Viii боб. Заҳарли ҳайвонлар
Yüklə 1,7 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Фойдаланиладиган асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар рўйхати Асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар
- Қўшимча адабиётлар
|
VIII боб.
ЗАҲАРЛИ ҲАЙВОНЛАР Она заминимиз ҳайвонот дунёсига жуда бой, уларнинг турлари хилма- хил ва ранг баранг бўлиб, баъзи турлари эса ҳатто ҳаётимиз учун ҳафли ҳисобланади. Буларга заҳарли ҳайвонлар мисол бўлади. Улар заҳарли мод- далар ҳосил қиладиган махсус безларга эга, баъзи турлари эса заҳарли ҳай- вон бӯлгани билан, заҳар ишлаб чиқарадиган заҳарли безлари бӯлмайди. Уларнинг айрим органлари,тўқима суюқлиги, сероз пардалар ва қони заҳар- лидир. Бундай ҳайвонлар истеъмол қилинганда ёки билмай ютиб юборил- ганда, заҳарланиш каби салбий ҳолатларга олиб келади. Одатда заҳарли ҳайвонлар иккита катта гуруҳга ажратилади. 1. Бирламчи заҳарли ҳайвонлар ёки фаол - заҳарли ҳайвонлар; 2. Иккиламчи заҳарли ҳай-
Ҳайвонот оламининг эволюцияси натижасида ҳайвонларнинг заҳар- лилик ҳусусияти, айниқса заҳарли моддаларнинг кимёвий тузилиши кўплаб ўзгаришларга учради. Агар дастлабки заҳарли моддалар, метаболитлар структура (тузилма) жиҳатидан жуда содда тузилган бўлса, кейинги давр- ларда пайдо бўлган заҳарлар мураккаб тузилишга эга бўла бошлади. Охир оқибат шундай заҳарли моддалар ҳосил бўла бошладики, ҳатто заҳарнинг тузилиши шахсий организм оқсиллари учун «бегона» бўлиб қолди. Шу сабабли заҳар тушган жойдаги тўқималар, ҳужайралар, аъзолар шикастлан- ди, жароҳатланди. Заҳар организмнинг оқсил тузилишидан қанчалик фарқ қилса, зааҳарланиш даражаси шунчалик юқори бўлиши маълум бўлди. Заҳар бу маълум бир доза(миқдор)да, ҳаттоки жуда кам миқдорда бӯлса ҳам, организмнинг ҳаётий фаолиятини бузилишига, заҳарланишига, касал- ликларга, патологик ҳолатларнинг келиб чиқишига ва ӯлимга ҳам олиб келиши мумкин бӯлган моддадир. Заҳарли ҳайвонларнинг заҳарлари ва заҳарли моддалари токсик фаол- лиги жиҳатидан бир-биридан фарқ қилади. Айрим заҳарли моддаларда ней- ротоксинлар кўпроқ бўлиб, нерв системасига таъсир этса, бошқаларида геморрагинлар, миотоксинлар кӯпроқ бӯлиши мумкин ва улар қон, мускул системаларини заҳарлайди. Бир хил систематик гуруҳга кирувчи ҳайвон- ларнинг заҳари бир хил таъсир кӯрсатади деб бӯлмайди ва аксинча ҳар хил систематик гуруҳга кирувчиларда, заҳарини таъсир кучи бир хил бӯлиши мумкин. Масалан: қорақурт заҳари билан кузайнакли илон (капча илон-коб- ра) заҳари бир хил - нейротоксин бӯлиб, асаб тизимига таъсир кӯрсатади. Аксинча, бир турга, бир гурухга тегишли булган хайвонлар захари, кимё- вий тузилиши жиҳатидан бир-биридан фарқ килиши мумкии. Масалан, ден- гиз илони ва қора илонлар (гадюгалар) ҳайвонот оламининг битта типи, битта синфи, ҳатто бир туркумига кираса ҳам, биттасининг заҳари ней- ротоксин бўлса, иккинчиси эса геморрагиндир. Ҳозирги вақтга келиб, фанга ҳайвонат оламининг турли типларига кир- увчи, заҳарли ҳайвонларнинг 5000 дан ортиқ турлари маълум: содда ҳай- вонлар-20; ковок ичлилар-100 га яқин; чувалчанглар-72 га яқин; бӯғим- оёқлилар-4000 га яқин:моллюскалар-90 га яқин; игнатерилилар-25 га яқин; балиқлар-500 га яқин; амфибиялар-40 га яқин; рептилиялар-100 га яқин турлари учрайди. МДҲ мамлакатларида ҳаммаси бӯлиб, 1500 га яқин заҳарли ҳайвонлар тури яшайди. Заҳарли ҳайвонлар, ҳайвонат оламининг ҳамма систематик гуруҳлари вакиллари орасида, яъни содда ҳайвонлардан бошлаб умуртқалиларгача бӯлган ҳайвонлар орасида учрайди. Содда ҳайвонлар, бӯғим оёқлилар типи, ҳашоратлар, балиқлар, амфибиялар, суд- ралиб юрувчилар, синфларига кирувчи турлар орасида заҳарли бӯлган ҳай- вонларнинг турлари кӯп ӯчрайди. Шу билан бирга, Ер юзида, сут эмизув- чилар синфига мансуб бӯлган заҳарли ҳайвонларни фақат бир неча турлари- гина аниқланган. Буларга: ӯрдакбурун, ехидна, ерқазир, ёриқтишлилар (щелезубы) ва приматлар туркумига кирувчи фақат битта ягона тур- «толстые лори»(320-расм) деб номланадиган тур заҳарли ҳайвон бӯлиб ҳисобланади. Бутун дунё соғлиқни сақлаш иттифоқи(ВОЗ) маълумотларига қараганда, Ер юзида ҳар йили заҳарли ҳайвонлар чақишидан 10 млн дан ортиқ одамлар изтироб чекишади. Шу жумладан 500 мингдан ортиқ одам заҳарли илонлар чақишидан(улардан 30-50 мингга яқини улим билан тугайди), 20 минга яқин одам заҳарли балиқларнинг истеъмол қилганликлари туфайли(улардан 300 га яқини улим билан тугайди).  320-расм. «толстые лори»
Бир турга мансуб заҳарли ҳайвонларнинг заҳарини таъсир кучи кӯп омилларга: яшаш жойи, озиқланиши характери, йил фаслларига боғлиқ ҳолда ӯзгариб туриши мумкин. Одатда урғочиларини заҳарлари ёки зоо- токсинлари кимёвий таркиби бӯйича турли компонентларга эга бӯлиб, таъсир доираси кенг бӯлади. Токсинларнинг кӯпчилиги, оқсил табиатига эга бӯлиб нейротроп ва психотроп таъсир кӯрсатади. Фаол заҳарли ҳайвонлар заҳари кучли токсик таъсирга эга. Заҳарли ҳай- вонларнинг заҳарини таркиби, у таъсир қиладиган органлар системаси, аъзолар, заҳарнинг таркибига кирувчи ҳар бир компонентнинг қайси аъзога, қайси тӯқимага қандай таъсир қилиши ва қандай ӯзгаришларга олиб кели- шини алоҳида фан токсикология фани ӯргатади. Ушбу ӯқув адабиётида эса, асосан заҳарли ҳайвонларнинг турлари, заҳарланишнинг биринчи белги- лари, заҳарланишда кӯрсатиладиган биринчи ёрдам нималардан иборат бӯ- лиши кераклиги ҳақида маълумот берамиз. Заҳарли ҳайвонлар турли систематик гуруҳларга тегишлидир. Содда ҳайвонлар орасида, айрим зоопланктонлар гуруҳига кирувчилар заҳарли бӯлиб, уларнинг заҳари нейротоксинлар гуруҳига киради. Уларнинг мунта- зам истеъмол қиладиган балиқлар ва юмшоқ танлилар одамлар томонидан овқатига ишлатилса, организмнинг заҳарланишига, уларнинг периферик нерв системаси фаолиятини издан чиқишига сабабчи бӯлиши мумкин. Одамлар учун заҳарли бӯлган ковокичлиларга актиниялар, кораллар нинг айрим турлари ва медузалар киради. Уларнинг оғиз тешиги атрофида ва пайпаслагичларида, кӯп сонли махсус отилувчи хужайралар жойлашган бӯлиб, уларда заҳарли модда ишлаб чиқарилади. Агар, одам уларнинг пай- паслагичларига тегиб кетса, жароҳатланиши мумкин. Уларнинг заҳари ней- ротроп ва гемолитик таъсир кучига эга. Ковокичлилар заҳарини таркибида: органик кислоталар, гистамин, серотонин, циклик аминлар ва оқсил табиа- тига эга турли токсинлар бӯлади. Ковок ичлилар типига мансуб ҳайвон- лардан: тропик кораллар, медузалар ва тропик сифоносфера («португалия кемачаси»)ларни заҳари кучли заҳарланишга олиб келиши мумкин. Актинияларни, цианея(Cyanea sp)медузси, илдиз оғиз(Rhizostoma pulmo) медузани заҳари фақат маҳаллий таъсир кӯрсатиб, терини кӯйдириши мумкин. Ковокичлилардан энг ҳавфлиси куйдирувчи ёлғон коралл (Milli- pora alcicorniis) бўлиб, Тинч ва Ҳинд океани соҳиллардаги тропик туман- ларда, шунингдек кариб денгизида учрайди. Агар ёлғон короллга қўл тек- кизгудай бўлинса, ўша заҳоти қўлда кучли оғриқ пайдо бўлади. Шундан кейин ўша жой яллиғлана бошлайди, баъзан бутун тананинг умумий заҳар- ланиши ҳам кузатилади. Ёлғон коралл колониялар ҳосил қилиб яшайди. Унинг колониялари шохланган оҳак дарахтига ўхшаб кетади. «Дарахтнинг» чиройли шохлари одамларни ўзига жалб қилади. Шунинг учун кўпчилак коралл шохларини қўлига олади, шунинг натижасида заҳарланади. Гидроидларнинг эркин сузиб ҳаракатланадиган вакиллари ҳам инсон учун хавф туғдириши мумкин. Япония, Корея қирғоқларида Сахалининг жанубий қисмида ва Курил орлларида унча катта бўлмаган «бутсимон» медуза (Gonicnemus vertens) лар яшайди (321-расм).  
321-расм. Бутсимон медузалар Уларнинг танаси япалоқ қўнғироқ шаклида бўлиб, диаметри 25 мм лар бўлади. Унинг қирра- сида 80 тача пайпаслагичлар бўлиб, уларнинг барчаси сўрғичлар билан тугайди. Қўнғироқ марказида 4та бахмалсимон лаблар бўлиб ўралган оғиз тешиги жойлашган. Қўнғироқ ичида 4 та оқиш йўлча бўлиб, улар атрофида қорамтир рангли жинсий безлар жойлашган. Бу тузилмалар қўнғироқ ичидаги бутни эслатади, шу сабабдан уларии бутсимон медуза деб ҳам аташади. Юмшоқ танлилар орасида, саккизоёқлар ва Conus авлодига крувчи қорин оёқли моллюскалар заҳарлидир. Саккиз оёқлиларнинг заҳарини таркибида гистамин, шунингдек юқори токсик таъсир кучига эга компонентлар бӯла- ди. Саккиз оёқларнинг ҳатоки, кичик бӯлган турлари ҳам заҳарли бӯлади. Саккизоеклилар ичида энг ҳавфлисн катталиги кафтдек келадиган австралия саккизоёгидир (Halatochaena maculosis). Унинг захаридан одам бир неча дақиқа ичида халок булиши мумкин. Тишлаган жойида катта чуқур жароҳат қолади, жарохатни катта-кичиклигидан катъи назар жуда кӯп-кон кетади. Демак, саккизоёк. захари қонни ивиш хусусиятини кескин сусайтиради. Одатда саккзоёқлар биринчи бӯлиб, одамга ҳужум қилмайдилар, Лекин улар безовта қилинса, ёки уларнинг ушлаб олишга ҳаракт қилинса, улар жароҳат етказадилар. Инсон учун қориноёқлилар ичида Conus зотига кирадиган моллюскалар нисбатан хавфли бўлиб, улар Хинд океани ҳавзаси, Ғарбий Тинч океани кирғоқлари, Полинезиядан то Шарқий Африка ва Қизил денгизгача бўлган ҳавзаларда кенг тарқалган. Бу моллюскаларнинг чиғаноғи конуссимон кўринишга эга, номланиши ҳам шундан келиб чиққан. Улариинг узунлиги 15 - 20 см гача боради. Кўпинча буларнинг чиғаноқлари ранг-баранг ва чиройли бўлиб, душманинг ўткир, кескир тикани (найза) билан жарохатлайди. Найза учи илмоқни эслатади. Найзанинг ички қисмида заҳар йўли бўлиб, шу пул орқали у ўз ўлжасига кучли, нейротоксик кучга ега бўлган заҳар юборади. Инсон шу заҳардан заҳарланганда кучли оғриқ сезади, бармоқлар холсизланади, хатто сезиш қобилняти йўқолади, қизарган жой катталашиб боради. Шу билан бирга хансираш, тахикардия кузатилади. Айрим ҳолларда жарохатланган одам ҳушдан кетади, кўл фалажлиги ривожланиб, ўлим билан тугаш холлари ҳам қайд этилган. Игнатерилилар(Echinodermata) орасида, глуторий(денгиз бодринги)нинг бир неча турлари, денгиз типратиконлари ва денгиз юлузлари заҳарли ҳай- вонлардир.(322-расм)   
322-расм. Заҳарли игнатерилилар Игнатерилилар типи барча денгиз ва океанларнинг қирғоридан тортиб, уларнинг тубигача жойлашган 6 мингдан ортиқ турни ўз ичига олади. Одам учун ўртача 80 турдаги денгиз типратиконлари, денгиз юл- дузлари, офиуралар хавфли деб ҳисобланади.Энг ҳавфлиси денгиз типратиконидир (Echinoldea). Улар тўлқинлар ва оқимлардан ҳоли бўлган қумли чуқурликларда, қоялар тешиги ва ғорларда, коялар орасида яшайди. Игна- сини одам терисига санчиганда игнаси синиб, заҳар тўғридан-тўғри санчил- ган жойга тушади. Типратикон игналари санчилган жойда кучли оғрик сези- лади, бу оғриқ қиздирилган мих киргандек таъсирига эга бўлади. Бир неча минутдан сўнг гиперемия юзага келиб, ўша жой шишиб кетади, баъзан маҳаллий сезги йўқолиб, ҳатто фалажлик ҳам кузатилиши мумкин. Энг заҳарли денгиз типратиконлари тропик денгизларда бўлади. Голотурия (Golothurioidea ёки денгиз бодринги бошқа игнатерилилардан танасининг узунчоқлиги билан фарқланади. Голотурия заҳари голотурин деб аталади. Голотурин ўnкир гастрит, кўнгил айниши, қайт қилиш каби аломатларни юзага чиқаради. Заҳарланишда тананинг барча қисмида кучли оғриқ куза- тилади. Қўллар шишади ва қизаради. Интоксикацияни давом этиши орга- низмга тушган заҳар миқдорига боғлиқ бўлади. Голотуринни кўзга тушиши кўрликка олиб келади. Денгиз типратиконлари заҳарли ҳайвон сифатида ҳавф туғдириши мумкин. Уларнинг увилдириғида (еса бўлади, жуда маза- ли) кўпайиши пайтида одамларни заҳарланишига олиб келадиган токсик маҳсулотлар йиғилиши мумкин. Заҳарланишнинг давоси симиптоматикдир. Заҳарли ҳайвонларнинг кӯпчилиги ӯргимчаксимонлар синфига мансуб бӯлиб, уларга чаёнлар, ӯргимчаклар ва каналарнинг айрим турлари кир- ади. Чаёнлар (Scorpionidа) (323-расм-а) - ер юзида яшовчи энг қадимги бўғимоёқлилар туркумидир Чаёнларнинг яшаш ареали жуда кенг: улар иссиқ ва мўтадил иқлимли туманларда, тошлар орасида, кемирувчилар уясида, харобаларда, лой сувоқли уйларнинг ёриқларида ҳаёт кечиради.  
323-расм. а – Чаён; b – Қорақурт. Намсевар чаёнлар эса ўрмонларда, тўнкалар орасида, барглар остида яшайди. Чаёнлар одамлар яшайдиган жойларда ҳам учраши мумкин, бунда улар оёқ кийимлар, кўрпа-тўшаклар ва кийимлар ичига кириб колиш ҳоллари кузатилади. Кундуз кунлари улар беркиниб ётади, қоронғу тушиши билан фаол бўлиб қоладилар. Чаёнларнинг заҳарли безлари қориннинг охирги бўғимида (telson) жойлашган бўлиб ниши билан тугайди. Ниш учида заҳарли без- ларнинг йўли очилади. Ниши ёрдамида заҳар ўлжа танасига киритилади Йирик индивидларини заҳари кучлироқ бӯлади. Уларнинг заҳари нейротроп ва кардиотроп таъсирга эга. Чаён чаққан жой қаттиқ оғриб, оғриқ бир неча минутдан, бир неча соатгача давом этади. Чаққан жойда гипере- мия шиш пайдо бўлиб, сезиш ҳисси йўқолади. Умумтоксик ҳолати чаққан- дан сўнг дастлабки соатларда авж олади. Бунда чаён чаққан одам титрайди, сўзлашиши, нафас олиши ва ютиниши қийинлашади. Кўпинча қўрқув ҳисси, бош оғриғи, юрак соҳасида оғриқ, юрак тез уриб кетиши, ҳансираш, кўнгил айнаши, мускулларнинг тортишиб тиришиши, адинамия, терлаш ку- затилади. Чаёнлардан заҳарланиш одатда оғир ҳолатларга олиб келмайди, ўлим билан тугаш ҳодисаси камдан кам ҳолларда ва фақат болалар орасида кузатилади. Бизнинг ватанимизда энг хавфли чаён қора чаён ҳисобланади. Биринчи ёрдам: чаққан жойга грелка қўйиш, шикастланган оёқ-қўлни иссиқ ваннага солиш, иссиқ ичимлик бериш керак. Иссиқлик оғриқни пасайти- ришга ёрдам беради. Энг яхши даво бу махсус антитоксик зардоб ҳисоб- ланади . Қорақурт ўргимчаги (Lathrodectus tredecimguttatus) нейротроп заҳарга эга. Вояга етган урғочи ўргимчак қора бахмал тусда, қорни катта бўлиб, қорни устида турғи жойлашган 13 та қизил нуқтаси бўлади. Вояга етган эркаги эса ола рангда бўлади. Урғочисининг узунлиги 12—15 мм, эркагининг эса 6 мм гача. Европа Жанубида, Шимолий Шарқий Африкада, Яқин ва Ўрта Осиё давлатларида кенг тарқалган.(323-b-расм) Ургимчаклар туркумининг вакилларида заҳарли безлари танасининг олдинги қисмида-хелицирераларида жойлашган. Заҳарли безлари спирал- симон мускуллар билан ӯралган бӯлиб, уларнинг қисқариши натижасида, хелицераларидан заҳари катта куч билан отилиб чиқади. Одамлар ва ӯй ҳайвонлари учун, Ӯрта Осиёни чӯл ва даштларида, Кавказда, Қримда, шунингдек Эрон, Афғонистон ва Ӯрта Ер денгизи буйларида кенг тарқалган ӯргимчак қорақурт(Latrodectus tredecumguttatus)нинг заҳари айниқса хавф- лидир. Америка қитаъсида ушбу авлодга мансуб, қорақуртнинг бошқа бир тури - Latrodectus mactans ӯчрайди. Бу ӯргимчакнинг урғочиси(унинг яна «қора бева» деб ҳам номлашади) қоп-қора рангда, орқа томонида қизил доғлари бӯлиб, узунлиги 20 ммга боради(эркаги 4-5 мм бӯлади). Қорақуртнинг урғочисини заҳари, ҳаттоки, шақилдоқ илоннинг заҳаридан 15 баравар кучлидир. Қоракурт бехосдан чақиб олади. Чаққандан бир оз ўтгач енгил санчиқ ҳисси сезилади. Баъзан терида иккита, сал-пал фарқланадиган, тез билинмай кетадиган нуқталарни кўриш мумкин бӯлади. Баьзи бир ҳолларда ҳеч қандай из қолмайди. Умумий интоксикация белги- лари тез юзага келади. Чаққандан сўнг 10 - 15 минут ўтгач, бемор бўғим- ларидаги, кўкрак, бел қорин соҳасидаги кучли оғриқдан оёқларининг уви- шишидан шикоят қилади. Юз ва қовоқлар шишиб, қалтираш ва кўп терлаш холатлари кузатилади. Мушаклар қувватсизлиги туфайли бемор оёғида тик тура олмайди. Шунингдек беморда кўрқув ҳисси пайдо бўлиб, талвасага тушади, оғриқнинг зўридан ўзини қўярга жой тополмай бақиради. Нафас олишга ва гапиришга қийналади. Кўз қорачиғининг рефлекси бузилиб бош- қа рефлекслар кучаяди. Тана ҳарорати ва қон босими кўтарилади. Кучли заҳарланишда касаллик ўн икки кунлар давом этиши мумкин. Жуда оғир ҳолларда қўзғалиш депрессия билан алмашинади. Бунда бемор ҳушидан кетиб, алаҳсирайди, ўлиб қолиши ҳам мумкин.Биринчи ёрдам беморга кўп суюқлик ичириб, оёқ-қўлларини ва танасини грелка билан иситиш зарур. Танани иситиш мушакларнинг тиришишини, орғиқни камайтиради, сфенктерларни бўшаштиради. Интоксикацияни тезда йўқотиш учун орган- измга 25 % магний сульфат эритмаси, морфин, хлоралгидрат юборилади. Энг яхши даво қорақуртга қарши зардоб қуйиш. Қорақурт заҳари от ва туя- ларни ўлдиради, лекин қўйларга таъсир қилмайди. Каналарнинг бир нечтагина турлари заҳарли бӯлиб, уларнинг заҳари фақатгина терига маҳаллий таъсир кӯрсатиш билангина чегараланади. Ҳашаротларга келсак, кӯпчилик ҳашаротларнинг заҳари кучли токсико- логик дерматитни юзага келтиради. Заҳарли ҳашаротларга: айрим чумо- лилар, арилар, қовоқарилар кириб, уларнинг заҳари терига маҳаллий ва танага умумий токсик таъсир кӯрсатиши мумкин. Заҳарли бӯлиб, асосан урғочилари ҳисобланади, чунки уларнинг заҳарли аъзолари бӯлганларижинсий аъзоларининг шаклан ӯзгаришидан ҳосил бӯлган бӯлади. Умуртқали ҳайвонлар орасида: заҳарли бӯлганлари, балиқлар, амфибия- лар, рептилиялар синфи вакиллари орасида ҳам ӯчрайди. Фаол заҳарли балиқларда, махсус санчувчи аппарати ёки санчувчи сузгич қанотлари, дум қисмида ёки жабра қопқоғларида махсус санчувчи тиғи бӯлади. Ушбу санчувчи аппаратлари заҳарли безлари билан бғланган бӯлади. Қора ва Болтиқ денгизларида, шунингдек Ўрта Ер денгизида ва Атлантика океанида ўта заҳарли денгиз аждари, чаёни, илонча деб аталадиган балиқлар яшайди (Trachinus draco)(324-расм-а).  
324-расм. а - Trachinus draco; b - Schizothorax intermedius Бу балиқларнинг тиконли аппарати учли сузгич ўсимталаридан иборат бўлиб, баъзи бирлари эса жабра қопламаси тиғларидан ташкил топган. Денгиз аждарининг жабра копламасида яхши ривожланган бигизсимон тиғ бўлади Нофаол заҳарли балиқларда заҳарини таъсир кучи, йил фаслига, балиқнинг ёшига, сувнинг қанчалик ифлосланганлигига ва бошқа омил- ларга боғлиқ бӯлади. Чучук сувларда яшайдиган маринка(Schizothorax - intermedius) (324-расм-b) узунлиги 30 см, оғирлиги 500 гр гача борадиган балиқ, арқонсимон шаклда қалин қопламли, қунғир рангли, баъзан бир турлари эса қорамтир рангли бўб, гўшти жуда мазали, лекин увилдириғи, эркак жинсий безлари, қора рангли қорин пардаси жуда заҳарли бӯлади. Денгизда яшайдиган балиқ турларидан, шу жумладан овланадиган балиқ-лардан 300 га яқин турини организмида маълум бир шароитларда нейро-токсинлар тӯпланиши аниқланган. Сувда ҳам қуруқда яшовчилар синфи вакилларидан қӯрбақалар заҳарли бӯлиб, уларнинг бош билан гавда чегараларида йирик қулок атрофида паратоидлар – махсус безлари - бўлиб, уларнинг ажратмалари барча ҳайвон- лар учун заҳарлидир. Паротидлардан ташқари кўпсонли тери безлари бақа- нинг бел қисми юзасида олдинги ва орқа оёқларининг ташқи юзасида бир текисда ёйилган бӯлади. Заҳарли маҳсулоти, кӯрбақа эзилганда ажралиб чиқади. Уларнинг заҳари кучли кардиотоксик таъсир кӯрсатади. Одамнинг бақа заҳари билан заҳарланиш холлари турли мамлакатарда жуда кӯп кӯза- тилади. Кӯпинча заҳар бези ажратмалари шиллиқ қаватларга маҳаллий таъсир қилиб, соғайиш билан тугайди. Фақат баъзи холлардагина ӯлим билан тугаши мумкин. Масалан: Жанубий Америкада яшайдиган дарахтга чиқувчи(древолаз) бақани заҳари, энг кучли заҳар бӯлиб, унинг заҳари камонларнинг учига сӯрилиб, ҳайвонлар овланади. Уни жуда оз миқдори ҳам ӯлимга олиб келади(325-расм-а). Судралиб юрувчилар синфи, тангачалилар туркумига кирувчи калтаке- саклар орасида шимолий америка калтакесаги-заҳар тиш (Heloderma) заҳар- ли турдир.(325-расм-b)  
325-расм. Заҳарли амфибиялар ва судралиб юрувчилар Унинг заҳарининг токсик таъсири, аспидлар оиласига кирувчи илонлар заҳрининг токсик таъсирига ӯхшашдир. Заҳарли илонларнинг заҳарли аппарати бир жуфт бӯлиб: улар заҳарли безлардан, иккита заҳар чиқариш йӯли ва иккита заҳарли тишдан иборат ва илоннинг юқориги жағ- ларида жойлашган бӯлади. Таркиби бӯйича уларда икки типдаги заҳарлар фарқланади. 1. Аспидлар ва денгиз илонларини заҳари, асосан нейротоксик компонентларга эга бӯлиб, асаб тизмига кучли таъсир кӯрсатади. 2. Қора илон, шақилдоқ илонларнинг заҳарида маҳалий таъсир кӯрсатадиган токсинлар кӯпроқ бӯлади. Аспидлардан айниқса тигровая змея (Notechis scutatus)(326-расм-а) заҳари, қуруқликда яшайдиган ҳамма заҳарли ҳайвонларнинг заҳаридан энг кучлидир. Аспидларнинг ушбу тури Австралия ва Тасманияда яшайди, Ушбу илоннинг заҳарли безида, 400 та одамнинг ӯлдиришга етадиган заҳар дозаси бӯлади. Бизнинг ҳудудда аспидлар гуруҳига кирувчи заҳарли илонлардан фақат ӯртаосиё кобраси (Naja naja oxiana)(326-расм-b) учрайди. Қора илонлар Африка, Европа ва Осиёда тарқалган бӯлиб, уларнинг заҳари асосан гемаррагик заҳар бӯлиб, маҳалий реакцияни юзага келишига сабабчи бӯлади. Одамлар ҳаёти учун хавфли бӯлиб, заҳарли ҳайвонларнинг асосан йирик вакиллари ҳисобланади.  
326-расм. Заҳарли илонлар.а-йӯлбарс танали илон; 2-капча илон(кобра). Заҳарли ҳайвонларнинг заҳари билан заҳарланганд даволаш комплексли: симптоматик,специфик ва детоксикоцион терапиядан иборат бӯлиши керак. Токсик таъсир тез содир бӯлиши туфайли, биринчи навбатда кӯрсати- ладиган ёрдамни қанчалик тезкор ва унумли бӯлиши, катта аҳамиятга эга. Бу ердам: аввалои бор одамнинг ӯзига кӯрсатадиган биринчи ёрдамидан ва атрофдаги одамларнинг кӯрсатадиган ёрдамидан иборат бӯлади. Кӯрсатил- адиган биринчи ёрдамнинг қандай йӯналишда олиб борилиши, заҳарни ор- ганизмга қандай йӯл билан тушганлигига боғлиқдир. Агарда заҳарли модда терини жароҳатласа (масалан медуза, қӯрбақа га тегиб кетилганда), зарарланган тери тезликда оқар сувда ювилиши керак ва шу жойга ёғли асосга эга озиқлантирувчи крем сӯрилиши ёки қӯйилиши керак. Овқат билан заҳарланганда(заҳарли балиқлар ва соллюскалар билан) тезликда ошқозон ювилиши керак. Бунинг учун 2-3 стакан намокопли сув ичирилиб, сунъий қайт қилдириш керак. Ошқозоннинг ювгандан сӯнг фаол- лаштирилган кӯмир(активированный уголь-карболен)дан 10-15 та таблеткасини ёки 80-100 гр қора қотган нон қабул қилиш керак. Заҳарли илонлар, ӯргимчаклар, чаёнлар чаққанида, жароҳатланган жойдан биринчи томчи қоннинг сиқиб чиқариб ташлаш керак, сӯнг оғиз билан заҳарни сӯриб чиқариб ташлаш керак (ёрдам кӯрсатаётган одамннг оғиз бӯшлиғида яқин ораларда олинган жроҳатлар бӯлмаслиги керак). Сӯриб олинган заҳар тӯпириб ташланиб, оғиз бӯшлиғи сув билан чайиб ташланиши керак. Жароҳатланган жойни кӯйдириш ёки кесиш, унинг юқорироқ томонига қовузлоқ қӯйиш мумкинмас. Илонлар, ӯргимчаклар, чаёнлар чаққанида кечиктириб бӯлмай, берилиши керак бӯлган тиббий ёрдам, бу заҳарланган организмга моновалентли ёки поливалентли зардобларни юборишдир. Илонлар чаққанида кӯпинча поливалентли илонлар заҳрига қарши зардоб(зарарсизлантира олиш хусусияти кенг доирада бӯлган- махсус антитоксик зардоб) юборилади. Илон чаққанида, мушак ичига 500-1000 АБ(антитоксик бирлик)да бӯлган зардоб юборилади. Оғир ҳолатларда яна зардоб қайта юборишга тӯғри келади. Илонлар чаққанида, ҳар доим қоқшолга қарши зардоб ҳам юборилиши тавсия қилинади. Одатда, заҳарли ҳайвонларни ӯзлари, ҳеч қачон одамларга ҳужум қил- майдилар.Заҳарли ҳайвонларни чақиб ёки тишлаболишларидан, танага жароҳат етказишларидан сақланиш учун, ҳар бир инсон заҳарли ҳайвонлар ҳақида,уларнинг ташқи тузилиши, одатлари ҳақида маълумотларга эга бӯлишлари, заҳарли ҳайвонлар яшайдиган жойларда бӯлганларида эҳтиёт бӯлишлари ва заҳарланиш ҳолларида биринчи ёрдам кӯрсатиш ҳақида маълум бир тушунчаларга эга бӯлишлари керак. Фойдаланиладиган асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар рўйхати Асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар Sylvia Mader, Michael Windelspecht. Human Biology. – 2015. - 14th Edition. - Publisher: McGraw-Hill Education. – 672 p. Karp Gerald Cell and molecular biology concepts and experiment/ 7 th Edition. Xoliqov P.X. va boshqalar. "Biologiya" Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent, 2005, 583 bet. Darslik. Nishonboyev K.N, Hamidov J.H.-"Tibbiy biologiya va genetika" Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent, 2005. 210 bet. Daslik. Алимходжаева П.Р.,Журавлёва Р.А,-"Руководство по медицинской паразитологии" «Абу Али ибн Сино», Ташкент, 2004. 223 бет. Ярыгин М. тахрири остида. -Биология» Дарслик. М., 1984, 1999, 320 бет К.Н.Нишанбаев, П.Р.Алимходжаева, Д.Ж.Ҳамидов. Медицинская биология и генетика. Ташкент 2008,430 стр. Учебник. Қўшимча адабиётлар Барышников Е.Н.- «Медицинская паразитология». Издательство Владос, Москва 2006 г. 144 стр. Медицинская паразитология. Учебное пособие. Конспект лекций для мед. вузов. Москва.,2005 г. 144 стр. Барышников Е.Н,- Медицинская паразитология. Конспект лекция для мед. вузов. Владос-пресс, 2005 г. 105 стр. Гигиена и основы экологии человека. Под редакции учебник. Москва-2004 г.,170 стр. Бочков Н.П..- Клиническая генетика. Москва- 2004 г. Учебник для вузов. 180 стр. Яфаев Р.- Медицинская паразитология. Учебное пособие. 2003 г., 184 стр. Заяц Р.Г., Рачковская И.В.,Карпов И.А- Основы общей и медицинской паразитологии. Москва, 2002 г. 224 стр. Заяц Р.Г., Рачковская И.В., Карпов И.А. - Основы общей и медицинской паразитологии. Феникс, 2002 г. 205 стр. Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. -«Эволюционное учение». М., 1992. 222 стр. Грин. И. Стаидт У.,Тейлор Д.- «Биология» 3 жилдда. 1990., 170 стр. Фогель Ф., Мотульски А.- «Генетика человека» 3 жилдда. 1989., 290 стр. Manual of Laboratory Diaqnostic Tests. Lippincott. Philadelphia. New York.1996.1104 s. А.О.Даминов «Генетикадан масалалар тӯплами» Тошкент,2007, 2010 йил, 2013 йил 88 бет. Интернет маълумотлари қуйидаги сайтлардан олинади: http://www.medline.ru. http://www.freebooks4doktors.com/fl/spec4.htm; http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/ http://www.histology.narod.ru/ http://rsmu.ru/8894.html http://www.dapamojnik.info/gist/ www.morphology.dp.ua/hist.php http://histologyatlas.wisc.edu/ http://www.histology-world.com/ http://www.visualhistology.com/ http://www.bu.edu/histology/m/ Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|