Usim-biol p65

Simbioz-hamxonalik — ikki va undan ortiq turlaming hamxona va o`zaro manfaatdorhkda yashashi. Bular, o`z navbatida, mutuaUzm, kommensaUzmvatekinxo`rlargabo`Unadi. Bu atamani A. de Bari fanga kiritishni taklif qilgan.
Kommensalizm — har xil turlaming bir-biriga qo`shiUb yashashi, chunki ular doim yoki vaqtinchaUk u yoki boshqa tur hisobiga unga zarar yetkazmagan holda yashaydi. KommensaUzmga taaUuqh bo`lgan qo`ng`izlaming Uchinkalari yovvoyi asalarilar uyasida yashab, ular g`amlagan oziqasi hisobidan kun kechiradi.
Mutualizm — o`zaro munosabat. Simbiozning bu xiUda ikkala tur birga hayot kechirishdan foyda ko`radi. Lekin ular alohida hayot kechira olmaydi. Axromobakter avlodiga mansub bakteriyalar va neoaplektan avlodiga mansub nematodalar bunga misol bo`ladi. Bakteriyalar nematodalar yordamisiz, nematodalar esa bakteriyalarsiz hasharotlar tanasida to`laqonli rivojlana oUnaydi. Chumolilar koksidlar yoki o`simUk bitlari (shiralar)dan ajrahb chiqayotgan shirinhk bilan oziqlanadi va ayni vaqtda ularni yirtqichlar va tekinxo`rlardan himoya qiladi. Mutualizm hodisasi introduksiyalangan foydaU hasharotlami so`ruvchi zararkunandalarga nisbatan qo`Uaniladi.
FoydaU hasharotlar tarqatilgan mintaqalarda daraxtlarda tarqalgan bir qism o`simUk bitlari va koksidlarni chumoUlardan tanlab ta'sir qiluvchi (selektiv) insektitsidlami qo`Uash yo`h bilan yo`q qilish mum-kin. Boshqa daraxtlarga bunda ishlov berilmaydi. Chunki daraxtdagi zararkunandalarga nisbatan turh gumhdagi hasharotlar bilan taqqos-langan foydah hasharotlar yaxshi samara berishi kuzatilgan.
6
Foreziya — simbioz xiU bo`hb, bir tur ko`chib yurish maqsadida, boshqalardan foydalanadi. Bu holat umurtqasiz, nematodalar va bo`g`imoyoqlarda keng tarqalgan. Tekinxo`riar urg`ochi hasharotlarga, ba'zan pardaqanotlilarning erkaklariga yopishib oladi va ularda juftlashgungacha hamda ko`zachalami qo`ygunga qadar qoUb ketadi, so`ngra xo`jayin tuxumini zarariaydi. Bu holat Sibir va qarag`ay ipakchisining tuxumdan chiqqan kapalaklarining ko`krak ostida Telenomus tetratomus tekinxo`ri bo`Ushi va kapalaklaming uchib yurishi sababU telenomuslar bir necha yuzlab kilometr uzoqlarga tarqaladi.
Yirtqichlar — boshqa hayvonlar ЬЦап oziqlanuvchi, o`zidan kichik va kuchsiz bo`lgan hamda ulami to`Uq yeb bitiradigan hasharotlardir. Ba'zi bir tur yirtqichlar keragidan ortiq hasharotlarni nobud qiladi. Yetuk yirtqichlar shu turdagi individlari va ulaming hchinkalari (koksineUdlar) ЬЦап oziqlanadi. Lekin yetuk bosqichlarida (to`rqanotU va ikkiqanotUlar) ulaming Uchinkalariga qaraganda boshqacha oziqa manbayiga ega bo`lgan turiari bor.
FoydaU hasharotlaming yirtqich turiari 16 ta hasharotlar turkumida uchraydi. o`simlik zararkunandalarining yirtqichlariga o`rgimchaklar, ko`pgina kanalar, amfibiyalar, qushlar va sutemizuvchilar kiradi. Ulaming hammasi zararii umurtqasizlar va moUuskalarning sonini kamaytirishda katta ahamiyatga ega.
Tekinxo 'rlik — Parazitizm — turii xil organizmlar orasidagi o`zaro munosabat shakUari. Наг xil turiarga aloqador bir tekinxo`r boshqa turdagi xo`jayinlardan oziqa va yashash joyi manbayi sifatida foydalanadi. Shuningdek, xo`jayin hasharotning asta-sekin nobud bo`hshiga oUb keladi. Tekinxo`rlikning yuzaga keUshi yirtqich hasharotlarga qaraganda o`ziga xos bo`hb, faqat hasharotlaming besh turkumida uchraydi. Hasharotlarda tekinxo`rUk hayot tarzini faqat Uchinkalar davom ettiradi. Tekinxo`riik shakllari turii-tuman bo`Ub, ulaming belgilari bo`yicha tasnifi quyidagicha:

• 
  tekinxo`ming yashash joyiga ko`ra ichki va tashqi;
  
• 
  majburiyat darajasiga qarab—zaruriy (obUgat), ixtiyoriy (fakul-tativ), tasodifiy;
  
• 
  xo`jayin hasharotlarning muntazam ravishda keUshiga qarab dastlabki;
  
• 
  tekinxo`rlaming bitta xo`jayinda rivojlanishiga ko`ra yakka, guruhli;
  
• 
  o`ta zarariash (supertekinxo`riik) va ko`plab tekinxo`riik;
  

• ularning rivojlanishi uchun кегак bo`lgan xo`jayinlarning miqdori bo`yicha — monoksenU va geteroksenU bo`ladi.
Multiparazitizm — bitta xo`jayinning bir vaqtning o`zidabitta yoki bir nechta tekinxo`riar tomonidan zararianishi. Bir vaqtning o`zida bitta hasharotni, bitta yoki o`ndan ortiq turga mansub tekinxo`riami zarariashi mumkin. Oziqlanishi davrida esa tekinxo`riaming Uchinkalari oziqa bo`yicha bir-birlari ЬЦап raqobatda bo`ladi. Natijada Uchinkalaming bir qismi yetilmay qoUshi mumkin.
Odatda, bitta tur individ o`ziga nisbatan faoUigi kamroq bo`lgan turni yo`qotadi. Ko`pgina tekinxo`rlar paydo bo`Ushiga ko`ra ikki toifaga ajratiladi. Birinchisi, haddan tashqari zarariash (superpa-razitizm) — bir turga mansub bo`lgan xo`jayin hasharotni zarariash va ko`plab tekinxo`riik (muUiparazitizm) — birgaUkda uchraydigan tekinxo`riarga entomofaglaming har xil turiari taaUuqhdir. Ko`pchi-lik tekinxo`riar moUuskalarda qayd qiUngan.
Kanadada chig`anoqlar populatsiyasi (Lumnata stagnalis) bir vaqtning o`zida oUita serkariyev turini zarariaydi. MuUiparazitizmda ikkilamchi ixtiyoriy tekinxo`riik uchraydi. Agar yosh Uchinkalar boshqa bir tuming voyaga yetgan Uchinkasini qanchalik ko`p nobud qilsa, shunchalik o`sha Uchinka bilan oziqlanadi (masalan, ba'zi bir xalsidlar).
Ayniqsa, ba'zi bir muUiparazitizm guruhlari har xil individ turiarning xatti-harakatlarining oldini oladi. Taxina-Exorixta larvarummng 4—5 yoshlarini zarariaydi va rivojlanish davrini g`umbakda tamomlaydi. Kompsilura (Compsiliura concinata) esa tengsiz ipak o`rovchilarning 1—3 yoshlarini zarariaydi va rivojlanishini 5 yoshdagi qurilarda tamomlaydi.
Tekinxo 'r — (Parazit) — bir organizmning boshqa organizm (xo`jayin) hisobiga yashab unga ziyon yetkazishidir. Keyingi vaqtlarda tekinxo`r hasharotlarni aniqlash uchun parazitoid atamasi qo`Uanil-moqda. Parazitoidlaming haqiqiy tekinxo`riardan farqi shuki, Uchinka-sining yashab chiqishi uchun kerakli sharoit xo`jayin hisobidan bo`ladi. Natijada har doim o`z xo`jayinining nobud bo`Ushiga oUb keladi va yetuk zot bosqichida erkin yashaydi.
Hasharotlar siniining tekinxo`r shakllaridan beshta turkumi, ya'ni tangaqanotlilar, pardaqanotlilar, qattiqqanotlilar, yelpig`ichqanot-Шаг va ikkiqanotlilarga qarashli tekinxo`riar mavjud. Ulardan ikki-qanotli va pardaqanotlilar amaliy ahamiyatga ega.
Endofag, Endoparazit—Ichki, ichki tana, ichki tekinxo`r o`z xo`jayini tanasi ichida yashaydi. o`z xo`jayinining tana qismining xohlagan joyiga tuxum qo`yadi. Lichinkasi xo`jayin ichidagi oziqa bilan oziqlanadi. Ichki tekinxo`riarga quyidagilar kiradi: qon biti tekinxo`-ri — afelinus, komstok qurtining lichinkalari va yosh urg`ochi qurtlar tekinxo`ri — psefdafikus. Shuningdek, ko`pchilik tangaqanotli hasharotlarning tekinxo`ri — trixogramma hisoblanadi. Ichki tekinxo`rning rivojlanishi tugagunga qadar xo`jayin nobud bo`Imaydi. Ichki tekinxo`riar uchun xo`jayin hasharot nafaqat oziqa manbayi, balki ular uchun yashash muhiti ham hisoblanadi.
Ekzoparazit— tashqi, tana usti tekinxo`ri xo`jayin tanasi sirtida yashovchi tekinxo`r organizm sanaladi. Odatda, tashqi muhitning ta'siridan xo`jayin lichinkalari maxsus to`siqlar bilan himoyalanadi (afitislar). Soxta pillalarda (aleoxaraning lichinkalari) yoki ularning xo`jayinlari yoriqlarda, chuqur uyalarda barglarga o`ralgan holda yashaydi. Tashqi tekinxo`rning lichinkalari o`z xo`jayini tana qismini teshib ichidagi oziqani so`radi.
Odatda, to`Iiq o`zgaruvchan hasharotlarning lichinkalari xo`jayin hisoblanadi. Qisman tekinxo`rning lichinkalari esa g`umbaklarni zarariaydi. Tashqi tekinxo`riarga Pteromalidae, Callimomidae, Eulophidae va boshqa oilalaming vakillari misol bo`Iadi.
Ikkilamchi tekinxo 'r — boshlang`ich tekinxo`r hisobiga yashaydi. Entomologiyada takroriy tekinxo`r deb zarariovchi tekinxo`r pash-shalar va yaydoqchilarning turiariga aytiladi. Tekinxo`riarning bu turiarini zarariashda ular boshlang`ich tekinxo`r deb ataladi. Ammo zararkunandalaming nufuzining kamayishida, boshlang`ich tekinxo`r turiarning iqtisodiy ahamiyatini nazarga olganda, ular takroriy tekin-xo`r turiari bilan teng baholanadi. Ikkilamchi tekinxo`riar afelinidlarda ko`proq uchraydi. Ba'zi bir afelinidlar faqat koksidlarda ikkilamchi tekinxo`riar kabi rivojlanadi.
Tabiatda hasharotlar alohida emas, balki hasharotlaming boshqa turiari, o`simlikvamikroorganizmlarbilanbirga, biologikjamlanma, biosenoz holida yashaydi.
M.S. Gilyarov va V. Tishler biosenozni organizmlaming birga-likda uchrashuvi, yashash qobiliyatlari va o`zaro bir-biriga bog`Iiq holda jamlanmalar hosil qiluvchi sifatida xarakteriaydilar.
Hasharotlaming oziqlanishi ozmi-ko`pmi oziqa bog`Iami bilan bog`Iangan. Ayniqsa, monofag va oligofaglarning bu bog`Iami mustahkam.
Ko`pincha, iste'moI qiluvchilar boshqa organizmlar uchun oziqa manbayi bo`Iishi mumkin. Natijada bir necha tur individ organizm-larning bir-biriga qo`shilishi tufayli oziqlanish zanjiri vujudga keladi.
Oziqlanish zanjiri o`simlik va o`Uk organik moddalardan boshlanadi va yirtqich hayvonlar yoki tekinxo`riar (parazit) bilan tugallanadi. Masalan: bug`doy, g`o`za, bedazoriar, bog`Iar va boshqa ekinlar dast-lab zararlanadi, so`ngra ulaming yirtqichlari va tekinxo`riari oziqlanadi, o`zlari esa qushlarga yem bo`Iadi. Natijada oziqlanish bog`Iami va oziqlanish zanjiri turii xil organizmlarni bir-biri bilan bog`Iab, ular o`rtasidagi murakkab va mustahkam munosabatlami hosil qiladi.
NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Oziqlanish zanjiri nima?
   
2. 
   Simbioz — hamxonalik, kommensalizm holatlarini izohlab bering.
   
3. 
   Endoparazit va ektoparazitlar haqida nimalarni bilasiz?
   

10
2-bob. QISHLOQ Xo`JALIGI EKINLARI