Urganch davlat universitetining tabiiy fanlar fakulteti «ekologiya va hayot faolyati xavfsizligi» kafedrasi

Maqsadlar, koʻrsatkichlar va taraqqiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qashshoqlikka barham berish bugungi kunda odamlar oʻrtasida mavjud boʻlgan tengsizliklarni kamaytirish, ortda qolgan mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy barqarorligi uchun muhim ahamiyatga ega. Birlashgan Millatlar Tashkiloti SDG 1 uchun 7 ta maqsad va 14 ta koʻrsatkichni belgilab berdi. SDG 1 koʻrsatkichlari (shu jumladan xaritalar) uchun asosiy maʼlumotlar manbai Dataʼs SDG Tracker dasturidagi Our World’dan olingan. Maqsadlar oʻta qashshoqlikni tugatish (1.1-maqsad), qashshoqlikni ikki baravarga kamaytirish (1.2-maqsad), ijtimoiy himoya tizimini joriy etish (1.3-maqsad), mulkchilik, asosiy xizmatlar, texnologiya va iqtisodiy resurslarga teng huquqlarni taʼminlash(1.4), ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy ofatlarga chidamlilikni oshirish (1.5-maqsad) va qashshoqlikni tugatish uchun resurslarni safarbar qilish (1.6-maqsad) kabi keng koʻlamli masalalarni qamrab oladi^[18].
Maqsadlar maqsadlarni belgilaydi, koʻrsatkichlar esa dunyo ushbu maqsadlarga erishilganligini kuzatishni maqsad qilgan koʻrsatkichlarni ifodalaydi^[19]. Haddan tashqari qashshoqlikka barham berish ish oʻrinlari va yaxshi ish haqi ishlab chiqaradigan kuchli iqtisodiyotni talab qiladi; yaxshi jihozlangan maktablar, shifoxonalar, yoʻllar va energiya bilan taʼminlay oladigan hukumat; va kelajakda iqtisodiy oʻsishni taʼminlaydigan inson kapitali boʻlgan sogʻlom, yaxshi oziqlangan bolalar^[20]. SDG 1 qashshoqlikni qisqartirish boʻyicha ikkita aniq maqsadni oʻz ichiga oladi: oʻta qashshoqlikni yoʻq qilish (1.1-maqsad) va 2030-yilga kelib qashshoqlikni ikki baravar kamaytirish (1.2-maqsad).
Maqsadlardan beshtasiga 2030-yilga qadar erishish kerak, ikkitasida esa aniq sana yoʻq.

1.1-maqsad: Oʻta qashshoqlikka barham berish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qashshoqlik sonining kuniga 1,90 AQSh dollari darajasi — kuniga 1,90 dollardan kam daromad keltiradigan aholi ulushi.
1.1-maqsadning toʻliq matni: „2030-yilga borib, hamma yerdagi barcha odamlar uchun oʻta qashshoqlikni yoʻq qilish, hozirda kuniga $1,90 dan kam daromad keltiruvchi odamlar sifatida baholanadi.“
1.1-maqsad bitta koʻrsatkichni oʻz ichiga oladi: 1.1.1-koʻrsatkich „Jins, yosh, bandlik holati va geografik joylashuvi (shahar/qishloq) boʻyicha umumlashtirilgan xalqaro qashshoqlik chegarasidan pastda yashaydigan aholi ulushi.“
Haddan tashqari qashshoqlikni pasaytirish sur’ati 2010 (15,7 foiz), 2015 (10 foiz), 2019 (8,2 foiz) yillarda yaxshi boshlangan va 2020-yilda (8,4 foizdan 8,8 foizgacha) prognoz qilinmoqda. Buning sababi, COVID-19 pandemiyasi qashshoqlikni qisqartirish siklini oʻzgartirmoqda^[21].
Dunyoda o‘ta qashshoqlikda yashayotgan ishchilar soni 2010, 2015- va 2019-yillarda mos ravishda 14,3 foizdan 8,3 foizga 7,1 foizga qisqardi.

1.2-maqsad: Qashshoqlikni kamida 50 % ga kamaytirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

1.2-maqsadning toʻliq matni: „2030-yilga borib, milliy taʼriflarga koʻra, barcha oʻlchovlarda qashshoqlikda yashovchi barcha yoshdagi erkaklar, ayollar va bolalar ulushini kamida yarmiga kamaytirish.“
Koʻrsatkichlarga quyidagilar kiradi:

• 
  1.2.1 koʻrsatkich: Milliy kambagʻallik chegarasidan past yashovchi aholi ulushi.
  
• 
  1.2.2-koʻrsatkich: Milliy taʼriflar boʻyicha barcha oʻlchovlarda qashshoqlikda yashovchi barcha yoshdagi erkaklar, ayollar va bolalar ulushi.
  

2018-yilgi hisobotga koʻra, Xitoy 1970-yillarning oxiridagi islohot va ochiqlikdan buyon dunyoda qashshoqlikni kamaytirishning 70 foizdan ortigʻiga hissa qoʻshgan. Oʻtgan 40 yil ichida Xitoy bir qator siyosiy va institutsional islohotlar orqali qishloq kambagʻallarini 739,9 million kishiga qisqartirdi. Xitoyning qashshoqlikni kamaytirish usullari rivojlanishga yoʻnaltirilgan qashshoqlikni kamaytirish, kambagʻal aholining oʻzini oʻzi rivojlantirish qobiliyatini yaxshilash, qashshoqlikni bartaraf etishda koʻp partiyaviy ishtirokni ragʻbatlantirish, qashshoqlikni kamaytirish innovatsiyalariga eʼtibor berish va qashshoqlikni kamaytirish usullarini oʻz ichiga oladi. Bular boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun qashshoqlikni kamaytirish uchun havola boʻlishi mumkin^[22].

1.3-maqsad: milliy ijtimoiy himoya tizimini joriy etish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ijtimoiy sugʻurta dasturlari qamrovi keksalik boʻyicha pensiyalarni taʼminlaydigan dasturlarda ishtirok etayotgan aholining foizini koʻrsatadi.
1.3-maqsadning toʻliq matni: „Hamma uchun milliy darajada tegishli ijtimoiy himoya tizimlari va chora-tadbirlarini amalga oshirish, 2030-yilga borib aholining kam taʼminlangan va ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini sezilarli darajada qamrab olishga erishish.“
1.3.1-koʻrsatkich „Ijtimoiy himoya tizimlari bilan qamrab olingan aholining jinsi, bolalar, ishsizlar, qariyalar, nogironlar, homilador ayollar, yangi tugʻilgan chaqaloqlar, mehnat jarohati qurbonlari, kam taʼminlangan va zaif qatlamlari boʻyicha nisbati.“
2016-yil maʼlumotlariga koʻra, 4 milliardga yaqin odam eng kambagʻal va eng zaif qatlamlarga yordam berish uchun muhim boʻlgan ijtimoiy himoyaning hech qanday shaklidan foydalanmadi.
Dunyo aholisining yarmi hali ham asosiy tibbiy xizmatlar bilan toʻliq qamrab olinmayapti va ishsiz ishchilarning atigi 22 foizi ishsizlik boʻyicha nafaqa bilan qoplangan.

1.4-maqsad: Mulk, asosiy xizmatlar, texnologiya va iqtisodiy resurslarga teng huquqlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

1.4-maqsadning toʻliq matni: "2030-yilga borib barcha erkaklar va ayollar, xususan, kambagʻal va zaif qatlamlar iqtisodiy resurslarga teng huquqlarga ega boʻlishini, shuningdek, asosiy xizmatlardan foydalanish, yer va boshqa shakllarga egalik qilish va nazorat qilishlarini taʼminlash. mulk, meros, tabiiy resurslar, tegishli yangi texnologiyalar va moliyaviy xizmatlar, shu jumladan mikromoliya.
Uning ikkita koʻrsatkichi:

• 
  1.4.1-koʻrsatkich: Asosiy xizmatlardan foydalanish imkoniyati boʻlgan uy xoʻjaliklarida yashovchi aholining ulushi.
  
• 
  1.4.2-koʻrsatkich: (a) qonun bilan tasdiqlangan hujjatlarga ega boʻlgan va (b) yerga boʻlgan huquqlarini kafolatlangan deb biladigan, jinsi va egalik turi boʻyicha yerga ishonchli egalik huquqiga ega boʻlgan jami voyaga etgan aholining ulushi.
  

1.5-maqsad: Ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy ofatlarga chidamlilikni oshirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gaitilik ayol 2010-yilda butun mamlakatni qamrab olgan kuchli zilziladan soʻng, Port-o-Prensdagi (Gaiti) tarqatish liniyasi tomon bolasi bilan yurmoqda.
1.5-maqsadning toʻliq matni: „2030-yilga kelib kambagʻallar va zaif ahvolda boʻlganlarning chidamliligini oshirish hamda ularning iqlim bilan bogʻliq ekstremal hodisalar hamda boshqa iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik zarbalar va ofatlarga taʼsiri va zaifligini kamaytirish.“
U toʻrtta koʻrsatkichga ega:

• 
  1.5.1-koʻrsatkich: Oʻlganlar, bedarak yoʻqolganlar va ofatlar natijasida bevosita jabrlanganlar soni.
  
• 
  1.5.2-koʻrsatkich: Jahon yalpi ichki mahsulotiga (YaIM) nisbatan tabiiy ofatlar bilan bogʻliq toʻgʻridan-toʻgʻri iqtisodiy zarar.
  
• 
  1.5.3-koʻrsatkich: 2015-2030-yillarga moʻljallangan tabiiy ofatlar xavfini kamaytirish boʻyicha Sendai asosiga muvofiq tabiiy ofatlar xavfini kamaytirish boʻyicha milliy strategiyalarni qabul qilgan va amalga oshiruvchi mamlakatlar soni.
  
• 
  1.5.4-koʻrsatkich: Tabiiy ofatlar xavfini kamaytirish boʻyicha milliy strategiyalarga muvofiq mahalliy tabiiy ofatlar xavfini kamaytirish strategiyasini qabul qiluvchi va amalga oshiruvchi mahalliy hokimiyat organlarining nisbati.
  

2018-yilda jami 80 ta davlat tabiiy ofatlar bilan bog‘liq yo‘qotishlar haqida maʼlum qildi, ulardan 23 458 kishi halok bo‘ldi va 2 164 kishi bedarak yo‘qoldi. 39 milliondan ortiq odam jabrlangani haqida xabar berilgan, ulardan 29 millioni oʻz tirikchiligi buzilgan yoki yoʻq qilingan. Toʻgʻridan-toʻgʻri iqtisodiy yoʻqotishlar boʻyicha mamlakatlar tomonidan 23,6 milliard dollar qayd etilgan boʻlib, ularning 73 foizi qishloq xoʻjaligi sektoriga toʻgʻri keladi.

1.a-maqsad: Qashshoqlikka barham berish uchun resurslarni safarbar qilish[tahrir | manbasini tahrirlash]

1.a-maqsad matni quyidagilardan iborat: „Rivojlanayotgan mamlakatlar, ayniqsa, kam rivojlangan mamlakatlar uchun yetarli va bashorat qilinadigan vositalar bilan taʼminlash maqsadida turli manbalardan resurslarni sezilarli darajada safarbar qilish, shu jumladan rivojlanish boʻyicha hamkorlikni kengaytirish.“
U uchta koʻrsatkichga ega:

• 
  1.a.1-koʻrsatkich: Hukumat tomonidan kambagʻallikni qisqartirish dasturlariga toʻgʻridan-toʻgʻri ajratilgan mahalliy ishlab chiqarilgan resurslarning ulushi.
  
• 
  1.a.2-koʻrsatkich: asosiy xizmatlarga (taʼlim, sogʻliqni saqlash va ijtimoiy himoya) davlat xarajatlarining umumiy nisbati.
  
• 
  1.a.3-koʻrsatkich: YaIMga nisbatan kambagʻallikni qisqartirish dasturlariga bevosita ajratilgan jami grantlar va qarzga olib kelmaydigan tushumlar yigʻindisi.
  

2020-yilda 1.a-maqsadini oʻchirish boʻyicha taklif kiritildi^[23].

1.b-maqsad: Barcha darajalarda qashshoqlikka barham berish siyosati asoslarini yaratish[tahrir | manbasini tahrirlash]

1.b-maqsadning toʻliq matni: „Qashshoqlikka barham berish boʻyicha chora-tadbirlarga jadal sarmoya kiritishni qoʻllab-quvvatlash uchun milliy, mintaqaviy va xalqaro darajalarda kam taʼminlangan va genderga bogʻliq rivojlanish strategiyalariga asoslangan asosli siyosat asoslarini yaratish.“
U bitta koʻrsatkichga ega: 1.b.1 koʻrsatkichi — „Kambagʻal davlat ijtimoiy xarajatlari^[24].“

Kastodiya agentliklari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kastodiya agentliklari koʻrsatkichlarning rivojlanishini oʻlchash uchun javobgardir^[25][26]:

• 
  1.1.1 koʻrsatkichi uchun: Jahon banki (JB) va Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT)
  
• 
  1.2.1 koʻrsatkichi uchun: WB
  
• 
  1.2.2 koʻrsatkichi uchun: Milliy statistika idoralari, Jahon banki, UNICEF va BMTTD
  
• 
  1.3.1 koʻrsatkichi uchun: XMT va Jahon banki
  
• 
  1.4.1 koʻrsatkichi uchun: Birlashgan Millatlar Tashkilotining aholi punktlari dasturi (UN-HABITAT)
  
• 
  1.4.2 koʻrsatkichi uchun: JB va UN-HABITAT birgalikda.
  
• 
  1.5-maqsad ostidagi barcha toʻrtta koʻrsatkich uchun: Birlashgan Millatlar Tashkilotining Tabiiy ofatlarni kamaytirish boʻyicha xalqaro strategiyasi (UNISDR)
  
• 
  1.a.1 koʻrsatkichi uchun: Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD)
  
• 
  1.a.2 koʻrsatkichi uchun: UNESCO-UIS
  
• 
  1.b.1 koʻrsatkichi uchun: UNICEF va Save the Children
  

Monitoring[tahrir | manbasini tahrirlash]

2030-yilgacha barqaror rivojlanish kun tartibi BMTga aʼzo davlatlar va xalqaro hamjamiyatning qashshoqlikka barham berish boʻyicha qatʼiy majburiyatini taʼkidlaydi. Barcha SDGlar boʻyicha yuqori darajadagi taraqqiyot hisobotlari Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi tomonidan SDG 1 boʻyicha yaqinda oʻtkazilgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oliy darajali siyosiy forumining tematik sharhi bilan birga hisobotlar shaklida chop etiladi.

COVID-19 pandemiyasi paytida meva sotuvchisi Katmandudagi oilalariga oziq-ovqat sotib olish uchun pul olishga harakat qilmoqda

Qiyinchiliklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

COVID-19 pandemiyasining taʼsiri[tahrir | manbasini tahrirlash]

COVID-19 global qashshoqlikning birinchi oʻsishiga sabab boʻldi (bir necha oy ichida 7 foizga koʻtarilib), 20 yillik taraqqiyot chizigʻini tugatdi^[9]. 2020-yilda yana 37 million kishi o‘ta qashshoqlikka tushib qoldi va COVID-19 tufayli ular hozirda kuniga 1,90 AQSh dollari miqdoridagi o‘ta qashshoqlik chegarasidan pastda yashamoqda. Boshqa bir hisob-kitobga ko‘ra, 2020-yilda o‘ta qashshoqlikka duchor bo‘lgan 71 million kishi^[27] qulflash iqtisodiy faoliyatning qulashiga olib keldi, bu esa daromadning pasayishiga, oʻz navbatida esa qashshoqlikning tezlashishiga olib keldi. Taʼkidlanishicha, yosh ishchilar qariyalariga qaraganda ikki baravar koʻproq ishsizlikdan aziyat chekmoqda^[28]. Sahroi Kabir Afrikasi qashshoqlikning eng yuqori koʻrsatkichiga ega boʻladi, degan prognozlar mavjud, chunki u allaqachon xalqaro qashshoqlik chegarasiga yaqin yashaydigan koʻproq aholiga ega^[29].
COVID-19 2030-yilga kelib qashshoqlikni nolga tenglashtirish maqsadlari va boshqa SDG maqsadlariga erishish muammolarini yanada oshirdi. Tegishli maʼlumotlarni olish uchun koʻplab muqobil chora-tadbirlar qoʻllanilayotgan boʻlsa-da, mavjud vositalar va usullar doimiy oʻzgaruvchan iqlimni yetarli darajada hal qila olmadi^[30].
SDGlar taraqqiyotiga erishish va yetarli darajada monitoring qilish uchun qaror qabul qiluvchilar, shuningdek manfaatdor tomonlar oʻz vaqtida va ishonchli maʼlumotlardan foydalanishlari kerak^[31]. 2020-yilda COVID-19 pandemiyasi tufayli mamlakatlar qulflanganligi sababli, toʻgʻridan-toʻgʻri intervyularga tayanadigan koʻplab maʼlumotlarni yigʻish faoliyati toʻxtatildi. Pandemiya maʼlumotlar yigʻishni toʻxtatdi. Qaror qabul qiluvchilar, ayniqsa, dastlabki oylarda ishonchli maʼlumotlarga kirish imkoniga ega emas edilar.
Bundan tashqari, COVID-19 global oziq-ovqat zanjiridagi nomutanosiblikni ochib berdi^[32]. Pandemiya zaif xalqlarga kuchli taʼsir koʻrsatmoqda, masalan, 15,6 million Yaman fuqarosi har kuni deyarli ochlikdan aziyat chekmoqda, millionlab odamlar esa ogʻir ahvolga tushib qolishgan.

Xulosa
Bu maqsad insonning yashashi va asosiy ehtiyojlari uchun yetarli boʻlmasligi mumkin, ammo shu sababli kambagʻallikning yuqori chegaralariga nisbatan oʻzgarishlar ham odatda kuzatiladi.
Qashshoqlik daromad yoki resurslarning yetishmasligidan koʻra koʻproqdir: agar odamlar sogʻliqni saqlash, xavfsizlik va taʼlim kabi asosiy xizmatlarga ega boʻlmasalar, qashshoqlikda yashaydilar. Ular, shuningdek, ochlik, ijtimoiy kamsitish va qaror qabul qilish jarayonlaridan chetlanishni boshdan kechiradilar. Mumkin boʻlgan muqobil koʻrsatkichlardan biri koʻp oʻlchovli qashshoqlik indeksidir
COVID-19 2030-yilga kelib qashshoqlikni nolga tenglashtirish maqsadlari va boshqa SDG maqsadlariga erishish muammolarini yanada oshirdi. Tegishli maʼlumotlarni olish uchun koʻplab muqobil chora-tadbirlar qoʻllanilayotgan boʻlsa-da, mavjud vositalar va usullar doimiy oʻzgaruvchan iqlimni yetarli darajada hal qila olmadi^[30].
SDGlar taraqqiyotiga erishish va yetarli darajada monitoring qilish uchun qaror qabul qiluvchilar, shuningdek manfaatdor tomonlar oʻz vaqtida va ishonchli maʼlumotlardan foydalanishlari kerak^[31]. 2020-yilda COVID-19 pandemiyasi tufayli mamlakatlar qulflanganligi sababli, toʻgʻridan-toʻgʻri intervyularga tayanadigan koʻplab maʼlumotlarni yigʻish faoliyati toʻxtatildi. Pandemiya maʼlumotlar yigʻishni toʻxtatdi. Qaror qabul qiluvchilar, ayniqsa, dastlabki oylarda ishonchli maʼlumotlarga kirish imkoniga ega emas edilar.