Vii-bob. Shahar transport tizimlari: infratuzilma, iqtisodiyot, transport harakati

ijtimoiy:

• 
  shahar yoʻlovchi transporti kompleksi ish sifatining yuqori ijtimoiy ahamiyati.
  

Ko‘pgina mamlakatlarda shahar yo‘lovchi transportining ulushi, odatda, 20 foizdan oshmaydi, deyarli barcha mamlakatlarda shahar ichidagi qatnovlarning uchdan biridan ko‘prog’ini shaxsiy transport tashkil qiladi. Bundan tashqari, shaxsiy transportning umumiy hajmdagi ulushi boshqa transport turlariga (Shvetsiya, Avstriya, Shveytsariya) nisbatan kichik bo‘lgan taqdirda ham, transport xizmatlarini tashkil etishda shahardan tashqari yo‘lovchi transporti asosiy rol o‘ynaydi: masalan, Daniyada velosport juda keng tarqalgan. Shunga qaramay, Amerika Qo‘shma Shtatlarida va Yevropaning aksariyat mamlakatlarida shaharlararo transportni tashkil etish o‘rtasida sifat jihatidan farq mavjud.
O‘zbekistonda shahar yo‘lovchi transporti ulushini qanday darajada barqarorlashtirishga ko‘p jihatdan hokimiyat tomonidan olib boriladigan va bozor iqtisodiyoti sharoitida jahon tajribasini hisobga olgan holda hali ishlab chiqilmagan siyosatga bog’liq. Shu bilan birga, keyingi yillarda YYevropaning deyarli barcha mamlakatlarida shahar yo‘lovchi tashish transportining boshqa transport turlariga nisbatan oldinda rivojlanish tendensiyasi kuzatilganligini hisobga olish kerak.
Shaxsiy yoki jamoat transporti o‘rtasidagi tanlovga individual foydalanuvchi darajasida ham, shahar jamoasi darajasida ham qanday omillar ta’sir qiladi? Shubhasiz, jiddiy moliyaviy cheklovlar bo‘lmasa, foydalanuvchi bir xil yo‘nalish bo‘ylab shaxsiy va jamoat transportida sayohatning umumiy narxini taqqoslash asosida qaror qabul qiladi. Umumiy xarajat kamida quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:

• 
  to‘xtash joyiga yaqinlashish vaqtining narxi (iqtisodiy bahosi);
  
• 
  sayohat vaqtining narxi;
  
• 
  tushirish joyidan sayohat maqsadi bo‘lgan joyga tranzit vaqtining narxi;
  
• 
  shaxsiy avtoulovda sayohat qilishning operatsion xarajatlari yoki jamoat transporti narxi;
  
• 
  to‘xtash joyi narxi (jamoat transportida nolga teng).
  

Bir tomondan, to‘xtash joyi yoki sarflangan vaqt narxining intensivligining oshishi (harakat tezligining pasayishi) tufayli shaxsiy transportda sayohatni kamroq jozibador qiladi. Boshqa tomondan, fuqarolarning vaqti qanchalik qimmat bo‘lsa, ular uchun shaxsiy transport shunchalik jozibador bo‘ladi.
Har bir haydovchi shaxsiy transportda sayohat qilish to‘g’risida qaror qabul qilib, shaxsiy foyda va sayohatning umumiy narxini taqqoslaydi. Biroq, bu haydovchi yo‘lda harakatni sekinlashtiradi, boshqa hammani yo‘lda biroz ko‘proq vaqt o‘tkazishga majbur qiladi va shu tariqa boshqalarning safari narxini oshiradi.
Har bir keyingi haydovchi o‘zining shaxsiy umumiy sayohat xarajatlari asosida sayohat qilishga qaror qiladi, shu bilan birga boshqa barcha haydovchilarning sayohat narxining oshishi bilan bog’liq jamiyat uchun tashqi xarajatlar ham mavjud. Shu sababli, ushbu modelda yo‘lda shaxsiy transport vositalarining muvozanat soni doimo uning optimal sonidan oshib ketadi (shaharning barcha fuqarolari uchun vaqt narxi bir xil bo‘lsa).
Yo‘l harakati intensivligini optimal darajaga yaqinlashtirish zarurati hokimiyatni xatti-harakatlarga ta’sir qilishning samarali usullarini izlashga majbur qiladi.Bu usullarga quyidagilar kiradi:

• 
  shahar yo‘lovchi (jamoat) transportini subsidiyalash;
  
• 
  shaxsiy avtotransport vositalaridan foydalanuvchilar uchun qo‘shimcha soliq va yig ‘imlarni (ayrim hududlarga kirish to‘lovlarini undirish) joriy etish;
  
• 
  shaxsiy transport vositalaridan foydalanishga maʼmuriy cheklovlar (muayyan hududlarga kirish yoki maʼlum soatlarda sayohat qilishni taqiqlash) yoki jamoat transporti uchun maʼmuriy imtiyozlar (jamoat transporti uchun ajratilgan yoʻlda maxsus boʻlak ajratish) belgilash;
  
• 
  foydalanuvchilarning xatti-harakatlarini o‘zgartirish uchun bilvosita rag’batlantirish ("to‘xtatuvchi" to‘xtash joylarini qurish va boshqalar).
  

Ushbu chora-tadbirlar orasida shahar pasajir transportini subsidiyalash alohida ahamiyatga ega, chunki u dolzarb iqtisodiy muammolarni hal qilishdan tashqari, shaharning ijtimoiy va ekologik muammolarini hal qilishga yordam beradi:

• 
  yoqilg’i energiya sarfini kamaytirish;
  
• 
  transportning atrof-muhitga zararli ta’sirini kamaytirish;
  
• 
  aholining kam ta’minlangan toifalariga transport xizmatlari ko‘rsatish;
  
• 
  shahar hududidan yanada samarali foydalanish.
  

Aholining transport harakatchanligining ijtimoiy jihati YYevropa Komissiyasining “Yashil kitobi”da alohida ta ‘kidlab o‘tilgan, xususan, jamoat transporti, ayniqsa, shaxsiy avtomashinalaridan harakatlanish uchun foydalana olmaydigan yo‘lovchilar uchun muhimligi ta ‘kidlangan.