Vi semestr uchun o’quv materiallari 1-Mavzu: Diktant va uning turlari

GRAMMATIK TOPSHIRIQLI DIKTANT
Bunda matn aytib turish yo‘li bilan diktant yozdiriladi. So‘ng matnning biror qismi yoki butun matn yuzasidan tahlil qilish vazifasi — topshiriq beriladi. Masalan, matndagi otlarni (yoki boshqa so‘z turkumlarini) topib, tagiga tegishlicha chizing, ustiga so‘rog‘ini yozing. Yoki matndagi oxirgi gapni (yoki ixtiyori bitta gapni)gap bo‘laklari yuzasidan tahlil qiling. Yozilishi bilan aytilishi mos kelmaydigan so‘zlarning tagiga chizing.
Har qanday grammatik topshiriq o‘quvchining nazariy bilimini mustahkamlash, aniqlash bilan birga savodxonhgini ta’minlashi, nutq boyligini oshirishga xizmat qilishi zarur.
Ta’limiy diktantlar o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan har bir darsning 5-10 daqiqasi davomida va ba’zan to‘liq darsda o‘zlashtirilgan bilimni mustahkamlash maqsadida o‘tkaziladi.
Ta’limiy diktantning o‘tkazilish va bajarilish usullariga ko‘ra bir necha turga ajratiladi: ta’kidiy diktant, o‘z diktant, yoddan yozuv diktanti, saylanma diktant, erkin diktant, rasmli diktant, izohi diktant, lug‘at diktant, ijodiy diktant. Shulardan saylanma, erkin va ijodiy diktantlarda matn ma’lum o‘z garishlar bilan yoziladi.
Tekshiruv diktanti yaqinda yoki ilgari o‘rganilib, mashqlar bilan mustahkamlangan qoidalarni o‘quvchilar qay darajada o‘zlashtirganliklarini aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Tekshiruv diktant asosan har chorak oxirida, ba’zan bilimlar o‘rganilgandan so‘ng o‘tkazilib, unga 1 soat ajratiladi.
IZOHLI YOZUV
O‘qituvchining asosiy vazifalaridan biri matnni adabiy tilda talaffuz qilishni ta’minlashdir.
O‘quvchi, odatda, o‘qituvchining ko‘rsatmasi bilan ma’lum bir so‘zning yozilishini izohlaydi. So‘zning yozilishi bo‘g‘in-tovush, tovush-harf tomondan tahlil qilish, qoidani tatbiq etish bilan izohlanadi. Masalan: Kitob — bilim manbai. Kitob: ki-tob. 2 bo‘g‘in. 1-bo‘g‘inda k, i tovushlari bor, ularni k, i harflari bilan ifodalash mumkin. 2- bo‘g‘inda t, o, b tovushlari bor, oxirgi b tovushi p deb talaffuz. qilinadi. Lekin b harfi bilan yoziladi. Uni tekshirib ko‘rish ham mumkin. Buning uchun so‘z oxiriga - i egalik qo‘shimchasini qo‘shib ko‘ramiz , kabi.
Izohli yozuvda iloji boricha so‘zlarni bo‘g‘inlab aytish, tushunarli qilib talaffuz qilish o‘quvchilar tomonidan matnning o‘zlashtirilishini osonlashtiradi.
Diktant orqali o‘quvchilarning u yoki bu grammatik mavzularni qay darajada o‘zlashtirganlarini aniqlash ham mumkin. Bunday diktant nazorat (tekshiruv) diktant bo‘lib u yirik mavzular o‘rganib bo‘lingach, o‘quv yilining har bir choragida o‘tkazilishi mumkin.