Wo’zbekistan Respublikasi’ baylani’s, informatsiyalasti’ri’w ha’m

Biliwde empirizm ha’m
ratsionalizm.


Biliwdin’ tiykarg’i mazmunina qarap empiric ha’m ratsionalliq da’rejelerge ajiratiw mu’mkin. Biliwdin’ empirik da’rejesi tiykarinan ta’jribe menen baylanisqan bilim bolip, ol baqlaw, salistiriw, o’lshew, shamalaw, eksperiment usillari mag’liwmatlari na’tiyjesinde ju’zege keledi ha’m rawajlanadi.
Ratsionalliq biliw da’rejesinin’ tiykari teoriyaliq oy arqali rawajlanadi. Ilimiy biliwdin’ bul da’rejesinde ilgeri toplang’an mag’liwmatlar tiykarinda a’lemdegi na’rse ha’m ha’diyselerdin’ ayriqsha formalari emes, ba’lkim ken’ ko’lemdegi bir qansha ha’diyseler ortasindag’I baylanisliliq ha’m rawajlaniw nizamliqlari aniqlanadi. Bul tiykarg’I nizamlar bir qansha empiric nizamliqlardin’ qosindisinan quralg’an bolip, a’lemnin’ ilimiy ko’rinisin an’latatug’in teoriya ha’m konseptsiyalarda sa’wlelenedi. Biraq soni aytip o’tiw kerek, biliwdin’ bul eki da’rejesi bir - biri menen baylanisqan.
Biliwdin’ teoriyaliq da’rejesinde abstraktliq ha’m aniqliq, aksiomatok, ta’riyxiyliqq ha’m logikaliq, ideallastiriw ha’m basqa usillar qollaniladi. Sonin’ menen birge ilimiy biliwdin’ eki da’rejesi ushin uliwma bolg’an usillar da bar bolip bular: anliz ha’m sintez, induktsiya ha’m deduktsiya, analogiya, modellestriw, sistemalaw bolip esaplanadi.
Ilimiy biliwdin’ konkret usillari menen birge formalari da bar bolip, olar: ilmiy oy, ilimiy teoriya, gipoteza ilimiy boljawlardan ibarat.
Biliwdin’ eki formasi: ku’ndelikli (empirik) biliw ha’m teoriyaliq (ilimiy) biliw bir-birinen parqlanadi.


Ilimiy biliwdin’ empiric ha’m teoriyaliq da’rejesinde qollanilatug’in usillar.


Empirik biliw usillari tu’rlishe ha’m o’zine say bolip, bunday bilimlerdi sistemalastiriw ha’m uliwmalasqan ha’da keying a’wladlarg’a beriw biraz da’rejede qiyinshiliqlardi tuwdiradi.
Ha ‘zirgi zaman qbla sotsiologiyasinda xaliqlardin’ ku’ndelikli bilim [ayda etiw usillarin u’yreniwshi arnawli taraw – etnometodologiya pa’ni ju’zege keldi. Gnoseologiya tiykarinan teoriyaliq biliw ha’m onin’ rawajlaniw qa’siyetlerin u’yreniw menen shug’illanadi. Teoriyaliq bilwdin’ obekti, subekti ha’m predmetin bir-birinen pariqlaw ju’da’ a’hmiyetli orin tutadi.
Biliwdin’ joqari basqishi tek g’ana insanlarg’a say bolip, aqliy biliw (ratsionalliq biliw) delinedi. Eger insane o’z sezgileri ja’rdeminde na’rse ha’m ha’diyselerdin’ sirtqi ko’rinisin bilip aladi. Mazmun bolsa ha’mme waqit jasirin ko’riniste boladi. Ol ba’rha’ma ha’diyse sipatinda ko’rinedi. Ha’r-bir ha’diysede mazmunnin’ tek g’ana bir ta’repi g’ana ko’rinedi.
Aqliy biliw eki tafakkur qurali sipatnda biliw hissiy biliwdi biykarlamaydi, ba’lkim sezgiler tiykarinda aling’an bilimlerdi uliwmalastiriw, tahlil qiliw, sintezlew, abstraktlastiriw arqali jan’a payda etilgen bilimlerden tu’sinikler jaratiladi.
Tu’sinikte insannin’ hissiy biliw protsesinde arttirg’an barliq bilimleri mujassamlasadi. Tu’sinik aqliy faoliyat jemisi sipatinda ju’zege keledi. Na’rse ha’m ha’diyseler mazmunina teren’irek kirip bariwda tu’sinik a’hmiyetli orin sipatinda xizmet etedi.
Insan tu’sinigi o’zinde insaniyattin’ ko’p a’sirler dawaminda arttirg’an bilimlerinin’ jemisi sipatinda ju’zege keledi. Ha’r bir pa’n o’zine say tu’sinikler apparatin jaratdi ha’m olar ja’rdeminde mazmundi biliwge umtiladi. I. Kanttin’ pikirinshe, na’rselerdin’ mazmuni so’z ha’m tu’siniklerde sa’wlelenedi. Yag’niy biz so’z ha’m tu’siniklerdi o’zlestiriw pritsesinde qandayda bir bilimge ite bolamiz.
Aqliy biliw na’rse ha’m ha’diyselerge say bolg’an belgi ha’m qa’siyetlerdi tastiyqlaw yaki biykarlawdi talap etedi. Tafakkurge say bolg’an tap usinday tastiyqlaw yaki biykarlaw qa’biletine hu’kim delinedi. Hu’kimler tu’sinikler tiykarinda ju’zege keledi. Hu’kimler jan’a bilimler payda etiwge imkaniyat jaratadi, olar tiykarinda na’rse ha’m ha’diyseler mazmunina teren’irek kirip bariladi. Solay etip, hu’kim na’rse ha’m ha’diyselerdin’ tu’p mazmunin an’latiwshi en’ a’hmiyetli belgi ha’m qa’siyetlerdin’ bar ekenligin ya tastiyqlaydi, yaki biykarlaydi. Ma’selen, “insane aqilli ja’nzat”, degen hu’kimde insang’a say en’ tiykarg’I belgi – aqildin’ janzat ekenligi tastiyqlanbaqta.
Juwmaq – aqliy biliwdin’ a’hmiyetli qurallarinan biri bolip, jan’a bilimler payda etiw usili bolip esaplanadi. Juwmaq shig’ariw induktiv ha’m deduktiv boliwi, yag’niy ayrim aling’an na’rselerdi biliwden uliwma juwmaqlar shig’ariwg’a yaki uliwmaliqtan jekkelikke bariw arqali boliwi da mu’mkin.
Atap aytqanda, tu’sinik, hu’kim, ha’m juwmaqlar shig’ariw ilimiy biliwdin’ a’hmiyetli qurallari. Bunday biliw insannan ayriqsha bir qa’biliet, ku’shli irodani ta’rbiyalawdi, na’rse ha’m ha’diyselerden fikran uzaqlasiwdi, diqqatti bir jerge tplawdi, ijodiy oydi talap etedi.
Pa’n, filosofiya tarawinda erisilgen jetiskenliklerdi uliwmalastiriw, olarg’a siyiniw aniq ra’wishte dogmatizmdi keltirip shig’aradi. Pa’nnin’ erisken jetiskenlikleri ha’mme waqit salistirmali bolip esaplanandi. Biraq bunday salistirmaliliqti uliwmalastiriw relyavitizmdi, pa’n jetiskenliklerine isenimsizlik penen qaraw bolsa, skeptitsizmdi ju’zege keltiredi. Pa’nnin’ rawajlaniwi ushin dogmatism, relyavitizm ha’m skeptitsizmler a’hmiyetli tu’rde o’z ziyanin tiygizedi.
Gnoseologiyada haqiyqat tu’sinigi a’hmiyetli orin tutadi. Haqiyqat insane bilimlerinin’ waqiyaliqqa muwapiq keliwidur. Haqiyqatti ashiw yamasa ilimiy haqiyqatqa erisiw ha’r qanday ilimiy biliwdin’ tiykarg’I waziypasi esaplanadi. Haqiyqat o’z mazmunina ko’re ha’miyshe obektiv bolip esaplanadi. Yag’niy onin’ bar ekenligi ayrim insanlardin’ tilek – qa’lewine baylanisli emes. Ma’selen, O’zbekstannin’ milliy g’arezsizligi obektiv haqiyqat. Ayrim insanlardin’ bul g’arezsizlikti ta’n aliw yaki almaslig’ina qaramastan, bul haqiyqat o’z mazmunin saqlap qlaberedi.
Gnoseologiya ta’biyiy – ilimiy ha’m sotsialliq biliwdin’ o’zine say qa’siyetlerin an’law u’lken a’hmiyetke iye. Uzaq jillar dawaminda ta’biyatshinasliq pa’nlerine say bolg’anobektivlik, halisliq ilimiyliktin’ a’hmiyetli miyzani dep esaplap kelindi. Biraq XX a’sir ortalarinda pa’n-texnika krizisi insaniyat aldinda payda bolg’an mashqalalar ta’biyatshunasliq pa’nleri aldina qa’diriyatli jandasiw waziypasin qoya basladi.
Ta’biyatshunasliqqa salistirg’anda barqara sistemalar biliw obekti esaplanadi. Ta’biyattag’I na’rse ha’m ha’diyseler izertlewshige hesh qanday qarsiliq ko’rsetpeydi. Sotsialliq biliwde bolsa, salistirmali da’rejede tez o’zgeriwshi sistemalar biliw obekti esaplanadi. Sotsialliq biliwge say bolg’an a’hmiyetli qa’siyet sonda, ol materialliq islep shig’ariw tarawlarin g’ana emes, ba’lkim ja’miyettin’ bira’z da’rejede quramali bolg’an ruwxiy o’mirin, sotsialliq-siyasiy qatnasiqlarin, qaraslar ha’m ideyalarin da u’yrenedi.
Gnoseologiyanin’ maqset ha’m waziypalari, biliwdin’ manisi ha’m mazmuni haqqindag’I za’ru’z bilimlerge iye boliw ma’mleketimizde bilimdan, ha’r ta’repleme jetik, na’wqiran insane shaxsin jetistirip shig’ariwda u’lken, a’hmiyetli orin tutadi.
Biliw teoriyasi bolajaq arnawli – kadrlarda belgili bir ilimiy qa’biliyet ha’m layaqatlardi ju’zege keltiriwge ko’meklesedi. Milliy g’arezsizlik jillarinda gnoseologiya aldina qoyilatug’in en’ a’hmiyetli waziypalarinan biri, ilimiy bilimlerdin’ ja’miyetimiz rawaji, tinishlig’I ha’m pa’ra’wa’mlig’I ushin xizmet qiliwin ta’miynleytug’in Derek ha’m mexanizmlerdi u’yreniw, ulli a’jda’dlarimizdin’ ilimiy bilimlerin rawajalandiriw tuwrisinda arttirg’an ta’jriybelerin ken’ tu’rde massalastiriw bolip esaplanadi.