Uzbek etnosportining tarix va zamonaviylik nuqta nazaridan taxlili

- chavgon uyinida koptokni tortilgan utovdan utkazganga beriladigan ipak kiyimlik, “tasal” - chavgon uyini maydonida chegarani belgilab chizilgan chizik, “tobits” - chavgon bilan uriladigan koptok, tup, Amir Temurning (1336-1405) “Ugitlarida” kurash, chavondozlik, nayzabozlik, kalkonbozlik, tirandozlik, kilichbozlik va ov kilish ilmini egallash xakida kursatmalar berilgan. Soxibkiron “Ugitlari”da jismoniy barkamollik, insonlarni mardlikka da’vat etuvchi teran nakllar mavjud: “Bilagi zur birni yikar, bilimi zur - mingni”, “Betkay ketar, bel kolar”, “Beklar ketar, el kolar”, “Bel olishganda otangni ayama”, “Kurashib erishmagan Falaba, Falaba emas”, “Sher yigitni nomus uldirar”, “Botir jangda bilinur, dono - mashvaratda”, “Botirlik konda buladi” [6].
Temuriylar davri muarrixlari Nizomiddin Shomiy va Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”sida xam milliy kurash udumlari bayon etilgan. Xattoki Soxibkiron Amir Temur 1392 yilda Xorazmga yurishida xukmdor Xusain Sufiy bilan yakkama-yakka kurashishga da’vat etganligi mazkur asarlarda muxrlangan.
1404 yil kuzida Samarkand shaxrida - Amir Temur saroyidagi tantanalarda xatnashgan Ispaniya (Kastiliya) elchisi Rui Gonsales de Klavixo uz “Kundalik”larida kurash jarayoni tafsilotini yozib koldirgan: “Shaxzoda oldida kalta, engsiz kamzul kiygan ikki kishi kurash tushar, bir birini yikita olmasdi. Pirmuxammad: “Ikki kishidan biri, albatta, yikilishi kerak”, dedi. Nixoyat, bir polvon ikkinchisini yikitib, turishga yul kuymay uzok vakt bosib turdi. Aytishlaricha, yikilgan kishi birdan turib ketsa, uning engilgani inobatga olinmasdi” [9].
Amir Temurning shon-shuxrat kozonishining siri muzaffar sarkardaligi, odilligi, donishmandligi, shu bilan birga, yoshligidanok kurash, chavandozlik, nayzabozlik, kalkonbozlik, tirandozlik, kilichbozlik xamda ov ilmini mukammal egallaganidandir. Temurbek yoshligidan nixoyatda bakuvvat bulib voyaga etgan. U kutargan 100 kg dan ortik OFirlikdagi polvon tosh xozirgacha YakkaboF tumanidagi Xuja Innor KishloFida xamon saklanib turibdi. Bu esa Soxibkiron bolaligidanok kuplab xarbiy-amaliy axamiyatga ega bulgan xalk uyinlarini sevib uynaganidan dalolat beradi. Chunki bolalikdagi uyinlari uni xayotda janglarga, uzok safarlarga tayyorlashda uziga xos maktab vazifasini utagan, albatta.
Muarrix Sharafuddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarida ta’kidlaganki, “...Amir Temur 14 yoshga kelib erdi, xon surdikim, turuF otlik kimdir? Anda birov turib aytdi: “Bu TaraFay Baxodir uFlidir. Amir Temur xonning nazarida yosh bola kurinib, buyurdikim: “TaraFay Baxodirning uFli jangga bormasin”.

Anda Amir Temur uk-yoy olib, toblab yubordi. Otilib ellik kadam erga borib tushdi. Mirzo Sayfiddin anda taklid kilib, ani urniga yuborilmadi. Andin keyin Soxibkiron dasturi Chistoy birla jonga kelib, tizzasin bukib, xonga ta’zim kildi. Aytdi: “Iltimos kilib sizdin xoxlayurmen, davlat xumoyuningizda ushbu kushin men birla talosh kilsalar. Anda uch kun talosh kildilar. Barchalari akalli aning kulidan yaroFin tortib ololmadilar. Bu jur’atni Soxibkirondan kura ba’zilari esxurun zur kildilar, kuchlari etmadi, tortib ololmadilar” [15].

Muarrix Yazdiyning kayd etishicha Temurbekning uziga xos fazilatlaridan biri davlat, mamlakat va fukaroga Famxurlik edi. Uning koidasi “rosti-rusti” edi. “Ul zot doimo xakikat — sixat-salomatlik, xakikat — tartib, xakikat — adolat demakdir”, deb uktirardi. Soxibkiron insonparvarlik va mardlikni Allox xam, xalk xam uluFlaydi, degan iborani kup takrorlagan.
Amir Temur shiddatkor nayzaboz bulgani xakida “Temurnoma”da bunday yozilgan: “Fil xol K,ilich Arslon aslaxa — yaroFlarini, nayzasini kuliga olib Amir xam musallot bulib, otlarga minib, ikki tarafdin shovkin solib, birdan nayzabozlik kilib, Amirga nayza soldi. Amir chap berdi, nayza solib erdi, orkasidan yana soldi... xozir bul, deb Amir otin yoliga yopushdi. Nayza borib toshga tegib, ikki karich botti, yana tortib olib nayza soldi. Amir nayzani utkazib, kilich soldi...” [14].
Demakki, Amir Temur va vorislari davrida milliy uyinlar ravnaki buyicha turkum risolalar yaratish mumkin.
She’riyat mulkining sultoni Alisher Navoiy (1441-1501) uzining “Xamsa”, “Lison ut-tayr”, “Maxbub ul-kulub” va boshka kator asarlarida xalk uyinlariga mexr bilan karab, ularga birma-bir ta’rifu tavsif bergan. K,adimdan piyoda yurish, chopish, tirandozlik (merganlik), chavandozlik, kilichbozlik, kurash kabi milliy uyinlar kupchilik podshoxlarni, xususan, lashkarboshilar e’tiborini jalb etgan. Buyuk shoir kuch sinashish bilan boFlik bulgan uyin turlariga “zori” atamasini kullagan. Masalan, Farxod bolaligidan kupgina xarbiy mashklar bilan kizikkan va shuFullangan [11].
Buyuk shoir uzining “Maxbub ul-kulub” asarida “Oksuyak” uyini ta’rifini bergan. Maxmud KoshFariy devoni XI asrda, Alisher Navoiyning bu asari esa XV asrda yozilganligi e’tiborga olinsa, xozirgi paytda xam bolalar “Oksuyak” uyinini xuddi usha koida asosida uynaydilar.
XV-XVI asrlardan boshlab barcha xukmdorlar milliy bayramlarda kurash musobakalari uyushtirishgan. Mashxur shoir, davlat arbobi va sarkarda Zaxiriddin Muxammad Boburning (1483-1530) “Boburnoma” asarida milliy kurashni navkarlar ichida keng rivojlantirganligi va jismoniy mashklarga, ayniksa, kurashga katta e’tibor berilganligi tuFrisida boy ma’lumotlar mavjud [7].
Xullas, Urta Osiyo, jumladan Uzbekistonning buyuk allomalari, ma’naviy xazinamiz egalari bulmish zukko shaxslar milliy sport uyinlarining yosh avlod tarbiyasida benixoya katta axamiyati va ijtimoiy- psixologik ta’sirini uz ilmiy asarlarida teran bayon etishgan.
Xozirgi tezkor globallashuv davrida inson bolaligining kanday muxitda utishi ertangi takdirimiz kanday bulishida katta axamiyatga ega. Chunki, burungi avlod bolalari turli xalk uyinlari va didaktik axamiyatga ega mashFulotlar bilan ulgaygan bulishsa, xozirgi yosh avlod uchun axborot texnologiyalari asrida kompyuter grafik uyinlarining ijobiy tomonlari bilan birga salbiy jixatlari xam mavjudligidan aslo kuz yumib bulmaydi, albatta.
Milliy sport turlarini ommalashtirish nomoddiy madaniy merosni asrash, jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish soxasidagi asosiy masalalardan sanaladi. Ma’lumki, bolalik davri turli uyinlar, bellashuvlar va mutolaa bilan boFlik bulib, bu muxit shaxsning kanday inson bulib voyaga etishida muxim axamiyatga egadir.
Yukorida ta’kidlaganimizdek, etnolog olimlarning xisob-kitobiga kura, milliy uyinlar soni 3-5 mingtani tashkil etadi. Lekin xar bir kishlok, tuman va shaxarlarda uynaladigan xalk uyinlari bir-biridan tubdan fark kiladi. Vatanimizda ulok-kupkari, ot ustida kurash, belbogli kurash, tosh kutarish, besh tosh, kirk tosh, oshik, dorboz, chillak kabi uyinlar buyicha bellashuvlar, muntazam utkazib kelinmokda. Xalkimiz or-nomusi, Fururi bulgan milliy kurashimiz kiska vakt ichida katta axamiyat kasb etgani kuvonarli xol, deyish mumkin.
Uzbek xalki kup asrlar davomida kurash, ulok-kupkari, turon, boykurFOn kabi milliy sport turlari asoschilariga aylangan kurashchi- polvonlari xamda afsonaviy chavandozlari bilan mashxur bulgan. Istiklol tufayli mamlakatimizdagi keng kamrovli isloxotlar tufayli xakli ravishda Uzbekistonning madaniy merosi bulgan milliy sportimizni dunyoga namoyish etish imkoniyati vujudga keldi.
Chavgon uyini Markaziy Osiyo xalklarining juda kadimgi xamda sevimli ot sporti uyinlaridan biri xisoblanadi. Ayniksa, chavgon el-yurt mudofaasi uchun zarur jismoniy mashklardan biri bulgani uchun xam uyin Folibiga beriladigan sovrin darajasi doimo oshirib kelingan. Otda poyga chopish, kuvlash, tez yurtib turish, tokka chikish, pastlikka tushish kabi baxslar bugungacha saklanib kelmokda.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning 2022 yil 25 maydagi “Etnosport turlarini ommalashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari tuFrisida”gi Karorida milliy uyinlar turlarini 2025 yilgacha ommalashtirish va rivojlantirish dasturi xamda uni 2022-2023 yillarda amalga oshirish buyicha “yul xaritasi” tasdiklangan bulib, unga kura, 2023 yil 1 martdan xar yili etnosport turlari buyicha musobakalar utkazilishi belgilangan. 2023 yildan an’naviy tarzda Toshkent shaxrida xar yili etnosport turlari buyicha Uzbekistan Ethno Games respublika fistivali va Xiva shaxrida xar ikki yilda Xalkaro etnosport festivali tashkil kilinishi kuzda tutilgan [1].
2022-2023 ukuv yilida respublika estrada-tsirk kollejida polvonlik va dorbozlik san’ati yunalishida urta buFin kadrlari tayyorlash, xar ikki
yilda polvonlar va dorbozlar ishtirokida “Polvonlar sulolosi” kurik tanlovi utkazish belgilab berilgan.
Xalkaro YuNESKO tashkiloti tomonidan nomoddiy-madaniy meros makomi olinishi mumkin bulgan etnosport turlari ruyxati shakllantirilishi milliy xalk uyinlari kaytadan jonlanishiga turtki buladi. 2023 yil birinchi yanvargacha g’ar bir g’ududda ot sporti turlariga tegishli anjomlar savdosini yulga kuyish maksadida dukonlar tashkil etiladi, bu esa sport bilan birga turizm tijorati rivojiga g’am ijobiy ta’sir kursatadi.
Bu g’ujjat bugungi kunda xalk orasida norasmiy, ammo mashg’ur va ommaviy kupkari kabi uyinlar asta-sekin ilmiy ag’amiyat kasb etishi va nafakat yoshlar g’ayotida, balki g’arbiy sog’alarda g’am yigitlarning nig’oyatda chinikishiga zamin buladi.
Ushbu karorga kura, Vazirlar Mag’kamasi g’uzuridagi Xalk salomatligi milliy kengashi tomonidan ommaviy sport musobakalari tashkil kilinadigan etnosport turlari ruyxati tasdiklanadi. Alog’ida etnosport turlarini rivojlantirish maksadida sport federatsiya (uyushma)lari tashkil etilishi lozimligi belgilangan.
2023 yilgi va kelgusi yillardagi sport va ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlarining g’ududiy kalendar rejalariga asosan, joylarda etnosport turlari buyicha musobakalar utkazish uchun zarur mablaF ajratilishi esa sportning yanada ommalashishiga xizmat kiladi.
2023 yildan boshlab Navruz umumxalk bayramini nishonlash bilan boFlik tadbirlar doirasida milliy sport turlari va xalk uyinlari buyicha musobakalar, “Ustoz-shogird” an’anasi asosida polvonlik va dorbozlik san’ati tugaraklari tashkil etiladi. Bunday tadbirlarning utkazilishi, shubg’asiz, sport turizmini rivojlantirish, Uzbekistonning sayyog’lik salog’iyati va imkoniyatlarini jag’on mikyosida tarFib kilish borasida xalkaro g’amkorlikni kengaytirishga g’am yordam beradi.
An’anaviy musobakalar katorida “Milliy xalk uyinlari - milliy gurur” shiori ostida milliy sport turlari va xalk uyinlarini tarFib kilish xamda yanada ommalashtirish buyicha polvonlar va faxriy ustozlar ishtirokida turkum kursatuvlar tashkil etilishi xam kuzda tutilgan.
Shuni aloxida kayd etish lozimki, ushbu karor milliy sport turlari va xalk uyinlarini (etnosport) tarFib kilish va ommalashtirish, ularga bolalar va usmirlarni keng jalb kilish, xalkaro alokalarni kuchaytirish maksadlarini uzida mujassam kilgani bilan muxim tarixiy axamiyatga egadir.
Etnosport mutaxassislari uyinlarni multfilm va kompyuter grafikasi uyinlariga kuchirib, keng kulamda tijoratlashtirish virtual olamda bolalar tarbiyasiga ijobiy ta’sir kursatadi. Yosh avlodni turli yot kompyuter uyinlari xurujidan ximoya kilib, akliy va psixologik jixatdan komil, ma’nan soFlom avlod kilib voyaga etkazishida muxim vosita buladi.
Xullas, etnosport uyinlarining moxiyati va mazmunida jamoani birlashtirish, ximoya kilish, soFlom avlod tarbiyasi va akliy kobiliyatni rivojlantirish maksadlari mujassamligini kurshimiz mumkin. Shuning uchun inson jismonan soFlom, kat’iyatli, sabr-matonatli, xozirjavob va ma’naviy etuk bulib voyaga etishiga xizmat kiladigan maxalliy uyinlar turlarini rivojlantirish juda muxim axamiyatga molik.
Bu kabi turkum etnosport uyinlarini davlat siyosatining ustuvor masalasi sifatida yoshlar xayotida keng kulamda tarFib etish ularda vatanparvarlik xissini uYFOtish, soFlom turmush tarzini ommlashtirishga muxim asos bulib xizmat kiladi, albatta [12].
Demakki, davlatimiz raxbarining mazkur Karorini kabul kilinishi mamlakatimizda xalk uyinlarining yanada ommalashishi va zamonaviy kiyofa kasb etib, yosh avlod xayotida tarbiyaviy axamiyati oshishida muxim rol uynashi shak-shubxasizdir.
Uzbekistonda etnosport turlarini ommalashtirish va rivojlantirish
uchun kuyidagi taklif va tavsiyalarni berishni urinli deb bildik:

• 
  Uzbekistan axolisi an’anaviy uyinlarni saklab kolish va rivojlantirish uchun mavjud ma’lumotlarni internet saytlariga joylashtirish, kompyuter dasturini yaratish;
  
• 
  etnosportning lokal xususiyatlari va transformatsiya jarayonlarini etnologik taxlil buyicha ilmiy tadkikotlar kamrovini yanada oshirish maksadida matbuot va OAVlarda turkum eshittirishlar uyushtirish, risola, manografiya, bukletlar tayyorlash;
  
• 
  kurash, kupkari va boshka an’anaviy uyinlar festivallarini utkazish, etnoturizmni ravnak toptirish;
  
• 
  polvonlar, chavandozlar, abjirlar, kuchlilarni chiniktirish, selektsiya kilishda maxallalarda bolalar va usmirlar uchun an’anaviy xalk kurashi buyicha tugaraklar faoliyatini muntazam tashkil etib borish;
  
• 
  uzbek xalk etnosporti “entsiklopediyasi”ni tayyorlash;
  
• 
  etnosport turlarini YuNESKO nomoddiy madaniy merosi ruyxatiga kiritish;
  
• 
  axoli keng katlami urtasida jismoniy faollikni kuchaytirish
  

maksadida ommaviy xalk uyinlari an’analarini keng tarFib kilish joiz va
x.k.