Uzluksiz ta’lim jarayonida pedagog faoliyatining o’rni

Nutq madaniyati belgilari: 
Nutqning mazmundorligi, teranligi, izchilligi, akustik texnalogyaga rioya
qilishlik. 
Ovozning surati tarqalishi uzatilishi, shiradorligi, xaqqoniyligi, 
tasirchanligi, mantiqiyligi, ravonligi, ixchamligi. 
Nutqning kamunikativ, intiraktiv, persivtiv tarkiblari o’rtasida mustaxkam
aloqaning mavjudligi.
To’g’ri va teskari aloqaning vujudga keltirishda uquvchanlik. 
Nutqda qanoatli iboralar xissiy kechilmalar jonli mushoxadalar 
umumlashgan fikrlar umumlashmalar mavxumliklarni ishtiroki ( foydalana 
bilish).
O’quvchilarni faollashtirishda nutq imkoniyatlaridan muammoli 
vaziyatlardan maroqli o’yinlardan foydalanish.
Fikrni o’zlashtirish va qabul qilish jarayonida psixoligvistik 
qonunyatlarni, model tuzumidan unumli foydalanish.
Shirinso’zlik o’qituvchining asosiy xislatlaridan biridir.
U shirinso’z bo’lsagina bolalar bilan til topishadi va ular qalbiga yo’l
topa biladi. Ayniqsa boshlang’ich sinf o’qituvchilarining xatto talab va
topshiriqlari ham muloyimlik bilan berilishi kerak. Uning so’zlarida “yasha”,
“barakalla”, “yaxshi”, “raxmat” kabi iboralardan ko’praq foydalanishi kerak.
O’qituvchi o’zining yurishi, turishi, tashqi ko’rinishi, kiyinishi, nutq
madaniyati bilan barchaga namuna bo’lishi kerak.
O’qituvchi dars jarayonida adabiy tilning fonitik talafuzi lug’oviy so’z
yasalishi grammatik va uslubiy miyorlariga o’znutqini moslashi zarur.
Bulardan birontasidan biroz chetlashgan nutq ham to’g’ri nutq bo’la
olmaydi. Insonning nutq ko’rinishi uch ko’rinishda bo’ladi. 
1- so’zlash. 
2- muloqot. 

---

3- eshitish. 
Nutq qobilyati nutq yordamida shuningdek imo-ishora vositasida o’z
fikr va tuyg’ularini aniq va ravshan ifodalash qobilyatidir.
Bu o’qituvchilik kasbi uchun juda muximdir. O’qituvchi nutqi hamisha 
o’quvchilarga qaratilgan bo’ladi. O’qituvchi yangi dars tushuntirayotgan 
o’quvchi javobini taxlil qilayotgan yoki tanqid qilayotgan bo’lsa ham uning 
nutqi hamisha o’zining ichki kuchi, ishonchi, o’z gapirayotgan narsaga
qiziqqonligi bilan ajralib turadi. Fikrning ifodasi o’quvchilar uchun aniq sodda 
va tushinarli bo’ladi.
O’qituvchining bayoni o’quvchilar fikri va diqqatini maksimal darajada
faollashtirishga qaratiladi. O’qituvchi o’quvchi oldiga savollar qo’yib ularni
asta sekin to’g’ri javob berishga undaydi, o’quvchilar diqqatini kuchaytiradi,
hamda fikrlashini faollashtiradi. Masalan: “mana bu erga alohida etibor bering” , 
“o’ylab ko’ring” kabi. Shuningdek o’rinli qochiriqlar, engilgina hazil, istexzo
nutqni jonlashtirib yuboring va uni o’quvchilar tez o’zlashtiradi.
O’qituvchining nutqi aniq jonli, obrazli, talaffuzi jixatidan erkin, ifodali,
xis hayajonli bo’lib, unda sitalistik, grammatik, fonitik, nuqsonlar uchramasligi
lozim. Bir xildagi cho’ziq zeriktiradigan nutq o’quvchilarni juda tez
charchatadi. Ularni lanj loqayt qilib qo’yadi. Ayrim o’qituvchilar tez gapirishga
boshqalari sekin gapirishga moyil bo’ladi. Biroq o’quvchilarning yaxshi
o’zlashtirishlari uchun o’rtacha jonli nutq yaxshi natija berishini esdan
chiqarmaslik lozim. Shoshqaloqlik saboqni o’zlashtirishga xalaqit beradi va
bolalar tez charchab qolishadi. Sekin nutq esa lanjlik va zerikishga olib keladi. 
Haddan tashqari baqiroq va keskin nutq esa o’quvchini asabini buzadi, 
toliqtirib qo’yadi. O’qituvchining zaif ovozi tasirsiz bo’lib yomon eshitiladi. 
Nihoyat ko’p tarqoqlanadigan so’z bir xildagi imo-ishoralar va harakatlar 
kishining g’ashiga tegadi. Xulosa qilib aytish mumkinki o’qituvchining nutqi 
shirali, mazmunli va o’quvchilarga tasiri kuchli bo’lishi kerak. Bundan tashqari
pedagog o’z faolyatida nutqdan foydalanib o’quvchilarning ota-onalari bilan
uchrashuvlarda o’z notiqlik qobilyatlaridan foydalanadi. Notiqlik ota- onalar

---

yig’ilishida, turli xil kechalar, ommaviy tadbirlarda (ko’rik tanlov, majlis, 
anjuman) juda o’rinli bo’ladi. Bunday ommaviy tadbirlar muvaffaqiyatli bo’lishi 
uchun nutqi faqat madaniyatli emas balki manaviy, mantiqiy qiziqarli va
mazmunli bo’lishi shart. 
O’qituvchi har bir harakatida qarashida bolalar pedagogning madaniyatining
kuchi seziladi.
Hissiy muvozanatni boshqarish:
O’quvchilar oldida chiqish qilish, o’qituvchi muskullarini zo’riqishiga 
o’ziga ishonqiramaslik qo’rquv ikkilanish kabi xissiyotlarni o’z boshidan 
kechiradi. Asosan bu endigina pedagogik faollikni boshlayotgan o’qituvchilarda
uchraydi. O’quvchilar o’qituvchilarning hamma hatti- harakatini ovozini
gapirishini fikrlashini, o’zini tuta bilishini diqqat bilan kuzatadilar. Bularning
barchasi o’qituvchidan dars mashg’ulotlariga chiqish qilishga jiddiy tayyorgarlik 
ko’rishini, o’z ruxiy holatini boshqara olishini talab etadi. Buning uchun
o’qituvchi yosh o’qituvchi ruxiy muvozanatni o’zida mujassam etuvchi 
mashqlarni bajarishi lozim. Bu esa o’z o’rnida pedagogik ijodkorlik sezgisini
vujudga keltiradi. Bu holatni yuzaga keltirish uchun darsni o’rganiladigan 
materialning eng qiziqarli hammani jalb qiladigan mamentlardan boshlash 
lozim. Dars mashg’ulotlariga kirish oldidan o’zida qo’rqish, hayajon
sezayotgan o’qituvchi darsdan oldin maxsus ruxiy mashqlarni bajarishi kerak
bo’ladi. Bu o’qituvchi jismoniy va ruxiy zo’riqishni bartaraf etadi. Buning
uchun o’qituvchi o’zini engil xis etib quyidagi formula shaklidagi gaplarni
takrorlashi lozim:
“Men xotirjamman, men o’zimni yaxshi xis etayabman. Dars 
mashg’ulotlarini yaxshi olib boraman, o’zimni erkin xis qilayapman. Darsga
yaxshi tayyorlanganman. Dars qiziqarli bolalarning hammasini bilaman va 
ularni ko’rib turibman. Bolalar darsga qiziqib qolishgan. O’zimni yaxshi
boshqaraman, kayfiyatim tetik. O’qitish qiziqarli, o’quvchilar meni xurmat 
qilishadi. Ular meni barcha topshiriqlarimni bajaradilar, menga o’z ishim 
yoqadi, men o’qituvchiman”. 

---

Ammo bu mashqlardan tezda natija kutib bo’lmaydi, buning uchun
tizimli va doimiy shug’ullanish zarur.
Qomati: go’zallik, manoli, tashqi qiyofa, o’qituvchi qomati uning 
tasirchanligiga yordam beradi. Qomati bukulgan kuchsiz kishi atrofdagilarda
kuchli tasurot qoldirmaydi. Oxista odimlash oldinga egilgan bosh, yalqov
harakatlanayotgan qo’llar kishining ichki zaifligidan o’ziga ishonmasligidan 
ishlagisi kelmayotganidan darak beradi.
Yuz harakatlari – mimikasi: mimika yuz muskullari harakati orqali o’z
xis tuyg’ulari, sezgilari va qiyofasini ifodalash san’atidir. Ba’zan so’zlarga
qaraganda yuz ifodalari va nigox o’quvchilarga kuchliroq ta’sir etadi. Yuz
ifodasi nutq harakteriga va belgilari munosabatiga xos bo’lishi lozim. Asosan
o’qituvchi yuzi-qat’iy, kuchli ifoda. O’qituvchi yuzi uning tashqi qiyofasi 
singari o’ziga ishonchni, xayrihohlikni, donolikni, g’azabni, quvonchni, 
qoniqmaslikni, xayratni, befarqlikni, qiziquvchanlikni, norozilikni kabi 
ko’rinishlarni o’ylab variantlardan ifodalashi lozim.
Pedagogik maqsadga yo’nalganligi va o’qituvchining tashqi qiyofasi.
O’qituvchining tashqi qiyofasi qator estitik talablarga javob bermog’i lozim. 
O’z tashqi qiyofasiga etiborsizlik bilan qarashi yoki haddan ziyod orastalikka 
berilishi o’qituvchi uchin mumnik emas. O’qituvchi tashqi qiyofasi 
o’quvchilarga tasir etishining pedagogik vositasi sifatida qarashi lozim.
O’qituvchi mahorati tadqiq qilayotgan olimlarning xulosalariga ko’ra 
o’qituvchining tashqi qiyofasi uning ichki kuchini o’zini erkin va ishonarli
tutayotganini ko’rsatib turadi.
O’qituvchi tashqi qiyofasi manodorligi uning bolalarga qanchalik
samimiylik bilan boqishida harakatlarining tabiiy ixchamligida qo’l va yuz
harakatlarining manoli va maqsadliligida sinf bo’ylab yurishida o’z aksini
topadi. O’qituvchi oziga xaddan ziyod oro berishi, erinchoqlik, harakatlarning 
notabiiyligi ziddir. O’qituvchining har bir hatti - harakati o’ziga ishonchdan belgi
beradi. Hatto uning sinfga kirib kelishi nigohi, salomlashishi, stulni siljitishi va 

---

o’tirishi, sinfda harakatlanishi - bularning barchasi o’qituvchining ichki kuchi 
belgilaridir.
Yuz harakatlari tasirchanligini taminlovchi detallar ko’z va qoshlardir. 
Baland ko’tarilgan qosh xayratni, kerilgan qosh diqqatni, harakatsiz qosh 
xotirjamlikni, befarqlikni, doimiy harakatdagi qosh xayratni ifodalaydi.
Pantomimika – bu gavda, qo’l va oyoq harakatlaridir. Bular nutqning eng 
muxim joylarini ajratib ko’rsarishda va ovoz hosil qilishda yordam beradi. 
Diqqat bilan dars berayotgan tushuntirayotgan o’qituvchini kuzating. Uning
boshi bo’yini qo’llari va butun gavdasi harakatda. Qo’llar harakati o’quvchilarning 
qabul qilishiga yordam berishi yoki halok qilishi mumkin. O’qituvchi qo’lidagi 
ma’lum predmetni (ruchka, daftar)muntazam harakatni tenglovchi e’tiborini
chalg’itadi, ongsiz ravishdagi bosh qashish, burun artish, quloqlarni ushlash,
o’quvchilarni g’ashini keltiradi.
O’qituvchining kiyinishi - o’quvchilarda tozalikni tartiblilikni va
ozodalikni talab qilib bo’lmaydi, agar o’qituvchi dazmollanmagan kiyimlarda, 
sochi taralmagan holda turgan bo’lsa.
O’qituvchining kiyinishiga asosiy talab - jiddiylik, ziyolilik, ortiqcha 
narsalarning yo’qligi, yaxshidir. Sochini turlicha tarashi ko’ylakning noananaviy 
tizimda tikilishi, soch rangining tez –tez o’zgarishi o’quvchilar diqqatini tortadi. 
O’quvchilar o’z raxbarlarida ham tashqi ham ichki go’zallik uyg’unligini va
o’qituvchining estitik jihatdan namuna bo’la oladiganini qadrlaydi va sevadi. 
O’qituvchi mana shularga intilmog’i lozim.
Demak o’qituvchi nimalarga etibor bermog’i lozim?
a) Qomatga: qomat egilmaganligi? Qomat turishi tabiiymi? Qanday turibdi?
Qanday o’tiribdi? Qanday turayapti? 
b) Mimikada: suxbatdoshiga qaray olayaptimi? Sinfgachi? Yuzidan o’ziga 
ishonch sezilayaptimi? U samimiymi?
v) Pantomimika: qo’l harakatlari chegaralanganmi? Qanchalik majburiy
harakatlarni amalga oshirmoqda? Harakatlar haddan ziyod emasmi? Sinf 
bo’ylab qanday harakatlanmoqda? Kitobni qanday varoqlamoqda?

---

O’qituvchining pedagogik texnikasi uning hatti – harakatida, yurish – 
turishida namoyon bo’ladi.

---