Va axborot texnologiyalari 10-sinf toshkent – 2021

I BOB. 
AXBOROTLARNING KOMPYUTERDA TASVIRLANISHI
1-dars. KOMPYUTERNING RIVOJLANISH TARIXI
TAYANCH TUSHUNCHALAR
Hisoblash texnikasi
– axborotni qayta 
ishlash va hisoblashga mo‘ljallangan usul va 
vositalar majmui.
Hisoblash vositalari
– arifmetik hisoblarni 
bajaruvchi qurilmalar.
Mexanik mashinalar
– mexanik ravishda, 
qo‘l kuchi yordamida harakatga keltiriladigan 
mashinalar.
Elektromexanik mashinalar
– ishga 
tushirish va natija olish elektron hamda 
mexanik ravishda amalga oshiriladigan 
mashinalar.
Elektron hisoblash mashinalari
– 
ma’lumotlarni kiritish, hisoblash va natija 
chiqarish amallarining barchasini elektr 
energiyasi asosida amalga oshiradigan 
mashinalar
HISOBLASH TEXNIKASI RIVOJLANISH TARIXI DAVRLARI
Mexanik mashinalargacha bo‘lgan davrda
inson o‘z tana a’zolari, 
xususan, barmoqlaridan foydalangan. Ikki yoki undan ortiq raqamli 
sonlar bilan ishlash muammolarini bartaraf etish maqsadida, 
qadimda sun’iy hisoblash vositalarini yaratish ehtiyoji tug‘ilgan.
Sun’iy hisoblash vositalarining dastlabki ko‘rinishi bu – miloddan 
avvalgi VI–V asrlarda paydo bo‘lgan hisob taxtasidir.
Miloddan avvalgi V–IV asrlarga kelib, odamlar qadimgi Yunoniston 
va Rimda hisob taxtasining takomillashgan ko‘rinishi – 
abak
lardan 
foydalana boshlagan. Yaponlar 
serobyan
, xitoyliklar 
suan-pan
, 
ruslar esa 
cho‘t
lardan foydalanishgan. 
Mexanik mashinalar davri.
Birinchi mexanik mashina 1623-yilda 
nemis matematigi Vilgelm Shikkard tomonidan yaratilgan bo‘lib, u 
to‘rtta matematik amalni bajarishga mo‘ljallangan edi.
barmoqlar
Abak
Shikkard mashinasi
Bugungi kunda barcha sohada raqamli 
texnologiya, xususan, kompyuterdan keng 
foydalanilmoqda. Kompyuter bugungi kun 
ko‘rinishiga yetib kelgunga qadar qanday 
bosqichlarni boshidan kechirgan bo‘lishi 
mumkin?
Kompyuter inglizcha “hisoblovchi” 
ma’nosini anglatsa-da, bugungi kunda 
nafaqat hisoblash ishlarida, balki 
turli ko‘rinishdagi axborotlarni qayta 
ishlashda ham keng qo‘llanilmoqda. 
Tarixdan ma’lumki, insonlar hisob ishlarini 
yengillashtirish maqsadida hisoblash 
texnikasiga katta ehtiyoj sezgan. Shu 
ehtiyojlar hamda hisoblash texnikasining 
takomillashib borishi kompyuter 
texnikasining yaratilishiga olib kelgan. 
Hisoblash texnikasi rivojlanish tarixi haqida 
nimalarni bilasiz? 

---

5
1642-yilga kelib fransuz matematigi va fizigi Blez Paskal 
tomonidan Paskalina hisoblash mashinasi yaratildi.
Elektromexanik mashinalar davri. 
1822-yilda ingliz matematigi 
Charlz Bebbij tomonidan bug‘ orqali dastur asosida boshqariluvchi 
va natijalarni chop eta oluvchi hisoblash mashinasi yaratildi. 
Mashina arifmetik, boshqarish, xotira, kiritish va chiqarish 
qurilmalaridan iborat bo‘lgan. Uning ishlash prinsipi bugungi 
kun qurilmalarida ham qo‘llanilib kelmoqda. 1846-yilda esa Ada 
Lavleys Bebbij mashinasi uchun dastur yozadi, shu boisdan u 
jahondagi birinchi dasturchi bo‘lib hisoblanadi.
Elektron hisoblash mashinalari davri.
AQSHning Pensilvaniya universitetida Jon Uilyam Mokli 
va Jon Prosper Ekkert 1946-yilda ENIAC (Electronic Numerical Integrator And Calculator) 
nomli elektron hisoblash mashinasini yaratishdi. Mashina 18 000 ta elektron lampadan 
iborat bo‘lib, 70 tonnaga yaqin vaznga ega bo‘lgan hamda 120 kvadrat metr sathni egallagan. 
Elektron hisoblash mashinalarida qo‘llaniladigan asosiy elementlar takomillashib, o‘zgarib 
borishi natijasida bu davrning o‘zi ham bir necha avlodlarga bo‘linadi.
Yillar:
1946–1955.
Asosiy elementi:
elektron lampa.
Amal bajarish tezligi (1 sekundda): 
10–20 
mingta. 
Kiritish-chiqarish qurilmasi:
boshqaruv pulti, 
perfokarta.
Qo‘shilgan dasturiy ta’minot: 
mashina tili, 
dasturlash tili.
EHM nomi:
ENIAC, MESM, MINSK-1, URAL.
Paskalina
To‘g‘ri burchakli logarifmik 
chizg‘ich
Elektron lampa
ENIAC
EHM 1-avlodi
Yillar:
1956–1965.
Asosiy elementi:
tranzistor.
Amal bajarish tezligi (1 sekundda):
100–500 
mingta.
Kiritish-chiqarish qurilmasi:
perfolenta, 
magnitli baraban.
Qo‘shilgan dasturiy ta’minot:
dispetcher va 
paket tizimi.
EHM nomi:
IBM 707, BESM-6, MINSK-22.
BESM-6 
EHM 2-avlodi
Tranzistorlar

---

6