1 Willem F. van Eekelen

Təhlükəsizlik Sektoru və Fundamental Hüquqlar 

 

Demokratiyanın ən əhəmiyyətli fundamental hüquqları sərbəst birliklər yaradıl-

ması və həmçinin, sərbəst ifadə azadlığıdır. Bu fundamental hüquqlar hamı tərəfin-

dən qəbul edilmiş və İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasına, Avropa Sosial 

Nizamnaməsinə salınmış və həmçinin, AB-i özünün Nitse sammitində Fundamen-

tal Hüquqlar üzrə AB Nizamnaməsini hüquqi məcburi sənəd kimi təntənəli surətdə 

elan etmişdir. 2004- cü ilin Oktyabrında imzalanmış və hələ  də ratifikasiya olun-

mamış AB-nin yeni Konstitusiyasına Nizamnamə II hissə kimi daxil olur və bu cür 

yolla onu hüquqi məcburi sənəd edir. AB –i səviyyəsində Avropa Ədalət Məhkə-

məsi fundamental hüquqların mövcudluğunu ilkin mərhələdə qəbul etmişdir və on-

ları davamlı olaraq inkişaf etdirmişdir. Avropa Ədalət Məhkəməsi yurisdiksiyasına 

görə bu hüquqlara qəti olaraq sərbəst birləşmə və azad fikir daxildir. 

Buna baxmayaraq, “formalı vətəndaşlar” olan Avropanın çoxlu hərbi xidmətçi-

ləri bu cür tanınmış fundamental hüquqlardan müxtəlif yollarla məhrum edilmişlər: 

bir çox NATO və AB üzv ölkələri prinsipcə öz hərbi qulluqçularının yuxarıda gös-

tərilən fundamental hüquqlarından faydalanmağın qarşısını alırlar.  Başqa hallarda, 

Avropa hüquq sistemləri, hərbi qulluqçuları ümumi istisnalarla təmin edirlər və ya 

bu cür təlimatları ayrı-ayrı ölkələrin ixtiyarına buraxırlar. Formada olan hərbi qul-

luqçular, öz maraqlarını dövlət təsisatları qarşısında ifadə etmək üçün öz birlikləri-

ni yaratmaq hüququndan məhrum olduqlarına görə narahatdırlar. 

 2002 –ci ilin Sentyabrında Avropa Şurasının Parlamentlər- arası Assambleyası  

silahlı qüvvələrin peşəkar heyətinin üzvlərinin birləşmə hüququ  haqda tövsiyələr 

 

151

qəbul etmişdir

130

. Orada deyilirdi ki, bir çox ölkələrdə çağırışın ləğv edilməsi ilə, 

ordunun şəxsi heyəti, işverəni Müdafiə Nazirliyi olan “adi” işçilərə çevrilir.Ona gö-

rə də, İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının və Avropa Sosial Nizamna-

məsinin işçilər üçün müəyyən etdiyi hüquqlar onlara da tamamilə şamil edilir. Töv-

siyələr tətil etmək hüquqlarının yasaq olduğunu qəbul etdi, amma spesifik olaraq 

onların maaşla və iş şəraiti ilə bağlı məsələlərdə danışıqlar aparmasına və qanuni 

siyasi partiyalara üzv olmasına hüquqları olduğunu xatırlatdı. O, həmçinin, hərbçi-

lərin fərdi əmək mübahisələri və başqa xidməti mübahisələri olduğu halda müraciət 

etməsi üçün Ombudsman idarısinin təsis edilməsini təklif etdi.  

Bu gün, öz həyatlarını təhlükə altında qoyan hərbi qulluqçulardan dünyanın hər 

yerində yaşayan həmvətənlilərinin hüquq və azadlıqlarını qorumaq və müdafiə et-

mək tələb olunur. Əvəzində, ona görə də, silahlı qüvvələrdə mülki hüquqlar onların 

hərbi mükəlləfiyyətinin imkan verdiyi məhdudiyyətlərə qədər uzana bilər. 

Bu kontekstdə, Hərbi Assosiyasiyalar üzrə Avropa Təşkilatı EUROMİL

131

 

Avropa Birliyi və NATO- ya müqabil, özünün bütün qulluqçularının sosial hüquq-

larını müdafiə etmək məqsədlərini elan etmişdir. Bu həmçinin NATO və AB-ə gir-

mək prosesində olan ölkələrə və Rusiya və Ukraynaya da aidddir. EUROMİL indi 

21 ölkədən 33 Assosiyasiyanı birləşdirir. O, indi çoxmillətliliklə bağlı stolüstü ki-

tab hazırlayır və ümumi Avropa hərbi qanununa düşə biləcək əsas maddələrin  si-

yahısını toplayır. Digər layihə isə birgə hərbi və polis missiyalarının imkanlarını və 

problemlərini araşdırır.  

EUROMİL-in bütün üzvləri azadlığın demokratiyada məhdudluğunu qəbul et-

mirlər. Hər bir qulluqçu bilir ki, hüquqlar həm də öhdəliklər deməkdir. Bir tərəf-

dən, EUROMİL tətil etməkdə israrlıdır,digər tərəfdən,o, bütün qulluqçulara birgə 

məsuliyyəti, qərar- vermə zamanı birgə iştirakı və eyni vaxtda fikir bildirməyi xa-

tırladır. Onların işi,xüsusilə keçmiş kommunist ölkələrində, çağırışçılara qarşı  ya 

onların komandirləri tərəfindən, ya da yeni gələn əsgərlərə qarşı edilən qəddarlıq-

larla bağlı pis rəftar hesabatları ilə böyük vüsət aldı. 

Fundamental Hüquqlar üzrə AB Nizamnaməsinin məqsədi Birlikdə mövcud 

olan bütün fundamental hüquqları toplamaq və beləliklə onları daha da şəffaf et-

mək idi.  AB-nin özünün yazılı surətdə hazırlanmış fundamental hüquqlardan iba-

rət kataloqu yox idi. Lakin, Avropa Ədalət Məhkəməsi artıq ilkin mərhələdə birlik 

səviyyəsində fundamental hüquqların mövcudluğunu tanımışdır və o zamandan bə-

                                                            

130

 Chapter 25, ‘Promoting Democratic Values Within the Security Sector’ in Hans Born, Philipp H. 

Fluri and Anders Johnsson (eds.), Parliamentary Oversight of the Security Sector: Principles, 

Mechanisms and Practices, Geneva: DCAF & IPU, 2003, p.149-158. Kitabcanı buradan əldə 

etmək olar: http://www.dcaf.ch/oversight/proj_english.cfm?navsub1=12&navsub2=3&nav1=3 

131

 ‘Social Policy for Servicemen in Europe’, Euromil Publication, No.1, Brussels 2001. EUROMIL 

özünün 2000-2004 Hesabatlılıq Hesabatını və strateji sənədini 15 Oktyabr 2004 ilində Budapeştdə öz 

Konqresinə təqdim etmişdir

. 

 

152

ri hətta davamlı olaraq onları inkişaf etdirmişdir. Özünün yurisdiksiyasına,o, bəra-

bərlilik hüququnu, birləşmə azadlıqlarını, din və inanc azadlığını, şəxsi həyatın qo-

runmasını, mülkiyyət hüququnu,sərbəst sənət seçimini, ailə həyatına hörmət, rəqa-

bətlilik prinsipini, yaşayış yerinin bölünməzliyi, ifadə azadlığı, həmçinin, resursla-

rın təminat hüququnu daxil etmişdir. Əlavə olaraq, 6 –cı Maddənin, 2-ci Paraqra-

fında nəzərdə tutulur ki, AB İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının

132

 təmi-

nat verdiyi fundamental hüquqları AB yerinə yetirməyə məsuldur. 

Buraya yaşamaq hüququ, şəxsin azadlığı, bütövlüyü və  təhlükəsizliyi, özəl və 

ailə  həyatına hörmət hüququ, fikir azadlığına və vicdan azadlığına hörmət, ifadə 

azadlığı  və birləşmə hüququ və  həmçinin, işgəncə,qul  əməyi və  məcburi  əməyin 

qadağan edilməsi daxildir. Digər tərəfdən, bu fundamental hüquqlar məhdudiyyət-

siz tətbiq olunmur və onlara müəyyən məhdudiyyətlər qoyulur. 

 

a)  Nizamnamənin formalaşdırılması 

 

Köln-də keçirilən Avropa Şurası o fikirdə idi ki,fundamental hüquqların 

ilkin nizamnaməsi müstəqil orqan tərəfindən ətraflı hazırlanmalı və spesi-

fik olaraq bu məqsədlə Konvensiya təsis edilməlidir. Bu orqana dövlət və 

hökümət başçılarının,Avropa Komissiyası prezidentinin nümayəndələri və 

həmçinin,Avropa Parlamentinin və milli parlamentlərin üzvləri daxildirlər. 

Konvensiyanın prezidenti keçmiş Federal Almaniya prezidenti Roman 

Herzoq olmuşdur. 

 

b)  Vacıb Fundamental Hüquqlar 

 

Fundamental Hüquqlar üzrə AB Nizamnaməsi və İnsan Hüquqları üzrə 

Avropa Konvensiyası AB və imza tərəfi olan ölkələrin vətəndaşlarına fun-

damental və insan hüquqları təminatı verir . Nizamnamənin 52-ci Maddəsi 

və 3-cü Paraqrafına görə, Nizamnamənin fundamental hüquqları İnsan Hü-

quqları üzrə Avropa Konvensiyasının verdiyi insan hüquqları və azadlıqları ilə 

eyni məna daşıyır və tətbiq dairəsi də eynidir. Nizamnamədən çıxan hüquqlar 

və Konvensiyanın hüquqları uyğun gəlir. Yuxarıda deyilən fundamental və in-

san hüquqlarına əlavə olaraq, Nizamnaməyə vətəndaşların hüquqları,azadlıqla-

rı, bərabərlik hüquqları,prosedur hüquqları  və  həmçinin,fundamental iqtisadi 

                                                            

132

 

İnsan Hüquqlarının və Fundamental Azadlıqların Qorunması üzrə Avropa Konvensiyası 1950-ci 

ildə Romada imzalanmışdır.  İmza atan ölkələr Avropa Şurasının üzv ölkələri olmuşdur.  İnsan 

Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsi özünün Strasburqdakı iqamətgahı ilə bu Konvensiyaya riayət 

edilməsinə səlahiyyətdədir. 

 

153

və sosial hüquqları daxildir. Nizamnamə preamblua ilə başlayır və yeddi fəsil 

ilə davam edir

133

. 7-ci Fəsildəki “Ümumi Maddələr” xüsusilə fundamental so-

sial hüquqların miqyası baxımından əhəmiyyətlidir: 

 

1.  İfadə və İnformasiya Azadlığı 

 

Nizamnamənin 1- ci Maddəsinə fundamental ifadə  və informasiya azadlıqları 

daxildir. Buraya dövlət orqanlarının müdaxiləsi olmadan sərhədlərindən asılı olma-

yaraq informasiyanı almaq və yaymaq hüququ daxildir. İfadə və informasiya azad-

lığı heç bir məhdudiyyət qoyulmadan verilir,o ordan doğur ki, Nizamnamənin 11- 

ci Maddəsi bu fundamental hüquqlar üçün hec bir məhdudiyyət qoymur.  Lakin, 

Nizamnamənin 52-ci Maddəsinin ümumi şərtlərindən məhdudiyyət ortaya çıxır və 

bu bütün fundamental hüquqlara aid edilir. Nizamnamənin 52-ci Maddəsinin 1 –ci 

paraqrafına görə,11-ci Madddəyə məhdudiyyət qoyulması prinsipcə mümkündür, o 

şərtlə ki, o, qanun tərəfindən nəzərdə tutulur və o,ifadə və informasiya hüquqlarının 

əsaslarına hörmət edir. 

Əlavə olaraq bu məhdudiyyət proporsionallıq prinsipinə uyğun olmalıdır, yəni 

bu zəruri olmalıdır və Birlik tərəfindən qəbul edilən ümumi maraqların məqsədləri-

nə xidmət etməlidir və ya digərlərinin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etməlidir. 

Başqa məhdudiyyət Nizamnamənin 52-ci Maddəsinin 3-cü paraqrafından  və İnsan 

Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının 10-cu Maddəsinin 2-ci Paraqrafından çı-

xır. Bu maddələrin şərtləndirdiklərinə görə, ən azı informasiya azadlığına qoyulan 

məhdudiyyətlər sadalanan bir çox səbəblərə görə,məsələn,milli təhlükəsizlik, ərazi 

bölünməzliyi və ictimai təhlükısizlik üzündən mümkündür. 

Nizamnamənin 11-ci Maddəsində nəzərdə tutulan şərtlər İnsan Hüquqları üzrə 

Avropa Konvensiyasının  10 –cu Maddəsində nəzərdə tutulan şərtlərlə müqayisədə 

hərbi və polis heyəti üçün heç bir irəliləyiş vəd etmir. Hətta məsələnin məğzi üzrə 

məhdudiyyət o zaman mümkündür ki,proporsionallığa hörmət edilir, İnsan Hüquq-

ları üzrə Avropa Konvensiyasının daxilində olduğu kimi, uyğun fundamental hü-

quqlara bərabər hüquqlar 52-ci Maddənin 3-cü Paraqrafına isnad edilərək alınır. 

Nizamnamənin 11-ci Maddəsini yeganə yeni şərti informasiya azadlığının funda-

mental hüquqlar siyahısına daxil edilməsidir. 

 

2.  Toplaşma və Birləşmə Azadlığı 

 

Nizamnamənin 12-ci Maddəsi toplaşma və birləşmə azadlığına isnad edir. O hər 

kəsin başqaları ilə dinc yolla azad toplaşma hüququnun olduğunu və bunu istənilən 

                                                            

133

 Konstitusiyada maddələr yenidən nömrələnib və Maddə11 və 12  MaddəII-71 və II-72 olub. 

 

154

səviyyədə, özəlliklə siyasi, həmkarlar və ictimai məsələlərdə etməyə hüququ oldu-

ğunu şərtləndirir. Bu Maddə, həmçinin, belə adlandırılan birləşmə hüququnu da tə-

min edir.  Bu maddənin dilinə uyğun olaraq toplaşma və birləşmə azadlıqlarına 

məhdudiyyətsiz təminat verilir. Uzun müzakirələrdən sonra, fundamental məsələ 

olan, yəni Avropa sosial qanunvericiliyi silahlı qüvvələrin şəxsi heyətinə də şamil 

edilirmi sualı, son zamanlar Avropa Ədalət Məhkəməsi tərəfindən həll olunmuş-

dur. Və qəbul edilən qərara görə silahlı qüvvələrin üzvləri Avropa sosial qanunve-

riciliyinə görə işçi sayılır və ona görə də istisna edilmir. İndi ortaya çıxan sual Ni-

zamnamənin 12-ci Maddəsinin qulluqçulara tətbiq edilməsidir. 

Nizamnamənin 52-ci Maddəsinə görə onların toplaşma və birləşmə azadlıqları 

məhduddur,orada  şərtləndirilir ki, Nizamnamənin fundamental hüquqlarına qoyu-

lan məhdudiyyətlər qanun əsasında olmalıdır, proporsionallığa hörmət edilməli və 

İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının müəyyən etdiyi məhdudiyyət çərçi-

vəsində qalmalıdır.  İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının 11-ci maddəsi 

silahlı qüvvələrin, polisin və hökümətin üzvləri üçün dəqiq məhdudiyyətlər qoyur, 

lakin AB geniş qoruma tədbirləri təklif etməkdə sərbəstdir. EUROMİL o nəticəyə 

gəlir ki, Nizamnamənin 12-ci Maddəsinin müddəaları artıq  İnsan Hüquqları üzrə 

Avropa Konvensiyasının mövcud olan müddəaları ilə müqayisədə hec bir irəliləyiş 

vəd etmir. Bu hüquqlarla bağlı, hərbi kadrları başqa  şəxslərlə  bərabər vəziyyətə 

qoymaq üçün, EUROMİL Nizamnamənin 12-ci Maddəsinə düzəliş təklif etmişdir. 

Məhdudiyyətin, dövlət funksiyalarının işləməsi üçün mütləq olduğu zaman tətbiq edil-

məsini şərtləndirən mətn forması seçilə bilər. Buna baxmayaraq, EUROMİL yaxşı başa 

düşürdü ki, polis və ordunun xidməti təbiətindən meydana gələn  spesifik şərtlər nəzərə 

alınmalıdır, özəlliklə hərbi operativ məsələlərin kontekstində tətil etmək hüququ və bir-

ləşmə hüququ. Əvvəllər müzakirə etdiyimiz Polis Etikası üzrə Avropa Kodeksi ,bu 

problemə pozitiv yanaşaraq 31 –ci paraqrafda bəyan edir: “Polis işçiləri başqa vətən-

daşlar kimi bir qayda olaraq eyni mülki və siyasi hüquqlardan istifadə edirlər. Məhdu-

diyyətlər... o zaman edilər ki, polisin demokratik cəmiyyətdə  funksiyalarını yerinə ye-

tirməsi üçün onlara ehtiyac duyulsun...” 

 

3.  Fundamental Hüquqlara Məhdudiyyətlər 

 

Nizamnamənin 52-ci Maddəsi üfiqi maddə adlanır və o, fundamental hüquqların 

məhdudiyyəti ilə bağlı şərtləri əhatə edir. Bu maddə geniş şəkildə göstərilir, və pro-

porsionallıq prinsiplərindən və hüquq və azadlıqların əsaslarını qorumaqdan başqa 

o bu məhdudiyyətlərə heç bir spesifik limit qoymur. O,  ölkədaxili hüquqi düzəlişlərə 

və “praktika”-lara da isnad edir və onların da  hüquqi baxımdan mənasını düzgün ola-

raq müəyyən etmək çox çətindir və üzv ölkələrin hər birində də fərqlidir. Ona görə də, 

öncədən nəzərə almaq lazımdır ki, bu maddə fundamental hüquqların standard tətbiqi-

 

155

nə təminat vermir.Gözləmək lazımdır ki, ümumiyyətlə ölkə məhkəmələrinin və həmçi-

nin, Avropa Ədalət Məhkəməsi və Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin yurisdiksi-

yaları bu məsələ ilə bağlı inkişaf edəcək və edəcəksə necə. 

Yadda saxlamaq lazımdır ki, digər tərəfdən, Fundamental Hüquqlar üzrə Ni-

zamnamə  Avropa Birliyinin vətəndaşları  və  təsisatları arasında münasibətlərdə 

maraqlıdır və Birlik qanunlarının tətbiq olunma zonasını genişləndirmir. Birləşmiş 

Krallığın tələbi ilə bu yanaşma Nizamnamənin 51-ci və 52-ci üfiqi maddələrinin 

mətnində vurğulanmış və AB Konstitusiyasının  II-111 və II-112 maddələrinə çev-

rilmişdir. Hərbi qulluqçuların durumu ilə bağlı Birlik qanunvericiliyinin qəbul edil-

məsi ehtimal olunmasa da, onların qorunması əsas etibarı ilə milli hökümətlərin və 

parlamentlərin işi olaraq qalacaqdır.   

 

Siyasi Rəhbərlik 

 

Təhlükısizlik sektoru islahatına ancaq siyasi rəhbərlik tərəfindən ilham verilə bilər 

və aparıla bilər

134

. Zərurət zamanı, bu ardıcıl process olmalı, çünki bu güc münasibətlə-

rinə təsir edir,xüsusilə də təhlükəsizlik sektorunun vətəndaş cəmiyyətinə nəzarət etmək 

rolu olduqda. Bu rol o zaman qüvvədən düşür ki,, dövlətin stabilliyinin təmin olunma-

sına əminlik yaranır və dəyişiklik dinc proses nəticəsində baş verir. 

Kolonial idarə və ya kommunist hökmranlığından müstəqilliyə qovuşan ölkələ-

rin ilk illərində, ordu və polis çox vaxt dövləti müasirləşdirən müsbət imicə sahib 

olur. Gözlənilən sürətli inkişaf baş vermədikdə və ordu siyasət üzərində hədsiz nü-

fuz saxladıqda həmən imic pozulur. Qərb ölkələrində və əsasən də əməkdaşlığı in-

kişaf etdirən ölkələrdə təhlükəsizlik ilə inkişaf arasında əlaqənin olduğu haqqında 

fikir getdikcə artır: təhlükəsizlik olmadan inkişaf üçün göstərilən köməyin çoxu iti-

rilə bilər. Nəticədə, spefisik ölkə  və bölgələr üzrə uzlaşmış yanaşma hazırlamaq 

məqsədilə xaric işlər nazirliyi,inkişaf əməkdaşlığı və müdafiə nazirlikləri arasında 

koordinasiya yeni forma alır. Bu yeni ortaya çıxan mövqe, insan hüquqlarına hör-

mət və korrupsiyanın azaldılması üzərində qurulmuş “yaxşı idarəçilik” tələbləri ilə 

əl-ələ getmişdir. Avropada, AB-i namizəd ölkələrdən tələb etdi ki,Avropa modellə-

rini özlərinin strukturlarına davamlı olaraq daxil etsinlər. Həmçinin,NATO davamlı 

olaraq vurğulayır ki, NATO ilə  əməkdaşlıq və ittifaqa üzvlük paylaşan dəyərlər 

üzərində qurulmalıdır. Cənubi  Şərqi Avropa üçün Stabillik Paktı ATƏT-in spon-

sorluğu ilə bölgə ölkələrini Avropanın və Avro-Atlantik məkanın təsisatlarına in-

teqrasiya olmaları üçün kömək etmək məqsədilə “Təhlükəsizlik məsələləri üzrə İş 

Masası” qurmuşdur. Masanın gündəliyinə  sərhəd təhlükəsizliyi və atıci silahların 

                                                            

134

 

Dr Theodor H. Winkler, ‘Managing Change: The Reform and Democratic Control of the Security 

Sector and International Order’, DCAF Occasional Paper No. 1, Geneva, October 2002, p.10. 

 

156

qanunsuz qaçaqmalçılığı  və həmçinin,təhlükəsizlik qüvvələrinin islahatı da daxil-

dir. AB-nin Afrika, Karib və Sakit okean hövzəsi ölkələri ilə 23 İyun 2000-ci ildə 

Kotonu-da  bağladığı  Tərəfdaşlıq Sazişi bundan öncəki  Lome Konvensiyasından 

fərqli olaraq daha çox inkişafın siyasi tərəfinə yönəlmişdir. Yeni saziş inkişafla 

münaqişələrin həlli arasında aydın əlaqə qurmuşdur. 2001 –ci ilin Aprelində AB-i 

Vahid xarici və  Təhlükəsizlik Siyasəti kontekstində bu məsələ ilə  məşğul olmaq 

üçün bəyannamə  qəbul etdi. Əlavədə, Avropa Komissiyası, təhlükəsizlik sektoru 

sahəsində polis xidmətlərinin təkmilləşdirilməsinə kömək, strukturların dəyişməsi-

nə,tərksilah və silahları yaymamağa təşviq və bütün təhlükəsizlik sektoru üçün in-

san hüquqları təlimlərinə dəstək verən getdikcə artan surətdə fəal rol oynamaq  öh-

dəliyi götürdü

135

.  

 

Mülki Təsiri necə Təşviq Etməli 

 

Bu yazının məqsədi, təkcə təhlükəsizlik sektoru islahatının müdafiə nazirliyi və 

başqa güc işlətmək iqtidarında olan xidmətlər üzərində parlament nəzarətindən iba-

rət olduğunu nümayiş etdirmək deyil. Burada məqsəd daha da uzağa gedir. Məqsəd 

onların cəmiyyətdə yeri və cəmiyyətin onlara təsir yollarıdır.  Demokratiyanın əsil 

hədəfi aşağıdan- yuxarı və yuxarıdan- aşağı prosesləri qarşılamaqdır və onlar mü-

dafiə və təhlükəsizlik sahəsində həyati maraqları və onları qorumaq yolları haqqın-

da milli konsensusu gücləndirməklə birləşirlər. 

Demokratiyanın bir prinsipi də hökümətin öhdəliyi çərçivəsində siyasətin üstün-

lüyüdür, yəni aşkarlamaq,izah etmək və  əsaslandırmaqdır. Ölkənin məqsədləri ilə 

bağlı şəffaflıq və sağlam müzakirə olmasa müdafiə nazirliyi xalq dəstəyinə arxala-

na bilməz.  Bu hətta indiki şərtlərdə daha da doğrudur,çünki belə halda ölkənin qa-

biliyyətləri üçün sayca nəyə ehtiyac olduğunun müəyyən edilməsində daha da çə-

tinliklər yaranır.  Biz aparıcı rolu qorxu oynayan müdafiə  səylərindən,qabiliyyət 

üzərində qurulmuş müdafiə  səylərinə keçdiyinin şahidi  oluruq, ancaq təəssüf 

ki,terrorizmin peyda olması çox ehtiyac duyulan qabiliyyətləri dəyişmişdir. Ordu-

nun şəbəkə mərkəzli müharibə aparmaq bacarığına doğru transformasiyası onun bir 

çox möcüzələrinin itirilməsinə gətirdi və İraq müharibəsi təcrübəsi ayağın yerdə ol-

masının vacib qiymətini göstərdi. 

Bütün NATO və AB ölkələrində, demokratik mülki hakimiyyət ehtiyacı geniş 

qəbul edilmişdir, lakin praktiki is mühüm dərəcədə dəyişir.  Ən yaxşı təcrübələrin 

ümumiləşmiş icmalını daha spesifik etmək üçün aşağıdakı tövsiyələr edilmişdir: 

 

                                                            

135

 Jane Chanaa, ‘Security Sector Reform: Issues, Challenges and Prospects’, Adelphi Papers, No. 

344, Oxford: OUP for IISS, June 2002, p.19, 23-24. 

 

157

• 

Dövlət başçısı,hökümət,parlament və silahlı qüvvələr  ara-

sında həm dinc zamanda,həm də müharibəyə keçid dönəmində haki-

miyyət,komanda və tabeçiliyin bölünməsi ilə bağlı münasibətləri ay-

dınlaşdıran hüquqi və konstitusional mexanizmlər; uyğun təsisatların 

rollarının və həmçinin, silahlı qüvvələrin status və hüquqlarının müəy-

yən edilməsi; 

• 

Təhlükəsizlik siyasətinin xarici siyasətin tərkib hissəsi ol-

masını  qəbul edərək,xarici və  təhlükəsizlik siyasəti üzrə  qərar verən 

strukturlar və proseslər arasında koordinasiya.  Bu hal,iki hökümət ida-

rəsi arasında yaxın koordinasiya və siyasi qərarların izah edilməsi və 

müdafiə edilməsi məsələsində birgə mövqe tələb edir. Bunu təmin et-

mək üçün ən yaxşı yol, işçi səviyyəsindən başqa Hökümətin mövqeyi-

ni hazırlamaq üçün kabinetin alt-komitəsinin periodik görüşlərini təşkil 

etməkdir. Bu cür rüşeym halında olan Milli Təhlükəsizlik  Şurasında 

həll edilməli məsələlər arasında, çoxtərəfli təşkilatlarla (BMT, ATƏT, 

NATO,AB) bağlı mövqe və konkret sülhü dəstəkləyən missiyalarda iş-

tirakdır. Müdafiə Nazirlikləri belə missiyaların nə  qədər yararlı oldu-

ğuna baxdıqları halda Xarici İşlər Nazirlikləri daha çox vəd verməyə 

meyllidirlər. Müdafiə nazirlikləri xidmətdə olan şəxsi heyət üçün mə-

suliyyət daşıyır, əməliyyatın uğur qazanması, dayanıqlığı və nəticələri 

ilə bağlı daha sərt fikir bildirir. Digər tərəfdən,onlar parlamenti inan-

dırmalıdırlar ki, ortaya çıxacaq risklər,  əməliyyatın sülhü və  təhlükə-

sizliyi bərpa etmək  zərurətinə görə, qəbul ediləndir. 

• 

 Müdafiə nazirliyində siyasi rəhbərliyin tam üstün olması; 

ordunun, parlamentin demokratik yolla seçilmiş üzvlərinə hesabatlı ol-

ması. Bu o deməkdir ki, ordunun siyasi qərar verməkdə heç bir rolu 

yoxdur. Onların peşəkar məsləhətləri diqqətlə nəzərə alınmalıdır və na-

zirlik kicik işlərə qoşulmalı deyil. Bu, nazirliyin daxilində tez –tez həm 

hərbçilərin,həm də mülkilərin iştirakı ilə strukturlaşmış görüşlərin ke-

çirilməsini tələb edir. Bu cür görüşlərdə  qərarların verilməsi həmişə 

zəruridir və müdafiə naziri qərar vermək üçün əlavə vaxt  istəyə bilər. 

Ən mühümü,son qərar hamıya aydındır və bütün maraqlı  tərəflər uy-

ğun surətdə müzakirələrdə iştirak edib. 

• 

Ordunu cavabdehliyə çağırmaq metodları  və funksiyaları 

ilə  təlim keçmiş parlament üzvlərinin müstəqil parlament nəzarəti. 

Adətən,müdafiə məsələləri üzrə danışman olan zaman bir neçə səs qa-

zanırsan, lakin küçədəki vəziyyətdən və mütəşəkkil cinayətdən narahat 

olan adi vətəndaş üçün bu məsələnin artan vacibliyi zaman keçdikcə 

onu da dəyişə bilər. Parlamentarlar öz təcrübələrini çoxtərəfli təşkilat-

 

158

ların( NATO, QAB,ATƏT) toplantılarında artira bilərlər, amma onlar 

da sözün sərt formasında demokratik nəzarət həyata keçirmirlər, lakin 

onların konsensus-qurmaq rolları çöx əhəmiyyətlidir; 

• 

Müdafiə nazirliyində    çalışan mülki qulluqçuların sayına  

sərt qayda yoxdur.Soyuq müharibə zamanı,hərbçilər hədsiz dərəcədə 

çoxlu vəzifələr tutmuşdular ki, səfərbərlik dövründə bu adamlara ehti-

yat birliklərə keçməyə imkan verilsin. Peşəkar orduda bu arqumetlər 

çətin ki, rol oynasın. Bu mənada, maliyyə baxımından yanaşdıqda mül-

kilərə üstünlük verilir,çünki hərbçiləri saxlamaq həm bahalıdır, həm də 

onlar tez əməkli olurlar.  Mülki qulluqçuların vacib olduğu funksiyalar 

ümumi siyasətlə (Baş Qərargahdan fərqli) və maliyyə nəzarəti ilə bağ-

lıdır. Onlar öz hərbi həmkarları ilə birlikdə, alqı-satqı və kadrlar idarə-

sində rol oynamalıdırlar və bu rol yəqin ki,artacaq, çünki alqı-satqı və 

əmək şərtləri mülki sektora yaxın praktikalardır; 

• 

Parlament üzvlərini daimi mühüm təhlükəsizlik məsələləri 

və uyğun məlumat bazası ilə məlumatlandırmaq üçün  peşəkar ekspert 

qrupunun varlığı. Çoxlu parlamentli demokratik ölkələrin parlament 

müdafiə komitələri vardır, lakin onların büdcəni yoxlama təcrübələri 

də eyni deyil.  Burada mülki təcrübəyə daha çox ehtiyac olur.Eyni hal 

avadanlıq almaq qərarlarına da aiddir, orada ekspertlər sadəcə alterna-

tiv variantların üstünlüyü haqda fikir söyləyə bilərlər. Bir sıra parla-

mentlər layihələrin maliyyə qiyməti üçün limit qoyur və ondan yuxarı 

olursa parlamentin razılığı məcburi olur.  

• 

Təhlükəsizlik məsələləri üzrə ixtisaslaşmış və özlərinin yazı-

ları və gəzet məqalələri ilə ictimai müzakirələr açan ictimaiyyət içərisində 

təhlükəsizlik siyasəti ekspertləri kadrları yaratmalı. Əksər ölkələrin  uni-

versitetlərində strateji araşdırmalar institutu və ya müstəqil fikir mərkəzlə-

ri vardır.  İngiltərədə Chatham House, RUSİ  və Kings Kollege,London; 

Fransada  İFRİ; Almaniyada Stiftung Üissenschaft und Politik; İtaliyada 

İAİ; Hollandiyada Clingendael; Belçikada İRRİ mövcud mərkəzlərin sa-

dəcə bir neçəsidir. Beynəlxalq səviyyədə Londondakı İnternational İnstitu-

te of Strategic Studies, Stokholmdakı İnternational Peace Research İnstitu-

te və Parisdəki EU İnstitute of Security Studies xatırlana bilər; 

• 

Korrupsiyanın,dələduzluq və dövlət resurslardan sui-istifa-

dənin qarşısını almaq üçün qanuni audit strukturları. Əgər gizlilik mü-

lahizələri məhdudlaşdırıcı amil kimi sübut olunursa, heç bir icra orqa-

nının özü-özünə audit ola bilməməsi şərti ilə, daxili audit üçün təlimat 

hazırlamalı. Bu funksiyalar mülkilər tərəfindən həyata keçirilməlidir; 

• 

Maraq qrupları  tərəfindən hərəkətə  gətirilən ordunun təh-

 

159

lükə qavrayışının qarşısını almaq üçün büdcələmə prosesində şəffaflıq. 

Təhcizat qərarları ilə bağlı üstünlük verilən ssenarilər ayri yazıda mü-

zakirə olunur. Burada ümumi fikir o olmalıdır ki, ordu təhlükəni diq-

qətlə qiymətləndirməlidir, lakin resursları ayırmaq üçün fikir yürütmək 

və məsuliyyəti öz üzərinə götürmək siyasi rəhbərliyin işidir. Onlar mü-

dafiənin ehtiyacları ilə digər hökümət öhdəlikləri arasında tarazlıq ya-

ratmalı və onların NATO və Avropa Birliyindəki müttəfiqlərinin və tə-

rəfdaşlarının töhvələri ilə tutuşdurmalıdırlar; 

• 

Ordunun demokratik cəmiyyətdə rolu, o cümlədən, insan 

hüquqlarına hörmət haqqında silahlı qüvvələrdə  təhsil və  təlim. Bu 

dövlətlər- arası münaqişələrdə davranış məsələlərini əhatə edən Cenev-

rə Konvensiyalarından da uzağa gedir və şəxsi heyətin sülhü dəstəklə-

yən  əməliyyatlarda davranışını ehtiva edir.Qaret Evansın (Gareth 

Evans) sözlərinə görə, bu gün dövlətlərin öhdəliyinə qorumaq məsuliy-

yəti, sonra bölünmüş məsuliyyətlər olan qarşısını almaq,cavab vermək 

və yenidən qurmaq daxildir

136

.  İnsan hüquqları  məsələsi təkcə ordu 

üçün yox mühüm sayılmır,həmçinin polis və diqər təhlükəsizlik xid-

mətləri üçün də mühüm sayılır və onlar əhali ilə təmasda ordudan daha 

çox olurlar; 

• 

Təsis edilmiş davranış standardlarını  və intizamı  həyata 

keçirən və şikayət prosedurlarına imkan verən ədalətli və təsirli hüquq 

sistemi.  Əsgər “formada olan vətəndaşa” çevrildiyi halda mülki qay-

dalar nə qədər mümkünsə, bir o qədər çox tətbiq edilməlidir. Hərbi in-

tizamın öz qaydaları və həyata keçirmə prosedurları var, lakin kriminal 

prosedurlar maksimim dərəcədə mülki hüququn maddələrinə uyğun 

aparılmalıdır

137

. Çoxlu sayda ölkələr şikayətlərə baxmaq üçün müstəqil 

Ombudsmanlıq yaratmışdır. Keçid variant, hərbi Baş Müfəttiş- dir və 

o,öz hesabatını parlamentə təqdim edir. 

• 

Açıq müzakirələr öz –özünə yaranmır və vətəndaş cəmiy-

                                                            

136

 ‘

The Responsibility to Protect’, Report of the International Commission on Intervention and State 

Sovereignty, December 2001. Available at: http://www.iciss.ca/pdf/Commission-Report.pdf. See 

also ‘A More Secure World: Our Shared Responsibility’, Report of the Secretary General’s 

High-Level Panel on Threats, Challenges and Change, December 1, 2004. Available at: 

http://www.un.org/secureworld/report2.pdf 

 

137

 Niderlandiyada hərbçilər tərəfindən törədilən bütün criminal pozuntular adi mülki məhkəmə 

tərəfindən aparılır və hərbi ekspert orada işrirak edir. 

 

160

yətinin firkirləri ilə zənginləşdirilməlidir. Dinləmələr o zaman gözəldir 

ki, onlar ciddi şərhlər və alternativ variantlar ortaya qoymaq üçün təş-

kil olunur.Müzakirələr,hökümət və qeyri –hökümət təşkilatlarının məs-

ləhətçi rəylər ortaya qoyması tapşırıqları üzərində qurula bilər. Onlar 

çap olunur və daha əsaslanmış müzakirələr üçün əsas yaradır. Bu kon-

teksdə,Niderlandiya şərh və məsləhətdən ibarət iki mexanizm hazırla-

mışdır. Birinci yerdə, hər bir qanunvericilik layihəsi Kabinet tərəfindən 

bəyənildikdən sonra Dövlət Şurasına təqdim edilir və o da öz növbə-

sində  dəyişikliklərə apara bilən və ya hətta mənfi rəydən ibarət olan 

tövsiyələri təşkil edən hesabatı  təqdim etməyə  məsuldur. Kabinetin 

parlamentə qanun təklif etmək hüququ vardır,lakin nəyə görə Dövlət 

Şurasının məsləhətlərini yerinə yetirmədiyini izah etməlidir. İkinci me-

xanizm, Hökümət Siyasəti üzrə Elmi Şuranın və Beynəlxalq Məsələlər 

üzrə  Məsləhət  Şurasının funksiyaları üzərinə düşür.Hər ikisi uzun 

müddətli məsələlər üzrə  məsləhətlərdə istifadə olunur. Onların hesa-

batları ictimaiyyətə açıqlanır, Kabinet onlara cavab verməlidir və onun 

mövqeyi parlamentin uyğun komitəsində və ya parlamentin ümumi ic-

lasında müzakirə edilə bilər. 

• 

Daha çox şəffaflıq,daha çox müzakirə və hökümət içində ida-

rələr-arası daha çox koordinasiya. Xaric üçün hökümət bir səslə danışma-

lıdır,lakin edilən çıxışın məzmunu ilə bağlı, xüsusilə də federal sistemlər-

də, konsensus əldə etmək çox da asan olmayacaq. Birinci ehtiyac birləş-

mədir: necə ayrı-ayrı idarələrin mülahizələri hamının dəstəklədiyi   vahid, 

mənalı bir şəklə salına bilər və onun üzərində də konkret siyasət qurmaq 

olar. Hər kəs uzun müddət nüfuz üstündə gedən və həll olunmayan və ya 

sakitləşdirici qiymətləmdirmələrə aparan mübahislərdən xəbərdardır, çün-

ki hər kəs öz seçimini qorumağa çalışır. Ona görə də idarələr arası məsu-

liyyətlərin aydınlaşdırılması və kimin son qərarı verməsini və o qərara mə-

suliyyət daşımasının müəyyən edilməsi tələb olunur; 

• 

Milli təhlükəsizlik və başqa hərbi məsələlər üzrə əsas qərarlar 

alınmazdan öncə açıq və əsaslanmış milli müzakirələr. Bunları irəli apar-

maq üçün ən yaxşı yol milli maraqları, beynəlxalq öhdəlikləri, məqsədləri 

və bunları həyata keçirmək üçün lazım olan bacarıqları əhatə edən geniş 

tərtibli hökümət sənədi (White Paper)dərc etmək lazımdır. Parlamentin 

müdafiə komitəsi ekspertlərin və qeyri-hökümət təşkilatlarının dinləməsini 

təşkil etməlidir. Komitənin işçiləri, edilən təkliflərin və qaldırılacaq müba-

hisəli məsələlərin ilkin analizini etməlidir. Qəzetlər, radio və televiziya bu 

cür sualları əldə etmək üçün gecikməzlər; 

• 

Milli sərhədlərdən kənara qoşun göndərilməsi parlamentin 

 

161

geniş razılığı  əsasında olmalıdır. Bu artıq bir çox ölkələrdə,o cümlə-

dən, Almaniya və Niderlandiyada qaydaya çevrilmişdir.Niderlandiya 

halında təlimat formasında qərar vermək üçün kriteriyalardan ibarət 

geniş siyahı hazırlanmışdır. Əslində bu, hər hansı bir münaqişənin həlli 

zamanı, burada başqalarının iştirakı, göndərilən qüvvələrin uğur  şan-

sları və orada ehtimal olunan qalma müddəti Niderlandiyanın maraqla-

rına aiddir; 

• 

Parlamentlə məsləhətləşmələr üçün vaxt qıtlığı ola bilər ar-

qumentlərinin məntiqi yoxdur. Bu hal hər hansı bir ölkədə inqilab baş 

verirsə və ya xaos baş alıb gedirsə,vətəndaşların evakuasiyası zamanı 

tətbiq edilir və bu istisna hamı tərərfindən qəbul edilər və əsaslandırı-

lar. Digər tərəfdən, bu hallarda parlament rəhbərliyi ilə təcili məsləhət-

ləşmələr aparıla bilər. Digər hallar üçün,qərar yüksək dərəcədə siyasi 

məsələ ola bilir və parlament təsdiqi tələb edər.Bütün bunlar parlamen-

tarların şəxsi heyəti gözləyən risklərə və onların təhlükəsizliyinə diqqət 

verməsi baxımından çox zəruridir.Hökümətlər sonra əməliyytaların nə-

yə görə vacib olduğunu  və risklərin ehtiyaclara proporsional olmadığı-

nı izah etməlidirlər. Parlamentlər də öyrəşəcəklər ki,ordu dəqiq olaraq 

ona görə göndərilib ki, orada risklər vardır. Yoxsa, onda problem baş-

qa yollarla həll oluna bilərdi; 

• 

Ordunun cəmiyyətdə rolunun depolitizasiya edilməsi və 

həmçinin, peşəkar hərbi işlərə minimum siyasi müdaxilə. Bu məsələ-

nin bir necə  tərəfi vardır.  Əvvəllər izah edildiyi kimi,ordunun işi hər 

hansı regimin stabilliyinə xidmət etmək deyildir. Eynilə, biz həm də si-

yasi hakimiyyətin orduda hər kicik addıma müdaxilsini də rədd edirik. 

Bu arqumentlər  ordunun şəxsi heyətinin siyasi partiyaların və ya xid-

mət təşkilatlarının üzvü olmasına imkan verirmi? Biz EUROMİLİ-in 

bütün vətəndaşların, o cümlədən, formada olanların fundamental hü-

quqlarını tanımaq arqumentlərini gördük. Onların arqumenti var. Prak-

tiki olaraq, bu hüquqların tanınması həmən ölkədə yetişmiş demokrati-

yanın funksiyası, ordunun hakimiyyəti götürmək riskinin və ya hökü-

mətə hədsiz təzyiqinin aradan qaldırılması ehtimalı ola bilər. Aydındır 

ki, ordu heyətinin tətil etmək hüququ olmalı deyil,lakin onların öz xid-

məti vəziyyətlərinin başqa cəhətlərini nizamlı surətdə qaldırmağa hü-

quqları olmalıdır. Bu istiqamətdə təzyiq ancaq mülki cəmiyyət tərəfin-

dən gələ bilər; 

• 

Mülki cəmiyyət də gobud ola bilər.Cəmiyyət,müxtəlif və ya 

hətta münaqişəli sosial və siyasi hərəkət tərzini dəstəkləyən çoxlu rənga-

 

162

rəng elementlərdən ibarətdır

138

. Cənubi Afrikada biz əhəmiyyətli milli ba-

rışıq prosesinin şahidi olduq, üzücüdür ki, bu hal müharibə nəticəsində da-

ğılmış çoxlu ölkələrdə baş vermir. Bosniyada islahatlar Müsəlman-Xorvat 

Federasiyası ilə Srbska Respublikası arasında sabit çəkindirmə münasibət-

ləri yaratmaq səyləri ilə şərtlənir və məhdudlaşır. Bu üç etnik qrupun təh-

lükəsizlik sektorunu təşkil edən elementlər arasında dialoq və mübadilə az 

və ya hec səviyyəsindədir.  Əsas düşmənin daxildə olması haqda hisslər 

qaldıqca,birgə yaşayış problemli olaraq qalacaqdır. Yeganə ümid yeri cə-

miyyət səviyyəsində siyasi yaxınlığın olmasındadır,  belə olarsa münasi-

bətlərdə hərbi amilin mühümlüyü yavaş-yavaş azalar.