Wo’zbekistan Respublikasi’ baylani’s, informatsiyalasti’ri’w ha’m

Biliw ne? Biliw insannin’ ta’biyat, ja’miyet ha’m o’zi tuwrisindag’I bilimler payda etiwge qaratilg’an aqliy, ruwxiy o’mirdin’ bir tu’ri. Insan o’zin qorshap turg’an a’tirap-ortaliq tuwrisindag’I bilim ha’m ko’z-qarasqa iye bolmay turip, faoliyattin’ birde-bir tu’ri menen jetiskenlikli shug’illana almaydi. Biliwdin’ na’tiyjesi ilim bolip, ha’r qanday ka’sip-o’nerdi iyelew tek ilim arqali ju’z beredi.
Insaniyat ko’p a’sirler dawaminda arttirg’an bilimlerin uliwmalastirip keyingi a’wladlarg’a berip kelgenligi sebepli da o’zi ushin qolayli sha’ra’yatlardi jaatqan. Insan o’mirinin’ ha’r qanday tu’ri belgili-bir ilimge su’yenedi ha’m bul protseste jan’a bilimlerdi payda etedi.


Biliw protsesinin’ basqishlari, biliwdin’ obekti ha’m subekti.


Biliw obekti. Izertlewshi – alim, filosof, ko’rkem – o’ner ustasi ha’m basqalardin’, uliwma insannin’ bilimlerdi payda etiw ushin ilimiy faoliyati qaratilg’an na’rse, ha’diyse, protses, qatnasiqlar biliw obektleri esaplanadi. Biliw obektleri materialliq, ruwxiy, konkret, abstract, ta’biyiy ha’m sotsialliq boliwi mu’mkin. Biliw obektleri en’ kishi zatlardan tartip, u’lken gallaktikag’a shekem bolg’an barliqti qamrap aladi. Biliw obektlerine tiykarlanip, bilim tarawlari ta’biyiy, sotsial-gumanitar ha’m texnik pa’nlerge ajiratiladi.
Biliw subekti. Biliw menen shug’illaniwshi insanlar da pu’tkil insaniyat biliw subekti esaplanadi. Ayrim aling’an izertlewshi-alimlar, ilmiy toparlar, ilim – izertlew institutlari da ayriqsha biliw subektleri esaplanadi. Ilimiy faoliyat ta’biyat ha’m ja’miyet uyg’inlig’an biliwge g’ana emes, ba’lkim insaniyat belgili bir waqitta ha’m biliw obekti, ha’m biliw subekti sipatinda belgili boladi.
Filosofiya pa’ninin’ biliw teoriyasi to’mendegilerge tiykarlanadi:

• 
  Obektiv a’lem bizdin’ oyimizg’a baylanisli bolmag’an jag’dayda, onnan tisqarida bar bolip, ol insane sezgi ha’m oylari deregidur.
  
• 
  Insan du’nya ha’m onin’ rawajlaniw nizamliqlarin biliwi mu’mkin, onin’ sezgi, oy ha’m tu’siniklerinde o’zine baylanisli bolmag’an a’lem mazmuni talap etedi.
  
• 
  Biliw protsesinde a’meliyat a’hmiyetli orin tutadi. Birinshiden, a’meliyat biliwdin’ baslang’ish noqati ha’m tiykari, ekinshiden, bilidin’ maqseti bolip esaplanadi.
  

Biliw protsesi uliwma ta’rizde to’mendegilerdi a’melge asiradi:
Biliw-a’meliyat; sezgirlik-biliw; aqliy biliw. Biliw protsesinin’ eki basqishi bar:
Sirtqi a’lemnin’ insan miyindegi qurami quramali dialektik protses bolip, bul protses sezgi ha’m aqliy (logikaliq) biliw basqishlarinda a’melge asadi. Sezgirlik biliw basqishi seziw, oy, ko’z aldig’a keltiriw formalarinda a’melge asip, du’nya haqqinda belgili da’rejedesheklengen aniq bilimler kelip shig’adi. Na’rselerdin’ a’hmiyetli belgileri, olardin’ ishki baylanislari, mazmunlari logikaliq ibiliw basqishinda – tu’sinik, hu’kim, juwmaq formasinda sa’wlelenedi.
Ha’r bir ta’riyxiy da’wirde insan o’zinin’ a’meliy jumislari na’tiyjesinde obektiv a’lemdi toliq ha’m aniq sa’wlelendiriwshi bilimge iye bolip baradi. Bilim obektiv realliqqa mas keleme yaki joqpa? Bul ma’sele haqiyqat tuwrisindag’I ta’liymatta o’z ma’nisin tabadi. Ғsi Orinda haqiyqat, onin’ obektivligi, uliwma ha’m salistirmali haqiyqatlar, haqiyqattin’ konkrektivligin biliw u’lken a’hmiyetke oye.
Waqiyaliq ha’diyselerdi biliw a’piwayi o’mirlik tirishilik ushin jol tabiw g’ana emes, ba’lkim ilim-izertlew joli menen izleniwler na’tiyjesinde jan’ bilimlerdi ju’zege keltiriwden de ibaratdur. Ilim – izertlewde biliwdin’ aniq forma ha’m usillarinan paydalaniw arqali ilimiy biliw ju’zege keledi ha’m rawajlanadi.
Sezgirlik biliwdi to’mendegishe ko’z aldimzg’a keltiriwge boladi:
Sezgirlik biliw: 1. Sezgi; 2. Sezgirlik aqil; 3. Ko’z qaras, eslew.

1. 
   Sezgi biliwdin’ en’ a’piwayi, birinshi ha’m baslang’ish noqati bolip esaplanadi. Ol janli mushaqada ha’m ha’r qanday biliwdin’ ha’r qanday deregi ha’m de oni belgili bir fakt, material menen tan’law maquldur. Seziw bes sezgi organlari arqali ju’zege keledi – ko’riw, esitiw, iyskew, da’m biliw ha’m teri sezgi organlari arqali. Seziw bul – obektiv a’lemnin’ subektiv obrazi bolip esaplanadi, materialliq a’lem haqqindag’I barliq bilimlerdin’ dergi.
   
2. 
   Hissiy idrak – a’lemdi biliwdin’ seziwge salistirg’anda joqariraq, quramaliraq formasi. Ol obektiv a’lemdi, buyim ha’m ha’diyselerdi yaxlit halda, ha’mme belgileri, qa’siyetleri menen birge sa’wlelendiredi.
   
3. 
   Ko’z – qaras belgili bir na’rse ha’m ha’diyselerdin’ tuwridan – tuwri ta’sirinen bo’lekligidur. Bunin’ sebebi sonda, waqiyaliq penen tuwridan-tuwri emes ba’lkim sezgi ha’m hissiy idrok arqali baylanisqan. Ko’z qaras o’tmishtegi hissiy qabil na’tiyjesidur. Ko’z qarasta na’rse ha’m ha’diyseler, menen o’tmishte hissiy qabillag’an buyim ha’m ha’diyselerdi tiklew ha’m olardin’ a’hmiyetli qa’siyetlerin ajiratiladi. Ko’z - qaras, oy – pikirge jaqin esaplanadi.
   

Aqliy biliw – o’z a’wbetinde to’mendegi formada boladi: tu’sinik, hu’kim, juwmaq, gipoteza, teoriya.
Tu’sinik – buyim ha’diyselerdegi uliwma, a’hmiyetli, za’ru’rli qa’siyet ha’m belgilerinin’ inkosidur. Tu’sinik aqliy biliwdin’ a’hmiyetli formasi bolip, ol real na’rseler, protseslerdin’ en’ uliwma, a’hmiyetli qa’siyetleri, belgi ha’m ta’replerdi sa’wlelendiredi. Tu’siniksiz hesh qanday pikirlew barisi a’melge aspaydi.
Hu’kim – na’rse ha’m ha’diyselerdin’ belgileri haqqindag’I birar na’rseni tastiyqlap, maqullap yaki biykarlap aytilg’an pikirdur. Ma’selen: paxta – texnik egin. Axmet – ag’la student. Juwmaq – na’rseler, ha’diyseler haqqindag’I eki yaki onnan ko’birek bolg’an hu’kimlerinen keltirip shig’arilg’an muhokama, juwmaq delinedi.
Juwmaqlar ilimiy biliwdin’qudretli qurali bolip, ruwxiy o’mirde ju’da’ u’lken xizmetti atqaradi. Pa’nnin’ pa’rdiywali ilimiy juwmaqlar tiykarinda quriladi.
Gipoteza ilimiy tiykarlang’an mag’liwmatlarg’a qrasi bolmag’an, birde – bir ha’diysenin’ sebebi haqqindag’I belgili – bir shamalawg’a aytiladi. Gipotezalar predmettin’ izertlewlerin belgili – bir maqsetke qaray bag’darlandiradi, ta’biyat ha’m ja’miyet nizamlarin ashiwg’a ja’rdem beredi. Izertlewshi jan’a faktlerdi ta’jriybe qiladi, yag’niy baqlap baradi eken, gipotezag’a a’mel etedi.
Teoriya – ta’jiybenin’ ilimiy juwmag’I bolip esaplanadi, waqiyaliqtin’ insan an’indag’I sa’wleleniwi. Teoriya ta’jriybe tiykarinda ju’zege keledi. Ol du’nyani rawajlandiriw, o’zgertiw, rawajlaniw jolin ko’rsetip beredi.
Biliwde haqiyqatti insan barlig’inin’ mazmuni menen bahalawg’a, onin’ logikaliq, metodologik, sotsial – ma’deniy ta’repleri menen, insan barlig’in bir pu’tin gnoseologik teoriya sipatinda qaraw ha’m u’yreniw biliwdin’ obektiv ha’m subektiv biliw miyzani haqqindag’I mashqalani tolig’iraq biliwge imkan beredi. Demek, haqiyqat barliqtin sa’wleleniwi g’ana emes, ba’lkim bubekttin’ biliwi ,a’meliyati, ma’deniyattin’ qosiliwi na’tiyjesidur. Biliw filosofiyaiq pikirdin’ erisken utisi bolip, haqiyqatti yaxlit formada an’latadi. Haqiyqat waqiyaliqqa say keliwdin’ eki formasinin’ hissiy ha’m aqliy basqishlarin sistemalastiriw mashqalalarin ra’smiylestiriw ushin da xizmet etedi. Sonin’ ushin da “Haqiyqattin’ mazmuni erkinliktedur”, bul bolsa insan biliwinin’ imkaniyatlari ha’mme waqit haqiyqatti izlewge, oni tabiwg’a ha’reket etedi.
Pa’n a’lem haqqindag’I teoriyaliq ta’repten belgili bir sistemag’a iye bolg’an bilimler jiyindisi. Pa’nde usi qatarinan filosofiya pa’ninde ilimiy biliwdin’ usillari ha’m formalari bar bolip: baqlaw, salistiriw, ilimiy ta’jriybe, Abstraktsiya (abstract oy), analiz, sintez, induktsiya, deduktsiya, Analogiya (sa’ykeslik, birdeylik, uqsasliq), modellestiriw, aniqliq usili, ko’z-qaras, aksimatik usil, gipotetik – deduktiv usil, teoriya, ta’riyziyliq, ligikaliliq, empiric ha’m ratsionalliq da’rejeler ha’m basqalar bar. Sotsialliq bilimlerde sistemaliliq ha’m kompleks jandasiw ta’repleri bar bolip, ja’miyet rawajlaniwin aldinnan ko’re biliwde u’lken a’hmiyetti payda etedi. Na’tiyjede pa’n, ja’miyette ruwxiy, ma’deniy, a’dep ikramliliq, sotsialliq, teoriyaliq, ekonomikaliq, siyasiy biliwde insannin’ orayliq ornin onin’ jaratiwshiliq qa’biletin belgilep beredi.