Јурилиш материаллари ва конструкциялрини тадіиі этиш ва

VIII BOB. RENTGEN VA RADIOMETRIK SINASH USULLARI 
8.1. Rentgen va γ- nurlari to‘g‘risida umumiy tasavvurlar 
Rentgen nurlari 
elektromagnit nurlanishlarning bir ko‘rinishidir. Rentgen 
nurlari va ularga yaqin bo‘lgan 
γ
-nurlar ko‘rinadigan yorug‘likdan shu bilan 
farqlanadiki, ular ko‘rinadigan yorug‘lik kvantlarni energiyasiga qaraganda yuz ming 
marotaba katta kvant energiyasiga ega. Bu nurlar kvantlarning yuqori energiyasi 
tufayli sanoat defektoskopiyasida juda qimmatli hisoblangan xossalarga-optik 
noshaffof bo‘lgan ancha qalin materiallardan o‘ta olish xossasiga ega bo‘ladilar. 
Rentgen nurlari to‘g‘ri chiziq bo‘ylab 
3·10
10
sm/sek tezlikda tarqaladi. 
Yuqori singib o‘tish qobiliyatiga ega bo‘lib, bu nurlar metal va nometall buyumlar 
orqali bemalol o‘tadi, fotoplostinkaga ta’sir ko‘rsatadi va ba’zi moddalarning 
yorishishiga sababchi bo‘ladi. 
Rentgen nurlarining manbai rentgen trubkasi bo‘lib, u ichidan havosi so‘rib 
olingan shisha ballondan iborat (8.1- rasm). Ballonga ikkita elektrod – katod va anod 
kavsharlangan. Katod sifatida fokuslovchi idishga mahkamlangan yupqa volorom 
spiral qabul qilingan; anod sifatida valfrom plastina xizmat qilib, u trubka o‘qiga 
nisbatan 45
0 
burchak ostida joylashgan va sovutuvchi suyuqlikni keltirish uchun 
ichida kanali bo‘lgan ichi bo‘sh mis strejenga mahkamlangan. 
 
 
8.1-rasm. Rentgen trubkasining 
sxemasi:
1-shisha ballon; 2-katod- 
volfram spiral; 3-anodli g‘ilof;
 4-elektornlar oqimi; 5-volfram plastinka; 
6-anod; 7-sovutuvchi suyuqlikni 
keltirshiuchun quvur; 8-rentgen nurlari 
dastasi. 
Katod spirali ta’minlash manbaiga ulanadi. Elektr toki o‘tganda katod spirali 
qiziydi va erkin elektronlar chiqara boshlaydi (termoelektron emissiya hodisasi). Bu 
vaqtda trubka elektrodlariga yuqori kuchlanish uzatiladi, uning ta’sirida erkin 
elektronlar musbat zaradlangan anod tomon xarakatlanadi. Katoddan tez uchib 
chiqayotgan elektronlar anod materiallari bilan to‘qnashadi va keskin tormozlanish 
natijasida ularning kinetik energiyalarining bir qismi rentgen nurlanishiga aylanadi.

---

233 
Anod atrofida elektronlarning tormozlanishi bir xilda ro‘y bermaydi. 
Elektronlarning katta miqdori tormozlanishda o‘z kinetik energiyasini to‘la issiqlik 
energiyasiga aylantiradi, va butun elektronlar oqimidan energiyaning faqat kichik 
qismi rentgen nurlanish energiyasiga aylanadi.
Trubka elektrodlaridagi kuchlanish qanchalik yuqori bo‘lsa, elektronlarning 
harakatlanish tezligi va ularning kinetik energiyasi shunchalik katta bo‘ladi. Rentgen 
nurlarining intensivligi vaqt birligi ichida anod atrofida tormozlanuvchi elektronlar 
miqdori bilan belgilanadi. Anod materialining atom og‘irligi qancha yuqori bo‘lsa va 
trubkadagi kuchlanish qanchalik yuqori bo‘lsa, u xolda rentgen nurlari 
generatsiyasining samaradorligi shuncha yuqori bo‘ladi. Rentgen nurlanishining 
minimal to‘lqin uzunligi kvantning maksimal energiyasiga mos keladi. 
Qisqa to‘lqinli yaxlit spektrning rentgen nurlanishlari – bikr, uzun to‘lqinli 
rentgen nurlanishlari esa – yumshoq deyiladi. Katodda spiralning cho‘g‘lanishini va 
trubkaninig elektrodlaridagi kuchlanishni tartibga solish yo‘li bilan turli 
initensivlikdagi va bikrlikdagi rentgen nurlanishlari hosil qilinadi. 
Radioaktiv nurlanishlarning turlari. 
Ayrim kimyoviy elementlar yadrolarining 
yemirilishida hosil bo‘ladigan barcha radiaktiv nurlanishlar zaradlangan yadro 
zarrachalarini, elektromagnit va elektr neytral nurlanishlarini ifodalaydi. 
Zaradlangan yadroviy zarrachalarga elektronlar, pozitronlar, deytronlar, 
α
- 
zarrachalar, protonlar va boshqa, elektromagnit nurlanishlariga esa 
γ- kvantlar kiradi.
α
– nurlanishlar materiallarda juda kam singib o‘tish qobiliyatiga ega. 
β
– nurlanishlar radioaktiv yemirilishda yuzaga keladi va atom yadrosining 
yorig‘lik tezligiga yetadigan juda katta tezlikda chiqarayotgan elektronlardan 
iboratdir. 
β
– zarrachalar modda bilan to‘qnashganda modda atomining yadrolari va 
elektronlari bilan o‘zaro ta’sirlashadi. 
β
– zarrachalarining atomdagi elektronlar bilan 
to‘qnashishi bu zarrachalar energiyasining modda atomlarini ionlashtirishga 
yo‘qotilishini yuzaga keltirsa. 
β
– zarrachalarning yadrolar bilan to‘qnashishida esa 
tormozlovchi rentgen nurlanishi vjudga keladi. 
γ
– nurlanish elementlarning radioaktiv yemirilishida atom yadrosi 
chiqaradigan kvont nurlanishdan iboratdir. O‘nlab million elektron - valtga yetadigan 
juda katta energiyasi tufayli 
γ
- nurlar juda katta singib o‘tish qobiliyatiga ega, bu esa 
ularni sanoatning turli tarmoqlarida materiallarning fiziko–mexanik xossalarini 

---

234 
tekshirish uchun foydalanishga imkon beradi. 
γ
– nurlar o‘z tabiatiga ko‘ra rentgen 
nurlariga o‘xshaydi, ular na elektr, na magnit maydonda og‘maydi. 
γ
 – nurlanishlar manbalari. 
Qurilishda qo‘llaniladigan radioaktiv manbalar 
γ
- 
nurlanishlar energiyasiga bog‘liq holda uch guruxga bo‘linadi: energiyasi 1 Mev 
atrofida bo‘lgan bikr nurlanishli manbalar, energiyasi 0,3- 0,7 Mev bo‘lgan o‘rtacha 
bikrlikdagi manbalar va energiyasi 0,3 Mev dan kam bo‘lgan yumshoq nurlanishli 
manbalar. 
Ayrim radioaktiv izotoplarning asosiy tavsiflari 8.1.- jadvalda berilgan. 
8.1– jadval