Urta osiyoda muzeylarning shakllanishi

2. Turkistonda dastlabki muzeylarning vujudga kelishi.
O’rta Osiyoda mustakil samoniylar davlatining barpo bo’lishi bu birdan o’zgarish kildi. Bu davrda saroy boyliklaridan tashkari, katta kutubxonalar, arxivlar barpo etildi. Tarix guvoxligicha, X asrdagi Buxoro va Shiroq amirlari kutubxonalaridainsoniyat yaratgan xamma nodir kitoblar bulgan.gaznaviylar suloloasining asoschisiMuxammad Gaznaviy xali juda kupkitoblar tuplaga
Mugul boskini Movorounnaxirdagi tarakkiyoti vayron kildi uning rivojlanishinideyarlи yuz yilorkaga surib yubordi.
Oradan 150 yil utgandan sung Urta Osiyoda fan va madaniyat kayta kurtaklay boshladi. Ayniksa Amir Temur tomonidan yagona markazlashgan davlat tuzilishi va samarkandningpoytaxtli kilish katta boyliklariningtuplashiga sabab buldi.Me`moriy yodgorliklar, makbaralar masjid va madrasalar saroylar kurildi.
Amir Temur zap etgan mamlakatlardan kadimiy kulyozmalar, xon, amirlarga tegishli yozilma va elchilik xujattlari,musulmon dunyosining mukaddas kitobi bulishi.<sup>4</sup>
"Qur`on-Usmon qur`oni"ning (VIII asr)nusxasini samarqanda keltirildi. Dunyoga mashxur Temur kutubxonasini barpo etdi.Temurning sevimlm nabirasi,sharqning buyuk allomasi olimi Mirzo Ulu\bek kutibxonasi yanada boyidi.
Amir Temurning nabirasi SHoxruxning o`\li shaxzoda Boysunqir Xirot sroy kutubxonasini barpo etdi. SHarqshunos olim A.Yu.Yakubovning ta`rificha "Boysunqurning" nozik didi va chuqur ilmi tufayli Xirotda shunday katta kutubxona vujudga keldiki unda bir qancha gurux
nafis surat ustalari, zargarchilar muqovachilar ijod qiladilar. Kutubxonada faqatgina nusxa olish, kitoblarni bezash emas balki filologiya, teksitologiya tadqiqotchilari olib berilar edi. 1442 yil shu kutibxonada Firdavsiyning "SHoxnoma" sini to`la tekis ko`chirib yozildi. Temuriylar davrida tasviriy, amaliy va memorchilik san`atlaridi ulkan namunalarga erishildi. Saroylar, madrasalar, manbalar v boshqa binolarni nafis suratlar, naqshlar bezash taraqqiy etdi. Bibixonim masjidi, Go`ri amir, SHoxi zinda, Axmad Yassaviy maqbarasi va masjidi, ishratxona, SHaxrisabzdagi Oqsaroy, Ulu\bek qurdirgan madrasalar o`zining ulu\vorligi bilan sharq me`morchiligining shox asarlari bo`lib ularda xalqimizning yuksakligidir va maxorati aql zakovati namoyon bo`lgan.
Bu davr savdo-sotiq xunarmandchilik shunchalar rivojlangan ediki Buxoro, Samarqand ustalari tomonidan ishlangan buyumlar dunyo bozorida yuqori baxolanar edi. Xirot usmonlarining
Zargarlik buyumlari Samarqand, Buxoro duxobasi katta shuxratga ega edi. Temur davrida Movorounnaxr ustalarining ijodiy kurigi bo`lib turardi. 1469 yili Ali Isfoxoniylarning san`atiga ta`rfiga sazovor bo`ldi. Usta Guldon idishning ko`rgazmaga qo`yadi. Bu guldonda 32 xunarmandning ish uslubi kursatilgan edi.
Xunarmndlar o`z maxoratlarini yangi qurilgan masjid, maqbara va boshqa inshootlarda namoyon etar edilar. Masalan Bibixonim masjidi uchun ustalar tomonidan ishlangan shamdonlar va masjid darvozasi kandakorlik san`atining chuqqisi edi. Axmad Yassaviyning maqbarasi uchun Pabrizlik usta Abil Al-Azizning toifali mis qozon yasagan (1391yil) shamdonlarni va qandillarni esa Isfaxonlik usta yasagan edi. Go`ri Amirning 1405 yil Temur qurilgandan keyingi ichki ko`rinishi "Xarbiy memorlar muzeyni" eslashar edi. Maqbaraga qo`yilgan xar bir buyum nodir tarixiy va madaniy yodgorlik edi. Tarixchi Arab SHoxining yozilishicha "Maqbara ichiga soxibqironning" ishchilari, devorlarga qurol yaro\lari osilgan edi. Bu qurollar olishi kumishdan yasalgan bo`lib qimatlilar la`l yoqut shamlari bilan bezalgan edi. Maqbara gumbazi ostida osmondagi yulduzlarni eslatuvchi olish, kumush qandillar osilgan edi. Bishsha qandil 4000 misqol tilladan yasalgan erga maqbara o`lchovida inom va duxoba gilamlar solingan edi. Temuriylar sulolasidagi Xusayn Bayqaro Hirotni go`zal binolar. Masjid. Madrasalar bilan obod etdi. SHe`riyat sultoni Alisher Navoiy bilan birga Hirotni shoiru fozillar bo\iga aylantirildi. SHu davrda tarixchi Xondamir,buyuk- mo`yqalam soxibi Kamollidin Bexzod ijod qildilar. Bu davrda xirom minoralarga san`at ustalari maktabi vujudga keldi. Sanoqsiz qo`lyozmalar ist`dodlilar tomonidan ko`chirildi va zarxarlar bilan bezatildi. SHarqshunos olim A.Yu. Yakubovskiyning yozishicha A. Navoyining juda katta, nodir qo`lyozmalarga boy shaxsiy kutubxonasi bo`lgan Bu kutubxonadan tarixchi Xondamir,musavvir Bexzod va boshqa olimu, fozillar foydalanganlar. Buxoro,Xiva xonliklarida xam nodir qo`lyozmalar,minorallar kompiyasini to`plab saroy va shaxsiy kutubxonalar barpo etish odat bo`lgan edi. Xiva xoni Muxammad Raxim II kutubxona, barpo etib uni dunyoning xar chekasidan keltirilgan nodir qo`lyozmalar bilan belgilanib borar edi. O`rta Osiyoda birinchi bo`lib Xivadatashkil qilib, san`atni rivojlantiradi. XIX-asrda Xiva xonligi o`zining kitob xazinasi bilan dunyoga mashxur bo`ladi. Bu erda Arab, Fors, Tojik tilaridagi qo`lyozmalar o`zbek tiliga tarjima qilingan. Qo`qon xonligidaxam boy kutubxona bo`lib, nodir qo`lyozmalarga ega edi. Bu davrda O`rta Osiyoning yirik shaxarlari: Far\ona, Buxoro, Qo`kon, Toshkentda va boshqa shaxarlarda kitob ixlosmandlari bo`lib ular juda katta mabla\ sariflab butun umrnodir qo`lyozmalar yiqqanlar. Masalan Toshkentda Jo`rabekning shaxsiy qo`lyozmalar kollektsiyasi mashxur edi. Boqijon boy, Qozi Muxiddin,Andijondagi Dukchi eshon kutubxonalari,Buxoroda yashagan kozi SHarifjon maxsum ziyoni kutubxonasi va undagi qo`lyozmalar nodirligi va qadimiyligi bilan mashxur edi SHunday qilib yuqoridagi fanlar asosida shunday xulosaga kelish mumkinki Urta Osiyo diyorida moddiy va ma`naviy yodgorliklarni tuplash asriy an`ana bulib milliy xususiyatlarga, islom dini urf-odatlariga rioya kilgan xolda amalga oshirilgan Urta Osiyolik buyuk allomalarning komusiy shox asarlari XII-asrdan Yevropo mamlakatlarida lotin tiliga tarjima qilib dunyo fani rivojiga katta xissa qo`shdi. SHarq mamlakatlarida esa bu shox asarlar kutubxona olish fondiga aylandi. Kelajag avlod uchun avaylab saqlandi. Qadimdan ovropalik olimlar xukumdorlar O`rta Osiyo xonlarini tarixi,madaniyati va modiy yodgorliklarini egallashga xarakat qilardilar Keyingi davrga kelib O`rta Osiyodagi faqat erli mualliflarining qo`lyozmalari emas, balki sharqdagi daxolarining kamlarigina ma`lum, Ammo o`zi topilmagan asarlari xam xuddi shu erdan chiqish mumkin degan muloxazada bo`ldilar.
Darxaqiqat ularning taxminlari to`\ri chiqdi va izchil olib borilgan xarakatlari natijasida O`rta Osiyoning ma`naviy xazinalari Ovropa, Osiyo davlatlarining mulkiga aylandi. Bu ishlar xilma-xil yo`llar bilan amalga oshirildi.Xonliklarga kelgan elchilar sov\a sifatida berildi,savdogarlar ataylab kelgan sayyoxlarni xarakatlari o`rnidagi vositachilar orqali va bosqinchilik xarakatlari tufayli xorijiy mamlakatlarga chiqa boshladi. Masalan 1740 yili Эron shoxi Nodir shox O`rta Osiyoni bosib oladi va Amir Temur maqbarasidan ko`p yodgorliklarni oladi. A. Temur qabri ustidagi kefriy toshi, Soxibqironing maqbaraga qo`yilgan oltin sonli qilich va qalqonlari,qabr ustiga qo`yilgan Qur`onni Samarqanddan bosib olgan be xisob o`ljalari ichida olib keladi. Ammo Temur qabir toshi yo`lda sinib qolganlii sababli tezlikda qaytaradi.
1831-1833 yillarda Ost-Indiya kompaniyasining lieytenanti Aleksandir Bors Buxoroda yashaб qadimgi tilla va kumush tangalarini yi\adi va 200 dan ortiq nodir komplektsiyasini barpo etib, Britaniya muzeyiga taqdim etadi. Xozir bu komplektsiya bebaxo xisoblanadi.
O`rta Osiyo boyliklarini Rossiya mulkiga aylantirishda rus olimlari ayniqsa jonbozlik kursatdilar.
Peterburgdagi Osiyo muzeyining direktori sharqshunos olim X.O.Frenk 1834yil O`rta Osiyodan izlab topilishi mumkin bo`lgan. SHarq mualliflariga mansub "Yuz asarning" xronologik ro`yxatini tuzib chiqdi.
1869 yildan plashli o`lja yi\ish choralari ishlab chiqildi. Saldat ofitserlar qullariga Peterburgga yozilgan tavsiyanoma berilib, qanday narsalarga axamiyat berishlik ko`rsatilgan edi.⁵
1869 yili Samarqanddan Turkistonning birinchi general-gubernatori K.P.fon Kaufman musilmon dunyosining muqaddas kitobi VII asr Kufa qo`l yozma yodgorligi "Usmon Qur`oni" ni peterburgga imperatorga jo`naydi.
1870 yili Buxoro amiri fuqorolarini bostirish baxonasidagi xarbiy yurishda SHaxrisabz va Kitob bekliklariga qarashli joylardan 97 jild qadimiy qo`l yozmlar topib olindi.
Xiva xonlikning saroyi talantaroj qilindi. Xonning shaxsiy 200ta pul yasaydigan qolib 25 put tilla va kumush, xon muxri 200 dan ortiq qadimiy tangalar bexisob qimmatli toshlar va zargarlik buyumlari Peterburgga jo`natildi.
Qoqon xonligi xazinasi qismati xam shunday bo`ldi.
1985 yilda Toshkentda arxeologiya, etnografiya va anrologiyani sevuvchilar to`garagi tashkil etlib unga Bartol`dning shogirdi boshchilik qildi.
1898 yilda Andijon qo`z\olonining sarkari Dukchi Эshon kutubxonasi musodara qilindi. Undagi 194 nodir qo`lyozma tezlikda Peterburga jo`natildi.
Rus tarixining namoyondalari o`zlarining Turkistonda olib borgan ilmiy va yodgorliklarini to`plash ishlarida maxalliy muxlislarga tayan dilar.Masalan: Samarqandlik Mirzo Qosimov, toshkentlik savdogar Akram Asqarov, Samarqandlik Mirzo Abdulla , Buxoriy, entograf SHoximardon Ibroximov,Samarqandlik Abu Said Maxsum, arxiolog olim Turdi Mir\iyosov va boshqalar.