Valentlik nazariyasi

 
NATIJALAR 
Valentlik so„zga substansial yondashuvning natijasi sifatida 
so„zning ichki imkoniyati, so„zga xos muayyan semantik 
xususiyat sifatida baholanadi. Murakkab tushuncha ifodalovchi 

---

Academic Research in Educational Sciences 
Volume 3 | Issue 12 | 2022 
ISSN: 2181-1385 
Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1 
 
 
 
 
 
443
 
December, 2022 
https://t.me/ares_uz Multidisciplinary Scientific Journal 
nutq birliklaridan tortib, fikr ifodalovchi nutq birliklarining yuzaga kelishi bevosita 
so„z valentligi bilan bog„liqdir. Ayni vaqtda so„zlarning nutqda birikib kelishi mutlaq 
hodisa emas, balki nisbiydir. Chunki so„zlar grammatik model taqazo etgan har 
qanday so„zlarga emas, balki ulardan ba‟zilariga birikadi (4). Demak, so„zlarning 
o„zaro birikish imkoniyati chegaralangan bo„lib, bu har bir so„zning ma‟no 
imkoniyati bilan o„lchanadi. Aniqrog„i, birikuvchi so„z sememalarining semalar 
tarkibida shu sememalarni biriktirish qobiliyatiga ega, har ikkala sememaga umumiy 
xos semantik komponentlar (klassemalar) bo„lib, semantik sintagma sememalari shu 
semalar orqali o„zaro birikadi, mantiqiy munosabatga kirishadi (5). Ko„rinadiki, 
so„zlar ba‟zi so„zlar bilan semantik birikib, sintaktik konstruksiyani hosil qilsa, 
boshqa so„zlar bilan faqat lisoniy fakt, nominativ birlik xarakteriga egaligi bilangina 
umumiylikni hosil qiladi, ya‟ni ular o„zaro mantiqiy aloqaga kirishmaydi. Bunday 
munosabatga kirishganda ham, bu faqat sun‟iy, shaklan bo„lib, obyektiv turlicha 
faktlar bilan tasdiqlanmaydi. Qiyoslang: semiz xolodilnik, to‘rtburchak velosiped, 
odamni o‘qimoq kabilar.
So„zlarning birikishi, ular orasidagi mantiqiy aloqa dastavval til birliklarining 
semantik imkoniyatiga (substansial xususiyatiga) ko„ra amalga oshadi. Demak, 
so„zlarning (leksemalarning) semantik bog„lanishi bevosita ular sememalarining 
semantik munosabatini yuzaga chiqaradi. Leksema sememalarining o„zaro 
munosabati masalasi esa hozirgi tilshunoslikning (semasiologiyaning) eng muhim 
nuqtasidir. Demak, muayyan so„zning muayyan so„z bilan birikishi uning semantik 
imkoniyatiga ko„ra sodir bo„lsa, bu holda talab qiluvchi va talab qilinuvchi 
so„zlarning o„zaro munosabati masalasi yuzaga keladi. So„zlar orasidagi semantik 
munosabat esa bevosita sintaktik munosabatni yuzaga keltiradi, ya‟ni semantik 
sintagmalarni, sintaktik konstruksiyalarni tuzadi. Chunki sintaktik munosabat asosida 
semantik munosabat yotadi. Bundan esa o„z navbatida semantika va sintaksisning 
o„zaro dialektik bog„liqligi masalasi kelib chiqadi. Aniqrog„i, V.G.Gak 
ta‟kidlaganidek, “sintaksis qanchalik semantik tabiatga ega bo„lsa, semantika ham 
shunchalik sintaktik tabiatga egadir”(6). 
Sintaktik birliklarning semantikasi, ular komponentlarining o„zaro munosabati, 
jumladan, nutqda fe‟l leksemaning boshqa nutq birliklari bilan birika olish imkoniyati 
kabi masalalar-semantik sintaksis tilshunoslik fanining eng kam o„rganilgan 
aspektidir(7). Semantik sintaksisning birikma semantikasi va gap semantikasi kabi 
turlari uning asosiy, muhim tomonlaridan biridir. Ayni vaqtda so„z (fe‟l) valentligi 
bevosita semantik sintaksis bilan bog„liq masaladir. Demak, 
valentlik semantik-sintaktik jarayon sifatida alohida diqqatga 
sazovordir. Aytilganlarga ko„ra so„z valentligi masalasini 

---