mashinasidan foydalaniladi. Piltani 50 mm qilib ikki 
uchi boylanadi va ipni uzish dinomometrida o‘ziladi. 
Uzilish kuchi qanchalik kichik bo‘lsa, demak tola yaxshi tekislangan orintatsiyasi va 
ajralganlik darajasi shunchalik yaxshidir. 

---