“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi

---

A.AVLONIY NOMIDAGI XALQ TA’LIMI MUAMMOLARINI 
O‘RGANISH VA ISTIQBOLLARINI BELGILASH ILMIY-TADQIQOT 
INSTITUTI 
 
 
 
 
“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi 
 
 
 
Fandagi yangiliklar, fanni o‘qitishning dolzarb masalalari 
 
 
“ONA TILI VA ADABIYOT FANINI O‘QITISHNING DOLZARB 
MASALALARI”
 
 
o‘quv kursining
“ONA TILI DARSLARIDA MATN TAHLILI VA TADBILI. LUG‘AT 
BILAN ISHLASH KO‘NIKMASINI SHAKLLANTIRISH”
mavzusidan ma’ruza matni 
 
 
 
 
 
 
 
Ma’ruzasi: Shomurodova Sitora Xoshim qizi 
 
Toshkent 2022 

---

 
4-Mavzu: Ona tili darslarida matn tahlili va tadbili. Lug‘at bilan 
ishlash ko‘nikmasini shakllantirish 
Reja: 
1.
 
Ona tili darslarida matn tahlili va tadbili 
2.
 
Lug‘at bilan ishlash ko‘nikmasini shakllantirish 
 
Matn – nutq ko‘rinishi bo‘lib, vazifasi jihatidan tugal nutqiy butunlikdir. 
Har bir matn murakkab tuzilish va mazmun mundarijasiga ega bo‘lib, u og‘zaki 
hamda yozma ijod namunasi hisoblanadi. Tilshunoslikda matn tilning alohida 
birligi (supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning 
asosiy ob'ekti sifatida talqin qilinadi. 
Matn hajm va mazmun belgisiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:
1. Hajm belgisiga ko‘ra matn turlari.
2. Ifoda maqsadi va mazmun belgisiga ko‘ra matn turlari. 
1. Hajm belgisiga ko‘ra matn turlari. Matn gapdan ko‘ra yirik hajmli 
aloqa vositasi, nutqiy faoliyat mahsuli, muayyan qonuniyatlar asosida 
shakllangan yozma nutq ko`rinishidir. Matn hajm belgisiga ko‘ra ikkiga 
ajratiladi.
1. Minimal matn (mikromatn)
2. Maksimal matn ( makromatn). 
Badiiy uslubda minimal matn deyilganda biror mavzuni yoritishga 
bag‘ishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va 
aforizmlar, miniatyuralar, hajviy asarlar, nomalar, she’r va she’riy parchalar, 
umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik 
tushuniladi. Matnning ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi tomonini esa 
turli shakldagi bog‘lamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi. 
Maksimal matn deyilganda keng ko‘lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji 
bilan yuzaga kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa, 
roman, epopeya kabi yirik hajmli asarlar maksimal matn hisoblanadi. Maksimal 
matn mikromatnlardan iborat. Eng kichik butunlik abzatsga, eng katta butunlik 
esa bob (qism yoki fasl)larga to‘g‘ri keladi. Bunday matn tarkibida epigraf, 
so`zboshi (muqadddima), so‘ngso‘z (epilog) kabi yordamchi qismlar ham 
ishtirok etishi mumkin. Ular asar mazmuni va g‘oyasiga, 
shuningdek
, 
mavzuning tanlanishi va yoritilishiga oid ayrim masalalarga qo‘shimcha izoh, 
sharh bo`lib keladi. 

---

Makromatnning eng kichik birligi abzatsdir. Abzats bir mazmuniy 
butunlik bo`lib, “matnning bir xat boshidan keyingi xat boshigacha bo`lgan 
qismi” hisoblanadi. 
2.Ifoda maqsadiga va mazmuniga ko‘ra badiiy matnni quyidagi turlarga 
bo`lib chiqish mumkin:
1. Hikoya mazmunli matn.
2. Tasviriy matn.
3. Izoh mazmunli matn.
4. Didaktik matn.
5. Xabar mazmunli matn.
6. Buyruq mazmunli matn.
7. Hissiy ifoda mazmunli matn. 
1. Hikoya mazmunli matnlar. Bunday matnda muallif yoki asar 
qahramoni o‘zi boshidan o‘tkazgan eshitgan, ko‘rgan yoki guvoh bo‘lgan biror 
voqeani hikoya qilib beradi. Xotiralar, esdaliklar, ertak va rivoyatlarni 
hikoyamatn turiga kiritish mumkin. Hikoya tarzi, asosan, o`tgan zamon 
shaklida, birinchi shaxs birlik yoki ko‘plikda ifodalanadi. 
2. Tasviriy matnlar. Bunday matn tinglovchiga noma’lum bo‘lgan biror 
kishi, joy, hayvonot va nabotot olamiga mansub mavjudot yoki qandaydir narsa-
buyum hamda voqea-hodisani batafsil tasvirlab berish maqsadida tuzilgan 
bo‘ladi. Tasviriy matnda ham monologik nutq ko‘rinishi etakchilik qiladi.