V ma’ruza molekula tuzilishi va kimyoviy

Qutbli kovalent bog’lanish
Elektromanfiyliklari orasidagi farq 0,1 dan 1,7 gacha bo’lgan ikki atomning elektronlar jufti hisobiga vujudga keladigan bog’lanish qutbli kovalent bog’lanish deyiladi. Masalan;



Qutbli kovalent bog’lanishli birikmalarda elektron juftlar elektromanfiyligi katta bo’lgan element atomi tomon siljigan bo’ladi. Atomlarning elektromanfiyliklari orasidagi farq qancha katta bo’lsa, elektron zichlik elektromanfiyligi katta bo’lgan atomga tomon shuncha kuchli siljiydi hamda molekulaning dipol momenti (qutbliligi) shuncha katta bo’ladi.
Masalan; HI-HBr-HCℓ qatorida elektromanfiyliklar orasidagi farq ortib boradi. Shuning uchun kimyoviy bog’ning va molekulaning qutbliligi yuqoridagi qatorda chapdan o’ngga o’tganda ortib boradi.
Qutbli kovalent bog’lanishli birikmalar gaz, suyuq va qattiq holatda bo’ladi. Bunday bog’lanishli birikmalar oson bug’lanadi va suyuqlanadi. Bunday birikmalar qutbli erituvchilarda (H₂O) yaxshi eriydi.
Kovalent bog’lanishning donor-akseptor mexanizmi
Atomlarning biridagi juft elektronlar va ikkinchi atomning bo’sh orbitallari hisobiga hosil bo’ladigan bog’lanishlar donor-akseptor bog’lanishlar deyiladi.
Valent bog’lanish metodi yordamida BF₃ molekulasining hosil bo’lishini ko’rib chiqamiz:

BF₃ elektrodonor modda bo’lib; NH₃ bilan reaksiyaga kirishganda tarkibida donor-akseptor bog’ saqlagan BF₃ ∙ NH₃ tarkibli birikma hosil qiladi (bu vaqtda BF₃ dagi 2p –orbital ham elektronlar bilan to’ladi).

Hosil bo’lgan BF₃ ∙ NH₃ da bor atomi sp³ gibridlanish holatida bo’ladi. Shuni unutmangki, kompleks birikmalarning hammasida ham markaziy atom bilan ligand donor-akseptor mexanizmi bo’yicha birikkan bo’ladi.
Masalan; [Co(NH₃)₆]⁺², [Co(NH₃)₆]⁺³, [Fe(CN)₆]^-4 va [Fe(CN)₆]^-3 komplekslarining hosil bo’lishini ko’rib chiqamiz:

Ammiakatlarning elektron formulasi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
[Fe(CN)₆]^-4 va [Fe(CN)₆]^-3 komplekslarining hosil bo’lish sxemasini quyidagicha tasvirlash mumkin:



Donor-akseptor bog’lanish oddiy birikmalardan CO; H₃O⁺; N₂O₅; HNO₃ ; NH va boshqalarda ham mavjud. (Bu birikmalarda donor-akseptor mexanizmi bo’yicha bog’lanish hosil bo’lish sxemalarini yozing).