Vazirligi b. M

Ishlab chiqarish va mahsulot sifatini boshqarish

Zamonaviy korxonada ishlab chiqarishni tashkil etish alohida e‟tiborga loyiqdir. Birinchi marta 1903 yilda F. Teylor o„zining “Korxonalarni boshqarish” asarida o„zining amaliy va nazariy tajribasini umumlashtirib, mahsulot sifatini yaxshilash nafaqat ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish, balki ishlab chiqarishni tashkil etishni yaxshilash, ishchilar ish haqini oshirish va yuqori malakali ishchilarni rag„batlantirish zarurligini isbotladi va barcha xodimlarni doimiy ravishda o„qitish uchun sharoit yaratadi. F. Teylordan keyin korxonalarni boshqarish kasbga aylanadi va ushbu yo„nalishni rivojlantirish zamonaviy sanoat va zamonaviy boshqaruv usullarini yaratishga olib keldi.

Urushdan keyingi yillarda yaponiyaliklar noldan ajoyib natijalarga erishgan holda ishlab chiqarishni boshqarish ilmini, birinchi navbatda, o„z mahsulotlarini sifatini boshqarishni joriy etdilar. “Yaponiya mo„jizasi” nazariyotchilari - Amerikalik iqtisodchilar U.E. Deming, J.M. Juran, Pareto va boshqalar - mahsulot sifatining 80-85% ishlab chiqarishni boshqarish tizimi va faqat 15-20% ijrochilar tomonidan ta‟minlanishi aniqlandi. Tayyor mahsulotni boshqarish uchun mablag‟larni ko„paytirish orqali sifatga erishish mumkin emas, mahsulotni ishlab chiqishdan boshlab, uni ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida kiritish kerak. Yaponiya ko„plab tarkibiy qismlardan iborat yaxlit sifat menejmenti tizimini joriy qildi. Ular orasida ishlab chiqarishda texnologiyani boshqarish muhim ahamiyatga ega, ammo etakchi roldan yiroq. Shuningdek, ishchilarning xulq-atvor qobiliyatlari, barcha darajadagi ishlab chiqarish xodimlarini tarbiyalash va doimiy ravishda tayyorlash tizimi, menejerlar va xizmatchilar o„rtasidagi munosabatlarning yumshoq usullari va boshqalar ham muhimdir. Ehtimol, ushbu tizimning asosiy elementi zaxiralarni boshqarish bo„lib, amalda bu zaxiralarni nolga kamaytirishdir. Texnologiyalar, jihozlar, uskunalar, materiallar ishlab chiqarilmoqda va takomillashtirilmoqda, bunda kichik partiyalarda va faqat yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish foydali bo„ladi. Bu oraliq omborlar va yarim tayyor mahsulotlarning ortiqcha zaxiralari bo„lmaganda ishlab chiqarishni boshqarishning tezkor tizimi Just-in-time va uni qo„llab-quvvatlovchi “Kanban”
axborot tizimidan foydalangan holda «aniq va o„z vaqtida» printsipi bo„yicha aniq ishlarni talab qiladi. Har bir oraliq qayta taqsimlashda dastlabki xaridlar va materiallar kerakli vaqtda, kerakli miqdorda, ishlab chiqaruvchining aniq manzili va har doim yuqori sifatga ega bo„ladi. Foydaga "ortiqcha" va nuqsonli mahsulotlarni ishlab chiqarishda yo„qotishlarni bartaraf etish bilan bir qatorda, ishchining o„zi ishlab chiqargan mahsulotning yuqori sifatiga bo„lgan mas‟uliyati va qiziqishi ham muhimdir.
Evropa va Amerika korxonalarida mahsulotni umumiy savatda ishlab chiqarish, ishchining ma‟sulyatini kamaytiradi. Har kim o„zi uchun ishlaydi. Bu yerda mahsulotning haddan tashqari ko„p ishlab chiqarilishi tufayli yuqori sifatga erishish, bu bozorni tez to„ldirish va raqobatchidan ustun turish imkonini beradi. Sifatni yaxshilash, tez o„zgarib turadigan talab sharoitida kichik o„lchamdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun kompyuter tizimlari asosida murakkab ishlab chiqarishni boshqarish tizimlarini joriy etish, murakkab matematik usullarni qo„llash, hisoblash va echish texnikasini takomillashtirish zarur.
Shu bilan birga yapon korxonasida hamkorlik psixologiyasi, korxonaga sadoqat, muammolarni hal qilishning guruhiy usullari, doimiy va universal o„rganish va o„sish muhiti muhim ahamiyatga ega. 70 - yillardan beri Ishlab chiqarishni boshqarishdagi yapon tajribasi barcha iqtisodiy rivojlangan davlatlar tomonidan o„rganilmoqda va qisman amalga oshirilmoqda. Biroq, ko„plab iqtisodchilarning fikriga ko„ra, mahsulot sifatini integratsiyalashgan boshqarish nuqtai nazaridan kechikish kamaymaydi, aksincha, faqat ortadi. Biroq, ko„plab iqtisodchilarning fikriga ko„ra, mahsulot sifatini integratsiyalashgan (kompleks, uygunlikda, birgalikda) boshqarish nuqtai nazaridan kechikish qisman kamaymaydi, aksincha, faqat ortadi.
Ishlab chiqarish va bozor munosabatlari sohasidagi hamkorlikning rivojlanishi munosabati bilan mahsulot sifatini baholashda turli davlatlarning pozitsiyalari yaqinlashmoqda. Yakka tartibdagi tadbirkorlik falsafasiga asoslangan yagona sifat falsafasi paydo bo„ladi. Uning asosiy sharti va tasdig„i - bu mahsulotning sifati uchun to„liq javobgarlik ishlab chiqaruvchiga yuklanganligidir.
Sifatli mahsulotning parametrlari kutilgan talablarga javob beradigan xususiyatlar to„plami sifatida iste‟molchi tomonidan belgilanadi. Iste‟molchi talablarini to„liq va aniqroq qondirish uchun ishlab chiqaruvchi sifatni ta‟minlash usullarini va sifatni boshqarish tizimini takomillashtirishga majburdir.
Mahsulot sifati kontseptsiyasini ishlab chiqishda u bir necha bosqichlardan o„tdi. Birinchidan, iste‟molchi zarur sifatni ta‟minlashi shart va “faqat mos, ya‟ni standartlarga javob beradigan mahsulotni olishi kerak deb ishonishgan. Nuqsonli mahsulotlar iste‟molchidan olib tashlanishi kerak”. Nuqsonli mahsulotlar iste‟molchiga tushmasligi uchun mahsulotni boshqarish tizimi yaxshilanishi kerak.
Ikkinchi bosqich mahsulot sifatini boshqarishni o„z ichiga oladi. Shu bilan birga, ishlab chiqaruvchining asosiy maqsadi - standartlarga mos keladigan mahsulotlarni olish. Ammo asosiy harakatlar ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarishga, jarayonlar bo„yicha texnologik operatsiyalarni boshqarishga qaratilgan bo„lib, bu mos keladigan mahsulotlar rentabelligini oshirishni ta‟minlaydi va yaroqsiz mahsulotlarni rad etish jarayonini avtomatlashtiradi.
Sifat kontseptsiyasining hozirgi rivojlanish bosqichida asosiy vazifa mahsulot sifatini boshqarish dasturini tuzishdir. Dastur nafaqat texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni boshqarish tizimini takomillashtirishga, balki sifat menejmenti tizimini qurishga asoslanadi, uning elementlari sifat muammolarida korxonalarni yuqori boshqaruvida bevosita ishtirok etadi, barcha darajadagi xodimlarni yuqoridan pastgacha sifatni ta‟minlash usullarida o„qitadi va statistik boshqaruv usullarini hamda yuqori sifatga erishishni rag„batlantirishni joriy qiladi. Mahsulot sifati mahsulotni tayyorlash siklida allaqachon rejalashtirilgan. Ishlab chiqarish samaradorligini baholash o„zgarib bormoqda. Oldingi bosqichlarda samaradorlik ishlab chiqaruvchining o„zi tomonidan ishlab chiqilgan ko„rsatkichlar bo„yicha aniqlandi: samaradorlik, sotilgan mahsulotni sotishdan olingan foyda, rentabellik. Endi iste‟molchilarning ehtiyojlarini qondiradigan ko„rsatkichlar, masalan, mahsulot sifati, bozordagi raqobatbardoshlik, mahsulotning o„zi va ishlab chiqarishning atrof - muhitga zararli ekanligi ta‟kidlanadi.
Yangi kontseptsiyaga muvofiq, ISO 9000 tizimining xalqaro standartlari ishlab chiqilgan bo„lib, unda mijozlarni sifatli mahsulot bilan ta‟minlash bo„yicha talab va tavsiyalar kiradi. Ushbu standartlar birinchi navbatda "mahsulotga talablar" va "sifat tizimiga qo„yiladigan talablar" tushunchalarini aniq belgilab beradi. Sifat tizimiga qo„yiladigan talablar mahsulotlarga qo„yiladigan texnik talablarni to„ldiradi. ISO 9000 tizimining standartlari mahsulot sifatini oshirish usullarini tavsiflamaydi - bu muammolarni hal qilish korxona rahbariyatiga taqdim etiladi. Ammo ular kompaniya tomonidan hal qilinishi kerak bo„lgan sifat tizimining bir qator tashkiliy va texnik vazifalarini ishlab chiqadilar, shunda uning mahsulotlari umumiy xalqaro talablar doirasida yuqori sifatli mahsulotlar sifatida sertifikatlanishi mumkin. Sifat bo„yicha ishlarni tashkil etish bo„yicha tavsiyalar berilgan ISO 9000 seriyasining xalqaro standartlarida barchasi hisobga olinmaydi, faqat sifatga eng katta ta‟sir ko„rsatadigan korxona elementlari hisobga olinadi. ISO 9000 seriyasining xalqaro standartlarida sifatli ishlarni tashkil etish bo„yicha tavsiyalar berilgan, lekin hammasi ham hisobga olinmagan, faqat sifatga eng katta ta‟sir ko„rsatadigan korxona elementlari hisobga olinadi. Va ushbu elementlarning kombinatsiyasi sifat menejmenti tizimi sifatida taqdim etiladi. Sifatni boshqarish funktsiyalariga qo„shimcha ravishda (mahsulotni tekshirish, tuzatuvchi nazorat choralari va boshqalar), ushbu tizim ishlab chiqarish, dizayn, ta‟minot va boshqa elementlarni o„z ichiga oladi, ular faoliyatning qaysi sohalariga tegishli bo„lishidan qat‟i nazar.
ISO 9000 qonuniy ravishda har qanday korxona faoliyatining kompleks tarzda o„zaro ta‟sir ko„rsatadigan texnologik jarayonlar tizimi (K.Ishikava tushunchasi) sifatida ko„rsatilishini ta‟minlaydi. Mahsulotga qiymat qo„shish ishlarini bajarish uchun barcha jarayonlarning tarmog„i mavjud. Kompaniya doimiy ravishda tahlil qilinib va takomillashtirib turiladigan mahsulot sifatini yaxshilash bo„yicha jarayonlar tarmog„ini yaratadi, ta‟minlaydi. Har bir jarayon uch bosqichdan iborat:
kirish, shu jumladan mehnat va xom ashyo, qayta ishlanadigan materiallar, energiya, ma‟lumot, hisoblash dasturlari va hk.;
mehnat ob‟ekti va resurslarni mahsulotga aylantirish mexanizmi; aylantirish (transformatsiya) jarayoni mehnat ob‟ektiga qiymat qo„shish va uning yangi sifatiga erishish bilan bog„liq;
chiqish, bu nafaqat korxonaning asosiy mahsulotlariga, balki qo„shimcha mahsulotlarga - modda, yarim tayyor mahsulot, qurilma, hujjat, xizmat ko„rsatish, chizma, intellektual mahsulot, boshqaruv tizimi va boshqalarga ham xizmat qilishi mumkin.
Odatda, har bir bosqichda o„lchash datchiklar, asboblar, o„lchash tizimlari, shu jumladan avtomatlashtirilgan va kompyuterlashtirilgan tizimlar yordamida amalga oshiriladi.
ISO 9000 standartlariga muvofiq, talablar jarayonining har bir bosqichini tashkil qilish uchun talab qilinadi va ishlab chiqarilgan mahsulot turidan qat‟iy nazar, ular har bir bosqich uchun bir xil. Mahsulot sifatini umumiy boshqarishga jarayonni boshqarish usullarini standartlashtirish va jarayonni tashkil etishning birligi orqali erishiladi.