1-mavzu: Psixologiya haqida tushuncha. Reja

Inson faoliyatining tuzilishi
Inson o‘zining xilma-xil faoliyatlari orqali tabiat va jamiyat­dagi turli-tuman narsalar va hodisalarni biladi, boshqa odam­lar bilan ijtimoiy munosabatga kirishib o‘zini shaxs sifatida namoyon qiladi. Odamning faoliyati o‘zining tuzilishi jihati- dan ancha murakkabdir. Inson faoliyati hamma vaqt ayrim ish-harakatlardan, aniqrog‘i ayrim harakat va amallardan tarkib topadi. U yoki bu faoliyatning tarkibiga kiruvchi harakat va amallar anglangan hamda ba’zan anglanmagan bo‘lishi mumkin. Masalan, biron katta yoshli odam ma’lum faoliyat- ga kirishishidan oldin, faoliyatdan kelib chiqadigan natijani, ya’ni maqsadini to‘la anglaydi. Bog‘cha yoshidagi bolalar har kuni ko‘p vaqtini asosan o‘yin faoliyatiga sarflaydi. Ular o‘zlarini o‘yin faoliyatiga undovchi mayllarini kamdan kam paytlarda anglaydilar. Kichik maktab yoshidagi bolalarni oladigan bo‘lsak, ular o‘zlarining o‘qish faoliyatiga bo‘lgan motivlarini deyarli anglab yetmaydilar. Intizomsiz o‘quvchilar ham qanday maqsadlar asosida xatti-harakat qilayotganligini ong­li ravishda tushunmaydi. Demak, ana shu misollardan rav- shanki, faoliyat tarkibiga kiruvchi harakatlar va amallar asosan bolalarda anglanmagan bo‘lishi mumkin. Mehnat faoliyati bi­lan shug‘ullanuvchi katta yoshli odamlarda faoliyat tarkibidagi barcha harakat va amallar albatta anglangan bo‘ladi.
Shuni ham nazarda tutish lozimki, faoliyatni amalga oshi- rish usullarining ko‘pchiligi ongning minimal ishtiroki bilan bajariladi. Boshqacha qilib aytganda faoliyatni amalga oshirish avtomatlashgan malakalarga aylangan bo‘ladi. Shuning uchun bunday faoliyat turlarini odam ortiqcha o‘ylamasdan, avtomatik ravishda amalga oshiradi.
Ma’lum bir faoliyatni amalga oshirishda qilinadigan harakatlar sistemasi ish maqsadi bilan, bu maqsadga qaratilgan narsalar xususiyati va ish sharoitlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Masa­lan, belkurak bilan yer qazishga qaraganda ketmon bilan yer qazishda yoki kichik bir koptokni irg‘itib o‘ynashga qaragan­da katta koptokni irg‘itib o‘ynashda harakatlarni boshqacharoq tuzishga to‘g‘ri keladi. Ana shu misollarda qilinadigan ishlarning maqsadi bir xil, lekin uning obyektlari har xil. Demak, obyektlarning har xilligi harakatlar sistemasining turlicha bo‘lishini talab qiladi.
Rus fiziologlaridan P.K. Anoxin, N.A. Bernshteyn va E.A. Asratyanlarning o‘tkazgan tajribalaridan ma’lum bo‘lishicha faoliyat davomida ayrim ish-harakatlarining bajarilishini sensor nazorat qilinishi (ko‘z bilan ko‘rib, quloq bilan eshitib, muskullar bilan sezib) shu harakatlar amalga oshirilayotgan sharoit bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Lekin har qanday faoliyatdan ko‘zlangan maqsadning andaza modeli inson miyasida shu maqsad amalga oshirilishidan ilgariroq maydonga keladi. Faoliyatdan ko‘zlangan maqsadning miyadagi bunday andaza modeli faoliyat maqsadini belgilashda turli sezgi a’zolaridan borgan informatsiyalar asosida (ya’ni ma’lumotlar asosida) yuzaga keladi. Odam ma’lum faoliyatni bajarar ekan qiladigan butun ish-harakatlaridan oqibat natijasida faoliyat maqsadining miyadagi andaza modeliga adekvat o‘xshash narsani keltirib chiqarishga intiladi. Bu hodisani P.K. Anoxin harakatlarni boshqarishning teskari aloqasi, ya’ni teskari afferentatsiyasi deb ataydi. Demak, akademik P.K. Anoxin- ning fikricha u yoki bu faoliyat tufayli amalga oshiriladigan ish-harakatlar haqida sezgi a’zolari orqali miyaga olingan informatsiyalar beriladi. Miyada esa faoliyatning maqsadi bilan bog‘liq andaza modellar yuzaga keladi. Buni harakat akseptori (lot. acceptor — qabul qilish) deb yuritiladi. Ana shunday harakat akseptorlari tufayli odam ayrim faoliyatlaridan kelib chiqadigan natijalarni oldindan aytib bera oladi.
Faoliyat maqsadining miyada andaza modeli yuzaga kelishi bilan bog‘liq bo‘lgan gaplarning hammasi haqiqatdan ham shunday ekanligini biz hali bilmaymiz. Biroq, kelajakda qilina­digan ishlar va ulardan kelib chiqadigan natijalarning qanday­dir yo‘l bilan miyada oldindan taxminiy tasavvur qilinishi haqiqatdir. Oldindan taxminiy tasavvur qilmay turib faoliyatning o‘zini amalga oshirish ham mumkin bo‘lmay qolar edi.
Tarbiyachilar, ota-onalar va o‘qituvchilar o‘z qo‘l ostidagi bolalarning ma’lum maqsadlar asosida qilayotgan faoliyatlaridan kelib chiqadigan natijalarni oldindan ko‘rib, ularning ish- harakatlarini idora qilishlari lozim.
Ma’lumki, odam o‘z faoliyatida tashqi olamdagi turli narsalar va boshqa odamlar bilan munosabatda bo‘ladi. Lekin har bir odamning o‘z ichki dunyosi ham mavjud. Odamning ich­ki dunyosi xuddi tashqi dunyo kabi beqiyos darajada kengdir. Odamning ichki dunyosida xilma-xil tasavvurlar, turli obrazlar va tushunchalar hamda ko‘p til, nutq materiallari bo‘ladi. Odamning ichki dunyosi odatda psixik dunyo deb yuritiladi.
Ammo odamning ichki dunyosi hech vaqt tayyor holda, ya’ni tug‘ma ravishda berilmaydi. Odamning ichki psixik dunyosi uning tashqi dunyodagi turli-tuman narsalar va boshqa odamlar bilan qiladigan munosabatlarida sekin-astalik bilan paydo bo‘ladi. Bu hodisaning haqiqatan ham xuddi shunday ekanligini yosh bolalarda ochiq-oydin ko‘rishimiz mumkin. Yangi tug‘ilgan chaqaloq bolaning hali hech qanday ichki psixik dunyosi bo‘lmaydi. Chaqaloq bolalarda nutq ham, tasavvur ham, obrazlar va tushunchalar ham bo‘lmaydi. Bolaning ichki dunyosi atrofidagi tashqi olam, undagi turli-tuman narsa va hodisalar, katta odamlar bilan qiladigan munosabatlaridan paydo bo‘ladi. Masalan, bolalar o‘z-o‘zlari bilan gaplashib, atroflaridagi narsalar haqida fikr yuritadigan bo‘ladilar. Ana shu murakkab hodisani, ya’ni tashqi olamdagi narsalar bilan qilinadigan faoliyatning ichki psixik faoliyatga aylantirilishini faoliyatning interiorizatsiyasi deb yuritiladi. Demak, ichki psixik dunyoning tashqi narsalar, hodisalar dunyosidan kel ib chiqishini interiorizatsiya deb ataladi.
Insonning ichki dunyosi paydo bo‘lgandan so‘ng har bir narsani, har bir harakatni oldin ichida o‘ylab, so‘ngra amal­ga oshiradi. Oldin ichida o‘ylab, so‘ngra bevosita tashqi mu- nosabatga o‘tishni faoliyatning eksteriorizatsiyasi deb ataladi. Agarda interiorizatsiya va eksteriorizatsiya so‘zlarining lug‘aviy ma’nosini ochadigan bo‘lsak interiorizatsiya «ichki psixik holatga o‘tish» va eksteriorizatsiya «tashqi faoliyatga o‘tish» de- gan ma’noni anglatadi.
Inson boshqa kishilar bilan qiladigan tashqi munosabatlari orqali nutqni egallab, ichki dunyosiga ega bo‘lib borar ekan, bu narsa shu chog‘da ko‘z o‘ngida yo‘q bo‘lgan narsalar haqida fikr yuritish imkoniyatini beradi. Shuning uchun odamning aqliy taraqqiyotida interiorizatsiyaning ahamiyati g‘oyat kat- tadir. Faoliyatining tuzilishi juda murakkab va o‘ziga xosdir. Odamning faoliyati shunchaki ehtiyojlarni qondirishdan iborat bo‘libgina qolmay, u jamiyatning maqsadlari va talablari bilan ham ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Odam faoliyatining ko‘zga tashlanib turadigan eng asosiy belgisi maqsadni anglash va uni amalga oshirishda qilinadigan ish-harakatlaridan iboratdir.