Јурилиш материаллари ва конструкциялрини тадіиі этиш ва
Yüklə 24,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
TAQI - 2015
3 KIRISH Kapital qurilish-texnika taraqqiyotini tezlashtirishga katta ta’sir ko‘rsatib, xalq xo‘jaligining barcha sohalarida fan va texnika yutuqlarini hayotga tatbiq etishning muhim omili hisoblanadi. Hozirgi paytda mamlakatimizdagi kapital qurilishda yig‘ma va monolit (yaxlit) temirbeton, shuningdek, metall konstruksiyalar muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Respublika iqtisodiyotining jadal sur’atlar bilan rivojlanishi sharoitida qurilish muddatlarini qisqartirish, kapital mablag‘larni, moddiy va mehnat resurslarini to‘plash yo‘li bilan korxonalarni va ob’yektlarni kengaytirish hamda qayta qurish, qurilish ishlab chiqarishni sifat darajasini oshirish juda muhim hisoblanadi. Zavodlarda tayyorlanadigan yiriklashtirilgan va yengillashtirilgan qurilish konstruksiyalarini ishlab chiqarishni rivojlashtirish zarur, bu qurilish ishlab chiqarishni industrlashtirish darajasini oshiradi va ma’lum darajada qurilish muddatlarining qisqarishini ta’minlaydi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning barcha turlarining, shu jumladan yig‘ma va monolit temirbeton konstruksiyalarning sifatini yaxshilash masalalariga alohida diqqat-e’tibor qaratilmoqda. Temirbetonning fizik- mexanik xossalarini yaxshilash, uning mustahkamlik tavsilotlarini oshirish bino va inshootlar konstruksilyari hamda shakllarining takomillashuviga imkon beradi. Beton va temirbetonning rivojlanish va takomillashish yo‘nalishlaridan biri konstruksiyalarning mustahkamligi, ishonchliligi va tejamliligini ta’minlovchi, yangi avlod betonlarini ishlab chiqish va qo‘llanish hisoblanadi. Bu yo‘nalishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun sement va betonlarning strukturasi shakllanishining xususiyatlarini tadqiq etish hamda ularning fizik-mexanik xossalarini yaxshilash yo‘llarinish aniqlash muhimdir. Bu muammolarni hal etish materiallar strukturasi shakllanishini mikrodarajada tadqiq etishning, shuningdek ularning fizik-mexanik xossalarini sinash bo‘yicha apparatura va jihozlardan foydalanishning zamonaviy usularini qo‘llanmasdan mumkin emas. Yangi samarali materiallarni yaratish qurilayotgan binolar va inshootlarning ishonchliligi va tejamliligini ta’minlashning muhim, lekin hali yetarli bo‘lmagan shartidir. Bunday bino va inshootlarni qurish va foydalanish jarayonida jiddiy nuqsonlar paydo bo‘lishining oldini olish maqsadida ularning hisob-kitoblari real hisob-kitob sxemalariga asoslanishi kerak. 4 Taqribiy hisoblash usullari konstruksiyaning real ishlashini aks ettirmaydi, buning natijasida ayrim elementlar ortiqcha mustahkamlikka ega bo‘lsa, konstruksiyaning ba’zi qismlarida nuqsonlar paydo bo‘ladi. Shu munosabat bilan ayrim konstruksiyalarni hisoblashning, shuningdek umuman bino va inshootlarni hisoblshning eng ilg‘or yo‘nalishi real konstruksiyani buzmasdan qabul qilinadigan hisob-kitob sxemalariga asoslangan. EHM dan foydalanish ilmiy tadqiqotlarni yanada chuqurroq o‘tkazishga imkon beradi: materiallarning fizik xosslarini, ayrim elementlar va ularning ish xarakterini hisobga olish. Ravshanki, murakkab muhandislik masalalarini yechishga bunday yondashish faqat nazariy yo‘l bilangina cheklanib qola olmaydi, balki tekshirilgan eksperimental ma’lumotlarga asoslanishi kerak. Odatda, tajriba elastik ish bosqichida ham, plastik deormatsiyalarning rivojlanishida ham, konstruksiyalarning turli elementlarida deformatsiyalarning haqiqiy taqsimlanishini aks ettirib, nazariyaning kamchiliklarini ochib beradi. Konstruksiyaning aslida ishlashini tadqiq etish, hisoblashda, qabul qilingan dastlabki shartlarni tekshirishning yakunlovchi bosqichi hisoblanib, qurilish konstruksiyalarini va inshootlarini sinash - mustaqil tarmoqqa aylandi. Hozirgi paytda qurilish konstruksiyalarini sinash va tadqiq etishlar laboratoriya ilmiy tajribasi doirasidan tashqariga chiqdi va turli sohadagi muhandis-quruvchilarning amaliy faoliyatlarining tarkibiy qismi bo‘lib qoldi. Mamlakatimizdagi seysmik faollik yuqori bo‘lgan sharoitda bunyod etilayotgan binolar va inshootlarning zilzilabardoshligini ta’minlash masalalari alohida ahamiyatga ega. Shuning uchun sinov yuklanishining turiga bog‘liq holda sinovlarning ikki asosiy turi farq qilinadi: statik (statik yuklanish bilan sinash) va dinamik (dinamik yuklanish bilan sinash). Konstruksiyalar sinash buzmaydigan usullar bilan ham, buzadigan usullar bilan ham amalga oshiriladi. Buzadigan usullar bilan sinashda zavod ishlab chiqaradigan konstruksiyalar partiyasidan ajratib olingan namunalar buzilguncha tanlov sinovlaridan o‘tkaziladi. Konstruksiyalarning ishonchliligi va chidamliligi bilan bog‘liq aniq masalalarni hal qilish uchun buzmaydigan nazorat qilish usullari va asboblari — ultratovushli, rentgen, radiometrik asboblar va mexanik ta’sir ko‘rsatuvchi, shuningdek ayrim boshqa asboblar yordamida qurilish mahsulotining sifatini nazorat qilish sistemasi muhim ahamiyatga ega. 5 Konstruksiyalar va inshootlarning yangi turlarini tadqiq etish, qabul qilingan hisob sxemasini tuzatish va kuchlangan-deformatsiyalangn holatni aniqlash odatda laboratoriya sharoitida modellar ustda o‘tkaziladi. Hisob-kitob sxemasini, yoriq paydo bo‘lishi xarakterini va buzilish turini aniqlashtirish uchun 1/20—1/10 haqiqiy kattalikdagi temirbetonning kichik o‘lchamli modellari sinovdan o‘tkaziladi. Konstruksiyaning kuchlangan deformatsiyalangan holatini aniqlash uchun shaffof optik-faol materiallardan tayyorlangan modellar fotoelastiklik usuli bilan sinaladi. Va, nihoyat, haqiqiy ishni va kuchlangan-deformatsiyalangan holatni aniqlash uchun 1/3—1/5 haqiqiy kattalikdagi yirik masshtabli modellar sinaladi. Konstruksiyada uni statik va dinamik holatni sinashda yuz berdigan deformatsiyalar (siljishlar) haqida ma’lumotlar olish uchun turli xil o‘lchov asboblaridan foydalaniladi. Bu asboblarning vazifasi ko‘chishlarni, o‘zaro siljishlarni, burilish burchaklarini, bosimni, tebranishlarni va h.k. o‘lchash. Qurilish konstruksiyalari nazariyasi va amaliyotiga, ularni sinash usullarini ishlab chiqishga K.S.Abdurashidov, N.N.Aistov, R.I.Aronov, B.A.Asqarov, A.B.Ashrabov, K.I.Bezuxov, V.Z.Vlasov, A.A.Gvozdev, D.Y.Dolidze, K.S.Zavriyev, Yu.M.Ivanov, S.I.Ikromov, A.A.Ishonxo‘jayev, A.N.Krilov, A.G.Komar, I.L.Korchinskiy, N.N.Maksimov, R.K.Mamajonov, A.M.Muhitdinov, V.V.Mixaylov, Yu.A.Nilender, M.A.Novgorodskiy, Y.O.Paton, T.R.Rashidov, V.A.Rjevskiy, S.T.Uzlov, O‘.Fozilov, Sh.A.Hakimov, I.F.Sipenyuk va boshqalar katta hissa qo‘shdilar. Konstruksiyalarni sinash, sinovlarni o‘tkazish usularini yaratish va takomillashtirish bo‘yicha katta hajmdagi ishlar VNII jelezobeton, NIIJB, SNIIOMTP, V.Kucherenko nomidagi SNIISK, TBILNIISM, SNIIEP turar-joy, UzLITTI (sobiq ToshZNIIEP), FA Mexanika va inshootlar zilzilabardoshligi instituti, TAQI, Toshkent temir yo‘l muhandislari instituti va boshqa shu kabi tashkilotlarda bajarilib, ularning materiallaridagi mazkur darslik tuzishda foydalanildi. |