Usim-biol p65

Oila. Brakonidlar — Braconidae
Tuxumini xo`jayin hasharotlarining qurtlari tanasi ustiga qo`yadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar g`umbakka aylanishdan oldin asta-sekin qurt tanasini kemirib tashqariga chiqadi. Ko`pchilik vakillari
29
tangaqanotUlaming ichki yoki tashqi tekinxo`ridir. Aphidius avlodining vakillari shiralar tanasida tekinxo`riik qiladi. Ba'zi bir turiari chetdan kehirilgan (introduksiya) va iqUmlashtirilgan bo`Ub, ular zararkunan-dalarga qarshi kurashda keng foydalanilmoqda, bularga Bracon, Arhidius, Opius kabi avlod turiari kiradi.
Brakon (В. hebetor Sau.) — mayda tekinxo`r hasharot. o`rta Osiyo faunasida brakon avlodiga mansub bir necha tur mavjud. Bulardan asosiysi N. hebetor Sau. hisoblanib, u karadrina, barg o`rovchi, makkajo`xoriparvonasivag`o`zatunlami kabi zararkunan-dalaming tashqi tekinxo`ri hisoblanadi. Tuxumlari sutsimon oq, uzunhgi 0,4—0,5 mm, eni 0,2 mm keladi, sihndrsimon shaklda, sal botiq bo`ladi. Urg`ochilari o`zi falaj qilgan qurtlarga, zararkunanda-larning yoshi, turiga qarab 1—10 tadan tuxum qo`yadi.
Tanasining bo`yi 3—4 mm, g`umbaginiki 2,5—3 mm, eni 1,6 mm bo`lib, oq ipaksimon pilla bilan o`ralgan (9-rasm). Brakon juda serpusht bo`ladi. Наг bir urg`ochisi 100 dan 300 tagacha tuxum qo`yishi mumkin. Bitta avlodning rivojlanishi 12—14 kun davom etadi. Hasharotlaming qurtlariga qarshi brakon har gektar maydonga 1600—2000 tagacha tarqatiladi.

9-msm. Brakon: fl—yetuk brakon; 6—oziqlanayotgan lichinka.
Rogas (Rogas dimidiatus Sr.) — bu tur brakonidlar oilasiga mansub bo`lib, ildiz qurti, ko`sak qurti, karadrina va boshqa keminjvchi tunlamlar qurtlarining tekinxo`ri hisoblanadi. Yetuk hasharotining kattaligi 5—7 mm, qora, och jigarrang, oyoqlari qizil. Urg`ochi rogas tuxumlarini qurtlaming ichiga qo`yadi va shu yerda g`umbaklanadi.
Qishni pillada g`umbak davrida, tuproqda o`tkazadi. Bahor mavsumida, kuzgi tunlam paydo bo`lgunga qadar beda va boshqa sabzavot ekinlaridagi boshqa qurtlarda rivojlanadi. 3—4 yoshdagi
30

qurtlami zararlaydi va 5—6 yoshdagi qurtlarda rivojlanishini tamom-laydi. Mavsumda ikkita avlod beradi.
Apanteles kongestus (Apanteles congestus N.) — yetuk zoti 2— 2,5 mmbo`lib, qanotlarini yozganda 5 mm.gayetadi. U soyabongulli va butgulli o`simliklar nektari bilan oziqlanadi hamda qurtlaming ichki tekinxo`ri hisoblanadi. Urg`ochilari qo`ygan tuxumdan 3—4 kundan so`ng dastlabki lichinkalar chiqa boshlaydi (lO-rasm).

10-rasm. Apanteles: fl—yetuk apanteles; 6—oziqlanayotgan lichinkalar.
Lichinkasi 3 yoshni kechiradi. Lichinkasining tanasi 13 bo`g`imdan iborat silindrsimon shaklda bo`Iib, bosh tomoni torayib boradi. Uchin-chi kundagi lichinkalaming kattaligi 0,9 mm, kengligi 0,19 mm.ga boradi. Lichinkasi xo`jayin tanasidagi gemolimfa bilan oziqlanadi va shu yeming o`zida g`umbaksimon holatga kiradi.
Bu tur qurtlaming ichida guruh holida tekinxo`rUk qiladigan kushanda hisoblanadi. Bitta qurtda 80—100 tagacha lichinka tekinxo`riik qilishi mumkin. Lichinkalar 4 va 6 yoshlarida rivojlanishni oxiriga yetkazadi va qurt tanasidan tashqariga chiqib, tezda рШа o`rab, g`umbakka aylanadi. Kuzgi tunlamining qishlaydigan qurtlari ichida lichinka davrida qishlab chiqadi. Ertabahorda harorat 20°C bo`Iganda uchib chiqaboshlaydi.
Tuxum qo`yish davri ob-havo sharoitiga bog`Iiq holda 10 kunga cho`zilishi mumkin. Urg`ochi tekinxo`r 500 tagacha tuxum qo`yadi. Tuxum holatidan yetuk zotigacha rivojlanishi 17—23 kunga boradi. Shu jumladan, tuxum murtakning (embrion) yetilishi 1—2 kun, lichinka 13—14 kun, g`umbakning rivojlanishi uchun 3—8 kun кегак bo`Iadi. Toshkent viloyati sharoitida 6—7 bo`g`in berib rivojlanadi.
Mikroplitis (Mikroplitis spectabilis. Hal.) — bu tekinxo`r brako-nidlar oilasiga mansub bo`lib, dastlab 1934-yiIda Xalidey tomonidan
31

topilgan. Keyinchalik tekinxo`rning morfologiyasi va preimaginal fazalari batafsil o`rganilgan.
Voyaga yetgan hasharotning bo`yi 3 mm, егкак va urg`ochilari qoratusli, mo`ylovlarijigarrang, oyoqlari qora. Erkaklarining mo`ylovi qilsimon, urg`ochilamiki ipsimon ko`rinishda. Tuxum qo`ygichi qisqa, qanotlari oqish, ustki qismi qizil bo`Iib, oqish xoli bor.
Tuxumi tiniq, cho`zinchoq-oval shaklda. Tuxumning uzunligi 200—300 mk, kengligi 50—75 mm.ga teng. To`rt-besh kundan keyin tuxumdan lichinkalar chiqa boshlaydi. Lichinkasining tanasi 9— 11 bo`g`imdan iborat. Rivojlanishining 9—10 kuniga kelib og`iz apparati yaxshi rivojlanadi.
Mikroplitis kuzgi tunlam va boshqa turdagi tunlamlar qurtining ichida qishlab chiqadi. Erta bahorda uchib chiqqan urg`ocMIari qo`shimcha oziqlanadi va juftlashishadi. Bitta urg`ochisi 400 ta tuxum qo`yishi mumkin.
Qurt tanasidan chiqqan lichinkalar pilla o`rab, uning ichida g`umbakka ketadi. Pillalar qurt atrofida 12—40 tagacha to`p-to`p bo`Iib joylashadi va uzunligi 3—3,5 mm, kengligi 1 mm keladigan cho`zinchoq shakl hosil qiladi. umbak ochiqtipda. Bitta qurtning tana ichida 50 tagacha tekinxo`r lichinkalari rivojlanishi mumkin.
Ulaming rivojlanishining davomiyligi haroratga bog`liq bo`Iib, 3—21 kungacha davom etadi. Tabiatdag`o`zatunlamlarini 30—40 foiz-gacha zarariaydi. Mikroplitis laboratoriya sharoitida urchitish jarayoni apanteles kabi olib boriladi.
NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Oltinko`zning tabiatdagi asosiy oziqasi qaysi hasharot?
   
2. 
   Apanteles va brakonlarning bir-biridan farqini ta'riflang.
   
3. 
   Oltinko`z vabrakon laboratoriya sharoitida qaysi xo`jayin hasharotda ko`paytiriladi?