Va innovatsiyalar vazirligi
“Adolat manzili” romanida davr fojiasi va badiiy haqiqat
Yüklə 325,96 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. “Adolat manzili” romanida davr fojiasi va badiiy haqiqat
Biz mazkur kurs ishimizda lochin va uning do‘stlari obraziga boshqacha tahlil bilan qaradik.Ko‘pchilk asarlarda bosh qahramonlarning farzandlari ilg‘or, epchil, yosh va qobiliyatli qilib tasvirlanadi: “Diyonat” romanida Otaqo‘zining o‘g‘li Normurod domla tarbiyalagan yosh avlod,”Oqqushlar” da Rasul Nuriddinovning farzandlari.Umuman qaysi davrni yoki roman qamrab olgan voqea –hodisa yoshlar obraziga o‘rin beriladi.Ammo “Adolat manzili” romanida yaratilgan yoshlar obrazini biz yangilik deb ayta olamiz. Lochin va do‘stlari Odil Yoqubov xohlagan kelajak avlod,el-u yurtni mustamlaka asoratidan olib chiqishga harakat qiladugan birdan-bir umid har ularning har bir harakatlar,gap-u so‘zlarida erkinlik,demokratik ruh,so‘z erkinligi,fikr erkinligida namoyon bo‘ladi.Garchi bu gaplarni biz biroz oshirib,ko‘prtirib aytayotgangandirmiz,garchi Lochin harakterida bo‘sh o‘rinlarni juda ko‘p toparmiz,Lekin bu yoshda,bu tajriba bilan,hayotni hali maktabni,o‘rta ma’lumotni endi nihoyasiga yetkazgan –qisqasi har tomonlama mukammal qilib, xohlsak, ham erisha olmaymiz, chunki, agar biz shunday qilsak bu obraz soxta ko‘rinib o‘quvchiga erish tuyulishi mumkin edi.Bunday kamchiliklar bo‘lmasligi uchun ushbu qahramonning real ta’siri ko‘proq berilgan. Asarga ko‘proq yondashsak, Yoshlar obrazi orqali Odil Yoqubovning qanday maqsad va go‘ya yo‘lida asarga olib kirganini anglab borasiz. Otasi Lochinni yoshligidan o‘zi ulg‘aygan muhit bilan hamnafas qilib bordi.O‘zbek xalqi o‘zbek yigitlari azal-azaldan otga mehr quyishga otni chin do‘st yigit kishining suyanchi deb qaragan.Shu an’analar sabav otasi o‘g‘lini haqiqiy o‘zbek yigiti qilib tarbiyalash uchun o‘gliga otga mehr uyg‘otadi. Uning chin o‘zbek bo‘lib yetishida uchun yangi Volgasiga alishib bo‘lsa-da, “Qaldirg‘och” nomli, nomi savxozda tanilgan, ot olib beradi. Lochin ham oatasidek otga mehr quyadi. Chavandozlik bahslarida yuqori o‘rinlarni oladi.Sevimli tulporini ye-u ko‘kka ishonmaydi. Otasi o‘gliga juda ko‘p fazilatlarni rivojlantirib,ma’na va 37 jismonan yetuk shaxs qilib tarbiyalagan bo‘lsa,onasi kichikligidan adabiyotga,kitoblarga mehr ruhida o‘stiradi. Lochinning drasxonasini kutubxonaga aylantirishdi Lochin ham kitobsevar inson bo‘lib yetishdi.Vatan tarixi, adabiyotini yaxshi o‘rgandi. Asarda qalamga oliingan davr 80-yillar oxiri 90-yillar arafasida asar boshida milliy mustaqillik uchun kurash boshlangan vatandoshlarimizning qora nomlari oiqlaninb, barcha gazeta va jurnallarda, televideniyada bu haqda bot-bot jar solinar, mazkur qatag‘on qurbonlarining asarlari chop etilib, ular kuchli adabiyotshunos, tanqidchilar tomonidan tahlil qilinar, har bitta yuzaga chiqayotgan yangilik tiklanayotgan tarix ko‘plab bahs-munozaralarga sababa bo‘lar. Asardagi yoshlar obrazlari: Lochin, Oltinoy, Kumushbibi, Salimlar har bitta yangilikning faol tinglovchisi, munisabat bildiruvchilari ya’ni bugungi kun biln hamnafas vorislar bo‘lib maydonga chiqishadi. Lochin nafaqat kechagi tarixni bugungi bo‘layotgan nohaqlik va adolatsizliklar kuchaygan davr voqeligini ham yaxshi tushunadi. Uni idrok etib,o‘z fikrini bildira oladi. Mana sizga ota va o‘g‘ilning shu mavzudagi suhbati: - O‘glim dedi u allaqanday yolvorib.Mabodo yoshlik qilib, har-xil homhayollarga borib yurmanglar. Hukumat bilan hazillashib bo‘lmaydi. Dunyoni oldim deb yurga ne-ne odamlarning nayini qirqib, yanchib tashlagan bu hukumat ! O‘qigansan, bilasan! - Bilaman !- dedi. Lochin, qaysarlik bilan - Quloq qilib otishgan! Dushmansan olib chopishgan! O‘z elini ,xotini bola- chaqasini himoya qilgan o‘g‘lonlarini u bo‘lmasachi deb osishgan! Suyun Burgut yuragi orqasiga tortib,bir qadam orqaga tisarildi: - Sen … bu gaplarni qaydan topding? Miyangga kim qydi bu be’mani bo‘lar ekan? -Lochin asabiy kuldi. Birorta televizor, gazeta, jurnal qolmadiki boshimizga mag‘zava tokmasin! Men Moskvani aytyapman! Siz tog‘da yurib gazeta o‘qimaysiz, televizor ko‘rmaysiz-da, bilmaysiz! Yorqinoy, bu bola nima deydi? O‘zi topgan gapni buy o birovlar boshlarini aylantirib choxga itarmoqchimi bu yoshlarni? 38 Menga qara bolam! Senlar bunday gaplarga ko‘p uchavermanglar ! Kim bilsin qaysi niyasda … Siz bilmaysiz! _ Yana o‘jarlik qildi Lochin shunaqa tuhmat bo‘l yaptiki, suyaklarni zirqiraydigan odamning! Butun o‘shek xalqi piraxo‘r emish o‘g‘ri emish! Bitfan elni oltin hum ustida o‘tirga n ko‘z oynakli ilonga o‘xshatibdi!... Bu sho‘rpeshona elni kim himoya qiladi? Haqiqat qiladi! Shoirlar kelishsa, biz bugun shu to‘g‘risida bahslashamiz ota! Lochin nima deyishini yaxshi biladi,yosh bo‘lishiga qaramay oilada maktabda yaxshi e’tibor tufayli a’lo baholarga o‘qiydi.U o‘z dunyoqarashiga ega va u har qayerda o‘z fikrini barilla ayta oladi. Lochin jurnalistika yo‘nalishida ta’lim olmoqchi: U bu yo‘l orqali dilidagi mehnatsevar va begunoh xalqini oqlovchi, gaplarni butun el-yurt oldida jar solib aytmoqchi Yuragini o‘rtayotgan nohaqliklarni bos-bosti qilish uchun o‘z hissasini qo‘shmoqchi. Lochinning dostlari ham xuddi u singari adolat yo‘lini yaxshi bilishadi.Oltinoy, Kumushbibi, Salim qiltiriq fikrlarini eshitib ularnida Lochin singari kelajakka erkka umid bog‘langan yoshlar ekaniga amin bo‘lamiz. Bu fikrlarni sovxozda tor doiralarda olib borilayotgan shoir va jurnalistlar bilan suhbatda bizning fikrlarimizga yanada aniqlik kiritadi. Bu suhbat shundog‘am yurak hovuchlab kelgan shoir va jurnalistika batlar qiyin ahvolga tushirib qo‘yayotgan edi. Bugungi kun yoshlarini tez fikrlaydi. Ular ijtimoiy hayotda ro‘y berayotgan voqea-hodisalar ular kutmagan tarzda talqin va tahlil qilib tashlaydilar. Aslida bu suhbat sport to‘g‘risida uyushtirilgan ,lekin baxtga qarshi yurtni o‘z olov -ichida, kishilar adolatsizliklar nomida yonayotganda bunday mavzu kimning yuragiga siga’adi. Katta yoshlarning ustozi,qo‘rboshi deb atalayotgan Sohib Jamolov ham qanchalar urinmasin shogirdlarini o‘z maqsadidan qaytara olmadi. U shogirdlarini haqligini yaxshi biladi. Bu suhbat uni ham qiynaydi. U ham dilidagi og‘riqlarini to‘kib soladi. 39 Lochin va uning do‘stlari ,bir-birlarini hech yrda yolg‘iz qoldirmaydilar. Otasi qamalganda, yelkama yelka turib yordamga otlanishadi. Hatto u o‘qishga bormasa, ular ham borishmaydi. Shundan ijodkor adibimiz g‘oyasi esga tushadi. U kishi keyingi avlodlarni birdamlikka, ko‘zni kattaroq ochishga chorlashda shu obrazlar o‘ziga xosligini yatargan desak mubolag‘a yo‘l quymagan bo‘lamiz. Lochin otasi aytgan vazifani onasini himoya qilishi, ko‘z quloq bo‘lishni bot- bot eslaydi. Har doim onaizoriga madad berib keladi. Otasining qamoqxonadagi to‘polon qilib, hamani cho‘chitib qo‘yganidan birolam zavq tuyadi: Otasidan faxrlanadi. Otam molodes,to‘polon qilayotgan bo‘lsa! Suyun Burgut burgutligini qilibdida! Otam o‘rnida bo‘lsam man ham shunday qilar edim! Lochin va do‘stlari “Qaldirg‘och”ga ko‘pchilik ko‘z tikkanini yaxshi bilishadi.Shu sabab ham uni yashirmoqchi bo‘lishdi.Ammo ular bunga ulgurmadilar.Onasining pora berish uchun otini sotishi kerkligini aytganda qadrdon hamrohidan ayrilish bir zum yuragini o‘rtaydi,lekin bu berahm,adolatsiz kishilarga ishonib bo‘larmikan onasini o‘ylab ish qilishga undaydi. Hech qancha vaqt o‘tmay Qakdirg‘och millitsionerlar tomonidan olib keti;ayotgan dostlari mashina ortidan chopayotganini ko‘rib o‘zini ular tomonga otadi. Ammo kuchlar teng kelmay garchi yordamga do‘stlari yetib kelishgan bo‘lmasin qurollangan militsionerlar yengib chiqdi.Bu voqeadagi bir- biriga talpinishi holatini bir ko‘z oldingizga keltiring-a? Marjonoy yana ko‘z oldi qorong‘ilashib ,xotirasi xiralashadi.Keyin eshitsa,odamlar Lochinni militsionerlardan ajratib olishdi. Militsioner “Qalidirg‘och” ning bo‘yniga arqon solib katta yo‘ldan o‘tayotgan yuk mashinasida bog‘lab,sudrab ketishibdi. Shotakka olingan,ayovsiz qamchilangan “Qaldirg‘och “ huddi onasidan aytrilgan bo‘taloqday orqasiga,odamlarning 40 qo‘lidan chiqishga urinib bo‘zlab yig‘layotgan Lochinga qaray-qaray,uzoqlashib ketganmish… Marjonoy ikkinchi bor ko‘zini ocganda… yuzi qop-qora Lochin (“Qaldirg‘ochning qoni) yaralangan qushday pitirlab hamon odamlar bilan olishardi. Lochin “Qaldirg‘och”iga juda ko‘pchlik ko‘z tikkanini sezib turar.Lekin bu tarzada xo‘rlik bilan undan ajratishini tasavvur qilmas edi. Bu yigit qaldirgo‘cha shunaqangi mehr quygan ediki,Lochin ham ot ham bir-birining ortidan bo‘rlab yig‘ladilar.Na chora hamma poraxo‘r hamma kissvur bu xalqni hech qanday gap-u so‘zsiz talaydilarni ,ze’ro ularni bu otadiy holdek ,oxir- insonlar o‘z mulklariga egalik qilolmaydigan, qullikkka asoslangan,buyruqbozlik.Ustun jamiyatni bundan ortiq talash xo‘rlash bo‘lmasa kerak. Lochin sevimli otidan ayrildi,ko‘p o‘tmay otasining tobutini ko‘tarib kelishdi. Yosh yigit uchun har vaqtning o‘zida ikkinchi suyanchig‘ida ajralish har qanday shaxsni tushkunlikka, umidsizlik va irodasizlik girdobiga tortishi muqarrar. Ko‘pchilik adabiyotshunoslarimiz Lochinning bu holatini yoshlik, g‘o‘rlik, tartibsizlik deb baholaydi. Lochin esa xuddi otasi kabi adolat yo‘lini, ildizni topmoqchi bo‘ladi. U tushunib yetdi ular yashagan jamiyatda adolat bu sarob, topib bo‘lmaydigan nodir topilma. Shu sababdan ham u dunyoni tark etmoqchi “Shayton dara” kabi omonsiz qurbonlar makoniga o‘zni otib, yolg‘on riyo, dunyoni tark etmoqchi Lekin u qanchalik tushkunlikka tushgan bo‘lsalar unning ortidan turgan onaizori, bo‘lajak qaylig‘i og‘ir kunida yelkadosh bo‘lgan do‘stlari uni salimatligidan, yolg‘iz yodgor qolganidan ko‘ngillari tinch edi. Lochin bir necha kun miyasida o‘ylab hal qilgan ishga kirishadi.Uning ruhiyati gap so‘zlaridan atrofdagilar bir nimasini sezgan bo‘lishsa ajab emas. Haytovur, Ollohning rahmi kelib,ruhlar qo‘llab Lochin ko‘zini ochdi.Endi o‘zni “Shayton dara” ataydigan onasi va Oltinoyning eski tiladi.Bu chaqiriq Lochinni aql chirog‘ini yoqadi.Endi Lochin ma’no shu ostidan qolgan ayollarni (ularning nima gunohi bor!) suyanchiq bo‘lish uning burchidir.Otaning oqlash uning zimmasidadir. 41 Shu burchni kech bo‘lsada tushunib yetdi. Lochin Burgut tarbiyasini olgan haqiqiy millat o‘g‘loni.Agar jamiyatimizda shunday mard,dovyurak bilm doirasi mantiqiy fikrlashi kuchli yoshlar ko‘payar ekan,also vatan erkni qo‘ldan bermaydi Bu asarni yechimi bo‘lib Lochin to‘g‘ri va aniq qaror qildi .Adolat manzili romanida Marjonoy singari vafodor oilasini farzandiga mehr-muhabbati ko‘pirib turuvchi ayolning taqdiri ham yoshlik kezlaridan beriladi.Garchi voqealar planida bu obraz ikkinchi planda qolsada, aslida, Burgut Lochinga g‘ayrat-shijoatdan, ilm-u ma’rifatdan yo‘lboshchi bo‘lgan bo‘lsa, Marjonoy mehr-muhabbat adolat va vafodorlikni o‘rgatdi. Marjonoy Suyun Burgutni deriktor bo‘lishi bilan ko‘ngliga g‘ulg‘ula tushadi tinch va osuda hayotlarini buzilishini istamaydi.Qarangki ko‘nglidan o‘tgan voqea sodir bo‘ldi. Eri Burgut shu ish bo‘yicha poraxo‘rlikka ayblanib qamoqqa olindi . 42 Xulosa Odil Yoqubov shunday jamiyatda dunyoga keldi, voyaga yetdi. Hayot kechirdiki, bevosita, har bitta ijod na’munasidan shu hayot tajribasi, ko‘rgan kechirganlarini qog‘ozga tushurdi. U jamiyatning hamma qatlami kishilarning orzu-armonlarni tinglovchisi bo‘ldi. (Jurnalistik faoliyati davomida) Eng sara asarlari shu tarzda bunyod bo‘ldi.Odil Yoqubovninng har bitta asarini birlashtirib turadigan bir g‘oya o‘xshashlik, umumiylik ko‘zga tashlanadi bu ham bo‘lsa jamiyatning qaysidir bo‘g‘inida bo‘layotgan adolatsizliklar. Masalan “Muqaddas” ola o‘qishga kirish, imtihonda qilngan soxtalik xususida bo‘lsa “Diyonatda” da esa qarindosh urug‘ o‘rtasida, turmush masalalari,oily dargohdagi adolatsizlikar to‘g‘risida, “Oq qushlar oppoq qushlar” mehnatkash xalqning ruhuy ijodkorlarning va soxta adolatsizliklari, xalq mulkidan xo‘jasizlarcha foydalanish kabi xususiyalar ochib berlgan bo‘lsa biz o‘rganib chiqqan “Adolat manzili” romanida esa adolatsizlikning eng mudhish ko‘rinishi bir millat,bir katta davlat ustidan qilngan adolatsizlikni qamrab olgani bilan o‘ziga xoslik kasb etadi va bu asrlardan katta va keng g‘oyasi bilan qolishmaydi. Har bitta asarda xohlaymizmi, xohlamaymizmi, baribir ijobiy va salbiy obrazlarga to‘xtalmay ilojimiz yo‘q,hatto bugungi inson ruhiyati aks etttirilgan adabiyotda ham shxslarning xarakteridagi salbiy va ijobiy jihatlar batafsilroq yoritiladi,kengroq o‘rin beriladi xolos. Ushbu asarda ham insonlar ruhiyatiga keng o‘rin berilgan.Bunga misol qilib Suyun Burgut, Veteran, Sharanovskiy kabi qahramonlarni olishimiz mumkin. Asar sho‘ro davrining oxiri endi mustaqillik erkinlari esayotgan bir pallada yozilgani uchun ham anchagina fikr erkinligi, g‘oya butunligini ko‘ramiz. Asar xususiyat jihatidan xalq og‘zaki na’munalariga qiyos qilinadi. Haqiqatdan bunday bo‘lishi tabiiy 130 yillik mustamlaka davrida o‘zbek milatiga xo surf-odat, an’ana,xususiyatlarini ututganlar ham oz emas edi. Hatto ismlarida o‘zbekonalik yo‘qolgan yurt kishilarni qanchalik yo‘qotishlar berganini tasavvur qilish mumkin 43 emas. Shuning uchun ham asarning o‘ziga xosligiga: ko‘proq o‘zbek qahramonlar, ulaning fe’-atvori, timsollar, tush voqealari, xat yozishmalar, o‘lan aytishuvlar, ko‘karilar, jonivorlar ularga bo‘gan obrazlar mehri kabilar qlamga olinganki, bu mustaqillik debochasida yozilgan, ilk asrlardan biridir. Shuning uchun ham asrning chuqur mazmuni ha deganda ko‘zga tashlanavermaydi. Asardagi Burgutninng o‘zbekka xos tantiligi,haqiqatga tik qarashi, birso‘zligi hamda el kutgan boshliq ekani, Lochin va uning do‘stlari ertangi kun kutgan avlod ekani, Vetaraning besamar ketgan umri achchiq haqiqat ekani bizga ayon bo‘ladi. Yuqorida aytilgan millatimizga xos sifatlar ichida tubanlik, manqurtlik, o‘zim bo‘laylik, qo‘rqoqlik, chaqimchilik, ko‘rolmaslik, birovni go‘riga choh qazish kabi jirkanch illatlar ham borligiga ko‘z yumib keta olmaymiz. Asardagi millatdoshlarimiz ichidan chiqqan Mansur mesh, Mirjalolov kabi tuban shaxslarni ham also unutmasligimiz kerak. Endi bizning yurtimiz ozod, endi chetdan kelganlar bizga xo‘jayinlik qilolmaydi, ustimizdan qaror chiqara olmaydi. Endi bizdan, har birimizdan avvalo, vijdonimizni so‘ngra butun oila a’zolarimiz, hamqishloq, hamkasb, hamyurtlarimiz oldida pok bo‘lish, millatimizni, O‘zbekistonimizning, kelajak avlodlarimizni eng ilg‘or, eng bilmdon yurt bo‘lishiga hissa qo‘shishimiz shart.Zero, adolat har birimizning yuragimizda. |