Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги

jjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjSezgi anazatorlari.

Odam va xayvonlar organizmda tashqi va ichki muxitning turli uzgarishlarini paykay oladigan bir talay xilma – xil reyeptorlar yoki sezgi organlari bor.

Shularning beshta asosiy xili tuygu, kurish eshitish, tam (Maza,) xid bilish hammaga ma’lum. Birok bularning xili aslida, ancha kup. Tashqi muxitdagi uzgarishlarni paykaydigan hama receptorlar eksterorreceptorlar deb ataladi.
Muskul lar paylarda proprioreceptorlar bor. Bular muskul larning qisqarayotgani bo`g`imlarni xaraketlanayotgani tugrisida miyaga xabar berib turadi va shu bilan xarakat aparatidan tinmay axborot kelib turishini ta’minlaydi.
Ichki organlarda organizmning ichki muxitidagi eng nozik uzgarishlarni ham paykaydiganbir talay interoreceptorlar bo`ladi. Qonning kimyoviy tarkibi tarkibi bilan gaz uzgarishlarga riaksa kursatadigan receptorlar xemoreceptorlar; Qonning bosimidagi uzgarishlarni receptorlar – osmoreceptorlar; temperatura uzgarishni paykaydigan receptorlar – termoreceptorlar; Chap bulmaga okib keladigan qon xajmining uzgarishlarini sezadigan receptorlar – voliyureceptorlar; Organning bosimini va chuzilishiga riaksa kursatadigan mexanoreceptorlar bor. Xazm yulining shillik pardalariga, qon tomirlari va boshqa organlar (Kovuk, ut pufagi, upka, yurak va boshqalar) ning devorlarida juda kup receptorlar bo`ladi. Ularni kupi xali etarli emas.
Barcha receptorlar sezgirligi juda yukori bulishi bilan ajralib turadi. Ularni ta’sirlanish busagasi muskul lar bilan nervlarning ta’sirlanish busagasida Karaganda necha yuz baravar past.
Xar bio receptorning muayan ta’sirlanish busagasi va farq qilish busagasi bor. Ta’sirot muayyan kuchga ega bo`lib, ma’lum vakt mobaynida ta’sir kursatib turadigan bulsa, anna shu holda sezgilar kelib chikadi. Ta’surot kuchi organi sayin sezgi intensivligi kuchayib boradi. Deyarli barcha receptorlar adaltaciya xossasiga, ya’ni ta’surot kuchiga moslanish xossasiga egadir. Xidga, shovkinga, kiyim – kechakning badanni sikib turishiga urganish buning subbektiv ifodasidir. Chunonchi odam bir xonaga kirar ekan, uziga xos dastlabki paytdagina sezadi, lekin u birmuncha vakt usha xonaga tursa, boyagi xidni sezmay koladi. Fakat vestibulo – va proprioreceptorlargina adataplaciya olmaydi.
Adaptaciya mexanizmi murakkab bkundan receptorlardan kelib turadigan im’pul’slar tezligi ham, nerv hujayralarining xolati ham uzgaradi.
Tashqi ta’sirot energiyasi receptorga nerv im’pul’siga aylanadi (Transformatciyalanadi.) receptorning asosiy fungciyasi anna shunda, u moddiy axborot tashuvchisini uzgartira oladi, yani eneogiyaning xar kanday turini kimyoviy, mexaniq, termik,yoruklik energiyasini kodga solib, nerv im’pul’silariga aylantira oladi. Qo`zg`aluvchi inpulslari sezuvchi affrent nerv yullari bo`ylab bosh miya pustlogining tegishli sezuvchi zonalariga boradi. Shu erda specifin sezgi – tam (Maza), xid, kuruv sezgisi yuzaga keladi. Vaxokazo...
Receptor, ifferent utkazuvchi yul va pustlokning mazkur turdagi sezuvchanlik proekcalanadigan zopasidan iborat murakkab funkcional sistemani I.T.Pavlov anazatorlar deb atagan.
Anazilatorning pustlokdagi uida olingan axborot va analiz va sintes qilinadi.
Anazilatorlarning faoliyati tashqi moddiy dunyoni bizning ongimizda aks ettiradi. Bu xayvonlar uchun muxim sharolitlariga moslashib olish imqonini beradi, odam esa tabiat qonunlarini bilib olib hamda mexnat kurolini yaratib tashqi muxitni aktivlashtirishga urgartirib boradi va uni uz extiyojlariga moslashtiradi.

Laboratoriya № 31