Vi semestr uchun o’quv materiallari 1-Mavzu: Diktant va uning turlari

IZOHLI DIKTANT
O‘qituvchi matnni o‘qib beradi, o‘quvchilar esa yozadilar. O‘qituvchi o‘quvchilar diqqatini o‘ziga jalb qiladi. So‘ngra qoidaga muvofiq adabiy til me’yorlari asosida matnni o‘qiydi. O‘quvchilar yozishni davom ettiradilar.
Masalan: O‘zbekiston mustaqil respublika bo‘ldi. Bu so‘zlar qanday yoziladi? Eslang. Bu yerda O‘zbekiston — atoqli ot. Shuning uchun u bosh harf bilan yoziladi. Hamda xatboshida keladi. O‘quvchilar yozgan matnini qoidaga asoslanib yozgan-yozmaganlarini tekshirib chiqadilar.


ERKIN DIKTANT
Erkin diktant bayonga yaqin turadi. O‘quvchilar matn mazmunini saqlagan holda, ayrim so‘z yoki so‘z birikmalarini boshqa so‘z yoki so‘z birikmalari bilan almashtirishi mumkin.
Matnni o‘qituvchi bir marta o‘qib beradi. O‘quvchi mazmunini gapirib beradi. Keyin o‘qituvchi birinchi xatboshidan o‘qiydi. O‘quvchilar eslab qolganlarini yozadilar. Gaplardagi so‘zlar soni aslida ko‘payishi yoki kamayishi mumkin. Ammo xatboshidagi mazmun mustahkamlanayotgan orfogramma saqlanishi lozim.
Diktant tamom bo‘lgandan keyin o‘quvchilar o‘z yozganlarini imlo qoidalari bo‘yicha tekshirib chiqadilar. Tekshirish vaqtida matn imlosi bilan mazmuniga ko‘proq e’tibor berish kerak. Keyin o‘qituvchi daftarlarni yig‘ib oladi. Ba’zi vaqtlarda ayrim o‘quvchilar qiyin so‘zlarni yozmay, tashlab ketadilar. Buning oldini olish lozim. Bunday odatga ko‘nikkan o‘quvchining savodxonligi har doim past bo‘ladi.
Erkin diktant o‘quvchilarga o‘z fikrini bayon qila olish malakasini hosil qilishda ko‘mak beradi.
SAYLANMA DIKTANT
Saylanma diktantning asosiy vazifasi o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishini va matnni qay darajada tushungan-tushunmaganligini aniqlash, egalik qo‘shimchalari, so‘z birikmalari, kelishiklar, qo‘shma va juft otlarning qo‘llanilishi, ayrim so‘zlarning qanday yozilishini bilishi uchun o‘tkaziladi.
Masalan: Uchqo‘rg‘onliklar paxta ekishni tamom qilishdi. Bizing orzu-istagimiz - Bekobod shahrida zavod qurish edi.
O‘quvchilar orzu-istak juft so‘zlarini hamda Uchqo‘rg‘on, Bekobod qo‘shma sozlarini daftarlariga yozadilar. Ish ana shu usulda davom etadi.
Matn takror o‘qib berilganidan keyin mazmuni tushungan-tushunmaganligi aniqlanadi. Ba’zi hollarda saylanma diktant qo‘shimcha topshiriqlar bilan murakkablashtirilishi mumkin.
Saylanma diktantning qo‘llanilishi ba’zan kelishik qo‘himchalari, egalik qo‘shimchalari, ba’zan negizlarni aniqlab olinishiga yordam beradi. Masalan: Bog‘ga, tog‘ga, stanokka, Muborakka, terakka kabi so‘zlarning o‘zak, negizining yoki qo‘shimchasining ajratib yozilishi o‘quvchilarda ongli uquvni takomillashtiradi.
Saylanma diktant o‘quvchilarning ma’lum bir so‘zni yoki iborani tanlashda gapga diqqatini jalb qiladi. Saylanma diktant uchun darsning 15 daqiqasi yetadi.