1 Willem F. van Eekelen

. 

 

 

 

171

Təhlükəsizlik Sektoru Nədən Təşkil Olunur? 

 

Silahlı qüvvələr,polis və kəşfiyyat xidmətləri kimi Qərbin təhlükəsizlik subyek-

tlərinə dar baxış digər ölkələrdəki təhlükəsizlik subyektlərinin bütöv rəngarəngliyi-

ni əks etdirmir. Afrikada prezident qvardiyası və könüllü hərbi qüvvələr adi haldır; 

dövlət təhlükəsizlik strukturlarının dağılması ilə əlaqədar geniş  şəkildə özəl təhlü-

kəsizlik subyektləri yaranmaqdadır. Eynilə, Mərkəzi və  Şərqi Avropa ölkələrində 

geniş miqyaslı daxili təhlükəsizlik qüvvələri vardır və onlar çox zaman daxili işlər 

nazirliyi ilə bağlı olur və onlar ordu ilə nüfuz və say baxımından yarışda olurlar. 

Əlavə olaraq, aydındır ki, ölkənin siyasi,mədəni və sosial şərtləri altında sıx dəyiş-

miş çoxlu sayda qeyri rəsmi norma və praktikalar,bütün ölkələrdə, o cümlədən, inkişaf 

etmiş ölkələrdə,təhlükəsizlik siyasətinin idarə olunmasına təsir edir. Bu dövlətlər tərə-

findən güc işlətmək üçün səlahiyyətlər verilmiş təşkilatlar arasındakı münasibətlərə tə-

sir edən mürəkkəb təsisatlar toplusu və qarşılıqlı əlaqələrin və bu təşkilatları nizamla-

maq və təhlükəsizlik siyasəti formalaşdırmaq mandatı olan adamların törətdiyi bir sə-

bəbdir. Təhlükəsizlik sektoru aşağıdakı elementlərdən ibarətdir

142

: 

Güc işlətmək səlahiyyəti olan qüvvələr: silahlı qüvvələr,polis, yarı-hərbi qüvvə-

lər; kəşfiyyat xidmətləri( o cümlədən həm hərbi, həm də mülki); gizli xidmət; sahil 

xidməti; sərhəd qüvvələri; gömrük hakimiyyəti; və ehtiyatda olan və yerli təhlükə-

sizlik qüvvələri( mülki hərbi qüvvələr,milli qvardiya,könüllü qüvvələr və.s) 

Təhlükəsizlik idarəetmə və nəzarət orqanları: President və baş nazirlik binala-

rı,milli təhlükəsizlik məsləhət orqanları; qanunverici və qanunverici xüsusi komitə-

ləri; müdafiə nazirlikləri; xarici işlər nazirliyi; gömrük və  ənənəvi hakimiyyətlər; 

maliyyə idarəetmə orqanları(maliyyə nazirlikləri. büdcə idarələri, maliyyə auditi və 

planlaşdırma birlikləri); və mülki cəmiyyət təşkilatları (mülki gözdən keçirmə ko-

missiyaları, ictimai şikayət komissiyaları və s.) 

Ədalət və hüquq mühavizə institutları:məhkəmə; ədliyyə nazirlikləri; həbsxana-

lar; cinayət axtarışı və prokurorluq xidmətləri); adət üzərində və ənənəvi ədalət sis-

temləri.(Yerli, tayfa və klan ənənələrindən, mədəniyyət və inancdan doğan yazıl-

mamış,qeyri rəsmi normalar çox vaxt mərkəzi hökümətin təsis etdiyi yazılmış,rəs-

mi qaydalar və normalardan daha güclü və məcburi olur).  

Qanunsuz təhlükəsizlik qüvvələri: milli- azadlıq orduları; partizan dəstələri; özəl 

cangüdən birlikləri; özəl təhlükəsizlik şirkətləri; və siyasi partiya könüllüləri. Parla-

mentarlar bu təsisatların nizamlanmasına və onların praktik davranışına  geniş fir-

kir verməlidirlər. Təhlükəsizlik sektoru, geniş cəmiyyət və siyasi kontekstin tərkib 

hissəsidir və əgər inzibati və hüquqi  strukturlar fundamental olaraq zəif və ya kor-

rupsiyalaşmış olarsa, o səmərəli işləyə bilməz. 

                                                            

142

 

Dylan Hendrickson and Andrzej Karkoszka, ‘The Challenges of Security Sector Reform’, SIPRI 

Yearbook, 2002, p. 179. 

 

172

Nəyə görə Hərbi Fərqlidir

143

? 

 

Hökümətin bütün sahələrində icraedici və qanunverici orqan arasında,onların 

uyğun funksiyaları baxımından, müəyyən dərəcədə gərginliyin olması qaçılmazdır.  

Bir tərəfdən, hakimiyyətin və məsuliyyətin bolünməsi olmalıdır ki,  potensial təhlü-

kəli hakimiyyəti  əllərində  cəmləşdirmədən icra orqanlarının səmərəli işi təmin 

olunsun, digər tərəfdən,o, aparılan işləri iflic etmədən qanunverici orqanın cəlb 

olunması vasitəsilə xalqın dəstəyini təmin edir. “Məhsuldarlıq” və “demokratiya” 

arasında tarazlıq saxlamaq səmərəli hökümət işi üçün əhəmiyyət daşıyır və  hərbi 

sahədə xüsusilə gözə çarpandır. 

Bu cür tarazlığı qurmaq zərurəti hərbi sahədə digər sahalərə nisbətən həm çox mü-

hümdür, həm də çox çətindir. Müdafiə sahəsi,sadəcə olaraq başqa bir büdcə sərf edən 

təşkilat deyil. O özü ilə, icra orqanı ilə parlament arasında münasibətləri mürəkkəbləş-

dirən, müəyyən özəlliklər və bacarıqlar gətirir və bu iki qollar arasında sürtüşmə üçün 

labüd potensialı artırır. Hərbinin işlərini daha çətin edən bir neçə səbəblər vardır. 

Birincisi, ordunu ölkənin təhlükəsizliyi maraqlandırır və o, dövlətin legitim güc 

işlətmə monopoliyasına sahib olan əsas alətdir. Beləliklə, o ölkənin müdafiəsi üçün 

həyatını və büdcəsini həsr edən qərar verir. Bu cür miqyaslı qərarlar siyasi rəhbərli-

yin boynuna öz işlərini düzgün qurması üçün və qərarlar və siyasi strategiyaların 

xalqın dəstəyini alması üçün əlavə məsuliyyət yükü qoyur. 

İkincisi, ordu silahlı qüvvələrin saxlanmasını  tələb edir. İstənilən cəmiyyətdə, 

əsasən silah və sursatlar onun ixtiyarında olduğundan ordunun mövqeyi xüsusi və 

fərqli olur. Bundan başqa, ordu ənənələrə,adətlərə  və  iş qaydasına görə bir-birinə 

qovuşmuş, yüksək dərəcədə təşkil olunmuş və intizamlı bir qrupu təmsil edir; lakin 

bunlardan əlavə, ordu bir yerdə işləmək zərurəti ilə, böhran və münaqişə dövründə 

bir-birindən asılılıqla- bu asılılıq sözün əsil mənasında həyat və ölüm arasında fərq 

adlana bilər- xarakterizə olunur. Bu cür asılılıq başqa peşəkar qüvvələrin iddia edə-

cəyi güclü əlaqələr və sadiqlik qurur və vəhdət və uzlaşma dərəcəsi tələb edir. İnti-

zam,işinə həsr olmaq və sadiqlik keyfiyyətləri  hərbi peşəni fərqli edir və bir çox 

halda cəmiyyətdən fərqli edir. 

Bir çoxları belə dəlillər gətirirlər ki, müharibənin dəyişən təbiəti və cəmiyyətdə 

baş verən tendensiyalar bu cür unikal keyfiyyətləri azaldır. Bu fəsil bu məsələni ət-

raflı müzakirə etmək yeri deyil, ancaq məqsəd bu dəyərlərin “orduda xidmətin və 

çoxlu Müttəfiq ölkələrin ordularında hərbçilərin funksiyalarının” əsasını təmin et-

məkdə  davam etdiyini söyləməkdir.  

                                                            

143

 Bu bölmə Simon Lunn-ın fəslini diqqətə çatdırır, ‘The Democratic Control of Armed Forces in 

Principle and Practice’, in Oversight and Guidance: The Relevance of Parliamentary Oversight 

for the Security Sector and its Reform, Hans Born, Philipp H. Fluri and Simon Lunn (eds.), 

Brussels/Geneva, 2003. Available at:http://www.dcaf.ch/_docs/sourcebk_ssr/Lunn.pdf

 

 

173

Əlavə olaraq,yürsək dərəcədə təşkil olunmuş və hərbi həyatın strukturlaşmış xarak-

teri hərbçilərə dünyaya düz və sadə gözlə baxmağa sövq edir. Bu baxış, çox vaxt daha 

mürəkkəb və müqayisədə yəqin ki,”qaranlıq” dünya siyasəti ilə tərslik yaradır. Rəqa-

bətli maraqların daxili və xarici siyasətdə tarazlığı  və barışığı üçün əhəmiyyətli olan 

güzəşt və kompromis terminləri,səmərəli fəaliyyətdə olan ordunun vacib xarakteristi-

kaları olan qiymətləndirmə və qərarların aydın və açıqlığı ilə asan yola getmir. Bu hal, 

eyni problemin ən müxtəlif qavrayışlarına gətirə bilər və ordu ilə siyasi tərəflər arasın-

da sürtüşmə mənbəyinə çevrilə bilər. Minimum  olaraq, bu cür sürtüşmə “bizim siyasi 

başbilən”-lərin etdiklərinə zabitlərin yemək və ya istirahət yerlərində dedi-qodu ilə 

məhdudlaşa bilər. Fövqaladə hallarda isə, o hökümətə qarşı hərbi müdaxiləyə və ya ona 

qarşı müqavimətə gətirə bilər. Bu hadislər baş verəndə və belə hadisələr çox olmuşdur, 

ordu onların yüksək amallara sadiq qaldıqlarını, yəni hər hansı müddət üçün qurulmuş 

hökümətə yox, millətə,konstitusiyaya sadiq qaldıqlarını bildirirlər.  

Çox sayda hökümətlər, özlərinin hər hansi tarixi məqamında fərqli dərəcələrdə “or-

dunun coşması” ilə rastlaşmışlar. İttifaqın bir çox üzvləri Türkiyə, Yunanıstan, İspani-

ya  və Portuqaliya özlərinin son tarixində bu problemlərlə üzləşmişlər. 

Bu gün heç bir yetişmiş demokratik ölkədə bu cür ciddi narahatçılıq yoxdur. Ordu-

nun və mülkilərin uyğun rolları aydın şəkildə müəyyən edilmiş və başa düşülmüşdür, 

baxmayaraq ki, irəlidə görəcəyimiz kimi, bir çox sahələr var ki, orada bölünmə xətləri 

getdikcə asanlıqla örtülür. Silahlı qüvvələr üzərində demokratik hakimiyyətin əhəmiy-

yəti hər yerə yayılır-məsələ ondadır ki, istənilən cəmiyyətdə, ordu ,strategiyanın müəy-

yən edilməsi və resursların ayrılmasına mühüm təsir imkanı olan güclü korporativ or-

qan kimi  görünür.  Silahlı qüvvələr üzərində demokratik hakimiyyətin mənası, silahlı 

qüvvələr və onların tələbatlarının ölkənin prioritetlərində uyğun yer tutmasını təmin et-

mək,onların ölkə resurslarını hədsiz dərəcədə özlərinə sərf etməməsini  və hər hansl si-

yasətin yeridilməsinə hədsiz nüfuz etməməsini təmin etməkdir. 

Bu səbəblərdən, ordunun qurulması və idarə olunması elə təşkil olunmalıdır ki, 

maksimum hərbi peşəkarlıq və məhsuldarlıq təmin olunsun və digər tərəfdən  siya-

si nəzarət və xalq dəstəyi də təminat altına alınsın. Orada əlavə məsələlər var ki, bu 

məqsədlərə çatmağı çox çətin edir. Ordu içində belə inanc var ki,hərbi məsələlər ən 

yaxşı olardı ki,hərbçilərin ixtiyarında olsun. Başa düşüləndir ki, ordunun işi müna-

qişəyə və potensial insan itkisinə hazırlaşmaqdır.  Bu hal kənar və ya qeyri peşə-

karların  müdaxiləsini həssas məsələyə çevirir. 

 

Parlament Praktikası 

 

Konseptual baxımdan parlament suverendir  və müdafiə büdcəsini təsdiqləyir və 

nəzarət edir. O qanun yaradır və müdafiə və təhlükəsizlik siyasətinin inkişafı, yeri-

nə yetirilməsi və gözdən keçirilməsi üçün icra orqanlarını parlament qarşısında ca-

vabdeh tutur. O, həmçinin, fövqaladə  vəziyyət və ya müharibə elan edilməsi və 

 

174

ləğv edilməsi işlərinə baxır. Parlament praktikası,təbii,hərbi formadan uzaqdır. 

NATO ölkələri parlamentlərinin nüfuz etmə dərəcəsi müxtəlifdir və o müxtəlif 

yollarla edilir. Parlamentlərin hamısının Xarici İşlər və Müdafiə üzrə Komitələri və  

çoxunun Avropadan sorumlu və  Kəşfiyyat üzrə Komitələri də vardır. Yəqin ki, 

Almaniya müdafiə büdcəsini daha  çox nəzarətdə saxlayan ölkədir.  Fransa parla-

mentinin hesabatçısı var və onun hesabatı parlamentin ümumi iclasına çıxarıla bi-

lər. Niderlandiyanın qanunverici prosesi şifahi debatlar başlamazdan  əvvəl bütün 

partiyalardan gələn və hökümətin geniş surətdə cavablandırdığı bir neçə silsilə ya-

zılı şərhlər və suallardan ibarətdir. 

Məsləhət və qərar üçün səlahiyyəti olanlarla, öz bacarıqları ilə dolayı nüfuzları 

vasitəsilə icra orqanlarını cavabdeh tutanlar arasında fərq vardır. Spektrin bir ucun-

da ABŞ Konqresidir və o, hakimiyyət bölgüsunə əsasən Müdafiə Nazirliyini hətta 

üzücü detallar ilə öz qarşısında sıx surətdə hesabatlı edir. Senat və Nümayəndələr 

Palatası və onun üzvləri işçi və dəstəkverici resurs baxımından paralel olmayan re-

surslara malikdir. 

Spektrin başqa ucunda Britaniya parlamenti durur və onun birbaşa nəzarəti ildə bir 

dəfə müdafiə büdcəsinə səs vermək və üstəgəl müxtəlif debatlar olur. Hökümət spesifik 

büdcə qərarları üçün parlamentdən razılıq əldə etməli deyil. Parlamentin Britaniya mü-

dafiə büdcəsi hazırlanmasında rolu azdır və bu rol qəti olaraq icra orqanlarının üzərinə 

düşür. Bu cür münasibət Britaniyanın tarixi ilə və yüksək səviyyəli peşəkar və nisbətən 

qapalı olan mülki xidmətdən asılı icra orqanları ilə bağlıdır. 

Britaniya parlamentinə və onun Müdafiə üzrə Xüsusi Komitəsinin funksiyasına 

fərqli kontekstdə baxılmalıdır. O ictimai rəyin çatdırılmasında və nöqtələnmiş din-

ləmələr və hesabatlar vasitəsilə müdafiənin daha da şəffaf olmasında əsas rol oyna-

yır. Eynilə, parlamentə hesabatlı olan Milli Audit İdarəsi hökümətiin müxtəlif 

proqramlarını  dərinliklə yoxlamaqla, höküməti ayaq barmaqları üzərində saxlayır 

və spesifik olaraq, xərclərin nə qədər səmərəli istifadə edilməsini yoxlayır. 

Başqa digər parlamentlərin Britaniyadan daha çox təsir imknalrı vardır, amma 

ABŞ Konqresinin modelindən geridə qalırlar. Alman Bundestaqı, Niderlandiya və 

Danimarka parlamentləri daha uyğun modellər təklif edərək avadanlıq almağa və 

qoşun yeridilməsinə dair məsləhətçi rəsmi səlahiyyətlərə malikdirlər. 

Birbaşa və dolayı nüfuzla bağlı  bu cür ümumi fərqlər çərçivəsində, parlament 

fəaliyyəti  beləliklə üç geniş sahəyə bölünə bilər: hesabatlılıq,nəzarət və şəffaflıq. 

 

a)  Hesabatlılıq  

 

Bütün parlamentlər öz hökümətlərini illik zəruri maliyyə ayrılmaları ilə öz qarşısın-

da cavabdeh tuturlar,baxmayaraq ki, bu uzun yoxlama prosesinin sonudur və ya sadəcə 

rəsmi razılıqdır. Modeldən asılı olmayaraq, “pul kisəsinin gücü” istənilən höküməti 

 

175

maliyyə xərcləri tələbini izah etməyi və əsaslandırmağı tələb edir. Hesabatlılıq,dinlə-

mələr vasitəsilə və ya xüsusi komitələr qurmaqla spesifik məsələlərə baxmaqla da tə-

min oluna bilər. Sonuncu ilə bağlı nümunələr Kanada əsgərlərinin Somalidə davranişı 

ilə əlaqədar Kanada parlamentinin təhqiqatını və Belçika sülhməramlılarının Ruandada 

ölümünə gətirən hadisələrlə bağlı Belçika parlamentinin soruşdurması ola bilər. 

 

b)  Parlament Nəzarəti 

 

Həlledici məsələ icra orqanının qərarları üzərində parlament nəzarətinin əsil tə-

sir  dərəcəsidir. Parlament icazəsi mühüm təsir alətidir. Çoxlu ölkələrdə, əsas silah 

sistemlərinin alınması üçün parlament icazəsi tələb olunur və bununla parlament 

faktiki olaraq silah alınması qərarında iştirak edir.  

Bir çox müttəfiq ölkələrdə, hökümət xaricə qoşun göndərdiyi halda konstitusiya 

tələbinə görə parlamenti xəbərdar etməlidir, bir qismi üçün isə parlament rəsmi  

icazə verməlidir. Yeni missiyalar parlamentlərin daha təcili formada xəbərdar ol-

ması və yeridilən qoşunların şərtləri ilə bağlı məsləhətləşmələr üçün tələbləri artıra-

caq

144

.  Bu demokratiya ilə hərbi məhsuldarlıq arasında tarazlığı sınaqdan keçirə-

cək, analoji olaraq, müharibədən başqa, digər güc işlətmə hallarında. Yuqoslaviya-

ya qarşı hava kampaniyası və Əfqanıstandakı son əməliyyatlar bu ehtiyacı əks etdi-

rir. Lakin, bütün müttəfiq ölkələrdə  rəsmi məsləhətləşmə  səlahiyyətlərindən asılı 

olmayaraq, parlament dəstəyi bu cür fövqaladə hallar üçün ilkin şərtdir. 

Çoxlu parlamentlərin müqavilələri ratifikasiya etmək səlahiyyətləri vardır, o cümlə-

dən, NATO –nun genişlənməsi ilə əlaqədar.Əsil sual ondadır ki, müdafiə siyasətinin mü-

əyyən edilməsində,silahlı qüvvələrin idarə edilməsində, parlamentlər nə qədər dərinə ge-

də bilər, məsələn: onlar əməliyyat məsələlərində xəbərdar və ya məsləhət edilməlidirlər-

mi; və ya strategiya və ya doktrina hazırlanmasında; və ya alqı-satqı qərarlarında? 

Yenidən,hərbi və siyası məsələlər arasında bölünmə xətti üzərində sual ortaya çıxır. 

Simon Lunn-ın gəldiyi nəticəyə görə, sağlam düşüncə onu deyir ki, elə sahələr var ki, 

burada parlamentin orduya öz işini necə görməlidir göstərişi vermək doğru deyil. Digər 

tərəfdən, parlament müntəzəm və vaxtlı-vaxtında məsləhətləşmələr vasitəsilə tam mə-

lumatlandırılmalıdır;bütün sahələr parlament nəzarəti və yoxlamaları üçün açıq olmalı-

dır,icra orqanlarının hakimiyyəti məsuliyyətli idarə etməsi üçün onların çevikliyi olma-

lı, lakin həmişə diqqətli olmalıdır ki, parlament onu izləyir. 

                                                            

 

144

 

Parlamentlərin SDƏ ilə bağlı  səlahiyyətləri ilə  əlaqədar müqayisəli analizə bu yazıda 

baxmaq olar: Hans Born and Marlene Urscheler, ‘Democratic Accountability and Parliamentary 

Oversight of Multinational Peace Support Operations: Powers and Practices of Parliaments in 17 

Countries’, yazı Brüsseldə 12-14 İyul,2002- ci ldə keçirilən seminarda təqdim edilmişdir  ‘The 

Fourth PCAF Workshop Strengthening Parliamentary Oversight of International Military Co-

operation / Institutions in Euro-Atlantic Area’, . Burada əldə etmək olar: 

http://www.dcaf.ch/news/past_2002/ev_brussels_02071214_BORN_URS.pdf 

 

176

c)  Şəffaflıq 

 

Parlament debatları və hesabatları müdafiə sektorunun daha şəffaf olmasına kö-

mək edir və ordu haqqında ictimai məlumatlılığı artırır. Onlar,ordu üçün vacib olan 

ictimai konsensusun yaranmasında mühüm rol oynayır. Ordu sahəsində parlament 

işi ümumi təhlükəsizlik mühitinin mühüm hissəsini formalaşdırmalıdır və təhlükə-

sizlik bir neçə nəfərin mülkiyyəti və preroqativi yox, sərbəst və acıq müzakirələr 

nəticəsində yaranmış hərbi cəmiyyət tərəfindən formalaşdırılmalıdır.  

Parlamentlərin rolu ilə bağlı aparılan müzakirələr, onların rolunu mülki-hərbi 

münasibətlərin geniş kontekstində araşdırmadan tam nəticə verməyəcək. Parlamen-

tarlar silahlı qüvvələrlə cəmiyyət arasında təbii körpü formalaşdırırlar.Çoxlu sayda 

parlamentarlar hərbi obyektlər və ya müdafiə sənayeləri vasitəsilə öz seçiciləri ilə 

xüsusi  əlaqədədirlər və ya onların özləri keçmiş  hərbçilərdir. Müdafiə komitələri 

əsgərlərin firavanlığı və hüquqlarını qorumaq üçün fəaldırlar. 

O zaman təsirli parlament müdaxiləsi üçün hansı maneələr var?Müdaxilənin 

modelindən və dərəcəsindən asılı olaraq, parlament təsirliliyi parlamentarların mə-

lumatlı və bilikli olmasından asılıdır. Lakin,hərbinin unikal xarakteristikaları tələb 

olunan bacarığı qazanmağı problemli edir. 

Bir sahə kimi, hərbi həmişə özünü həm gizliliyə və həm də istisnalılığa söy-

kəmişdir( milli  təhlükəsizlik baxımından uyğun informasiyaların verilməsi 

məhdudlaşdırılmışdır). Soyuq Müharibənin bitməsi ilə bu amil daha az maneə 

yaratdı, lakin məxvilik hələ  də vacb informasiyaların bir qisim səlahiyyətliyə 

verilməsinə məhdudiyyət qoyur. Tez-tez icra orqanları, tələb olunan informasi-

yaların həssas olduğunu arqument gətirərək açıqlamaq istəmir. NATO kimi 

beynəlxalq təşkilatların üzvü olmaqdan istifadə edib informasiyaların təşkilatın 

qaydalarınıa uyğun olaraq saxlanıldığını səbəb göstərirlər. Parlamentlər məxvi-

lik məsələsi ilə  fərqli üsullarla məşğul olur. Çoxu”bilmək lazımdır”  əsasında 

çalışırlar, baxmayaraq ki, “lazımdır”-ı icra orqanları müəyyən edir. Bir çoxu 

qapalı dinləmələrlə tələbləri qarşılayır. 

 

Müdafiə Komitələrinin Xüsusi Tapşırıqları 

 

Təhlükəsizlik siyasəti üzrə: 

 

•  Müdafiə Nazirliyi tərəfindən elan olummuş  əsas siyasi təşəbbüsü 

yoxlamaq və xəbər vermək; 

•  Milli hərbi/təhlükəsizlik strategiyasının məqsədləri çərçivəsində 

müdafiə nazirliyinin fəaliyyəti ilə bağlı illik hesabat; 

•  Öz siyasi səlahiyyətlərini necə yerinə yetirməsi ilə bağlı müdafiə 

 

177

nazirinin periodik olaraq yoxlanilması; 

•  Müdafiə Nazirliyinin informasiya azadlığı qanunu ilə əlaqəli şika-

yətlərini və onların hansı yollarla olursa- olsun parlamentə verdiyi infor-

masiyanın dəyərini nəzərdən qaçırmamalı, 

•  Xüsusi maraq daşıyan sorğular aparmaq və parlamentə hesabat 

vermək( Belçika,Kanada,Almaniya,Macarıstan,İtaliya, Norveç və başqala-

rında olduğu kimi,baxmayaraq ki,Polşa və Türkiyə kimi ölkələrdə komitə-

lərin buna səlahiyyətləri yoxdur); 

•  Təhlükəsizlik sektoru ilə bağlı hərbi heyətin və mülkilərin petisiya-

ları və şikayətlərinə baxmaq. 

 

Qanunvericiliklə bağlı: 

 

•  Hökümət tərəfindən təklif edilən və parlament tərəfindən isnad 

edilən qanunvericilik layihəsinə baxmaq və onunla bağlı hesabat vermək;  

•  Parlament silahlı qüvvələrin sayı,tərkibi,strukturu və orta və uzun-

müddətli inkişafı ilə bağlı qərar verməlidir. O,həmçinin,hərbi Hökümət Sə-

nədləri və ya oxşar sənədlər, hərbi heyətin hüquqi statusu ilə bağlı qanun-

lar( aidiyyatı olan yerlərdə vicdan səbəblərindən orduda xidmət etməyənlər 

haqqında), orduya çağırış, rütbə artırma və mənsəb imkanları haqqında qa-

nun qəbul etməlidir; 

•  Müdafiə nazirliyinin məsuliyyət zonası daxilində beynəlxalq və ya 

bölgəsəl müqavilələr və strukturlara baxmaq və parlamentin diqqətini xü-

susi debat və ya başqa mülahizələr tələb edən siyasi məsələlərə cəlb etmək: 

ratifikasiya və ya qoşulma,uyğun siyasi strategiyalar və qanunvericilik, 

büdcə ayrılmaları; 

•  Uyğundursa, nazirə yeni qanun təklifi ilə çıxış etməsi üçün müraci-

ət etmək və ya yeni qanun layihəsini komitənin özünün  irəli sürməsi ilə 

yeni qanunvericilik təşəbbüsündə olmaq. 

 

Xərclərlə bağlı 

 

•  Müdafiə nazirliyinin əsas dəyərləndirmələri və illik xərclərini göz-

dən keçirmək və hesabat vermək; 

•  Müdafiə nazirliyinin təqdim etdiyi hər bir tamamlayicı  dəyərlən-

dirmələrə baxmaq  və əlavə müzakirə tələb edərsə parlamentin gündəliyinə 

salmaq; 

•  Müdafiə nazirliyinin idarə edilmə xərclərinə məhsuldarlıq qənaəti-

nin təsiri ilə bağlı periodik hesabat vermək; 

 

178

•  Lazım gələrsə, səlahiyyətli orqanların audit keçirməsni tələb et-

mək. 

 

İdarəetmə və inzibati idarəçilik: 

 

•  Silahlı qüvvələrin hər bir qolunun hesabatlarına və xərclərinə bax-

maq və hər hansı bir xüsusi maraq kəsb edən məsələ ortaya çıxarsa perio-

dik olaraq hesabat vermək; 

•  Diqqətə almaq və lazım gələrsə,dəlil əldə etməklə icra orqanları tə-

rəfindən edilən hər bir əsas təyinatla bağlı (aparıcı hərbi komandanlar, ali 

mülki qulluqçular) hesabat vermək;  

•  Müdafiə sektorunun daxili strukturunu və sonda parlamentlə əlaqə-

li kənar orqanlarla( məsələn,ombudsman) nəzərdən keçirmək və parlamen-

tin diqqətini mümkün iş rejiminin pozulmasına cəlb etmək. 

 

Məhkəmə Perspektivləri 

 

Formada olan əsgər vətəndaşın mövqeyi çox cəhətlərə görə onun mülki tərəfdaşın-

dan fərqlənir. O, öz öhdəlikərini yerinə yetirəndə daha geniş risklərə gedir və bu de-

məkdir ki, onun həyatı riskdə qala bilər. O əmrlərə(legitim)riayət etməlidir və hərbi in-

tizam daşıyıcısıdır və bu intizam başqa hər hansı bir peşənin əmək şəraitindən daha da 

ciddidir. İndiki carı təhlükəsizlik mühitində, ordunun  prioritetləri dövlətin müstəqilli-

yinin müdafiə edilməsi və ərazi müdafiəsinə yox daha çox xaricdə qanun və qaydanın 

bərpasına  yönəlmişdir. Paradoksal olsa da, onun peşəsi çox təhlükəli olmuşdur.Soyuq 

müharibə dövründə fəlakət başlasaydı, baxmayaraq ki, onun ehtimalı az idi, o məhvol-

ma ilə üzləşəcəkdi.  Bu gün fərdi əsgər sülhməramlı və sülh yaratma əməliyyatlarında 

daha çox istifadə edilir  və mürəkkəb vəziyyətlərdə düşmənin tam əhatəsində olaraq 

güc işlətmək üçün öz üzərinə böyük məsuliyyət götürür. Əlavə olaraq,o, iş vaxtının bö-

yük hissəsini ölkəsindən kənarda keçirməli olur. 

Bu xüsusi şərtlərin əvəzində, əsgərin də statusu öz ölkəsinin qanunlarında möh-

kəmləndirilməlidir. Bu qanunlar könüllü əsgərlərin,ehtiyatda olanların iş şəraiti, (o 

cümlədən, çağırışçılar üçün şərait) və mümkün olduğu hallarda məcburii çağırışçı-

ların iş  şəraitini nizama salan qanunlar olmalıdır. Bu qanunlar və nizamnamələr, 

hərbçilərin hüquqi vəziyyəti mülki xidmətin statusundan fərqli olan hər bir yerdə 

işləməlidir. Xüsusilə, bu qayğılar ödəmə,pensiyalar,şikayət prosedurları,hərbi inti-

zam,cinayət hüququ və yaralanmalar və itkilər üçün kompensasiya məsələlərini su-

al altında qoyur. Ödəmələr üzrə,xaricdə xidmət  və ya fövqaladə təhlükəli missiya-

lar üçün pul vəsaiti ayrılır. Pensiya məsələlərinə gəlincə,ordu burada xüsusi möv-

qedədir,çünki onlar adətən mülki qulluqçulardan erkən pensiyaya çıxır və ona görə 

 

179

də keçid dövrü üçün tədbirlər görulməlidir. Bir çox ölkələrdə, müəyyən zaman  ər-

zində zabitlər irəli çəkilmədikdə xidmətdən gedirlər,lakin onlar öz maliyyə vəziy-

yətlərinin sonra necə olacağını düşünməlidirlər.  

Hərbi intizam və cinayət hüququ ayrıca fəsildir.Ümumi prinsip kimi, komandirə  

cəza tətbiq etmək izni verilir,lakin onun miqyası üç amillə  məhdudlaşır  və ölkə-

dən-ölkəyə fərqlənir.Birincisi,onun verdiyi cəzaların məhdudluğudur, ikincisi cəza 

almış əsgərin hərbi ierarxiya çəçivəsində yuxarı dairələrə apelyasiya hüququdur və 

üçüncüsü, hərbi cinayət məcəlləsində sadalanan cinayətləri komandirin hərbi məh-

kəməyə göndərmək öhdəliyidir. Komandir cinayət işləri haqqında daha yuxarı səla-

hiyyətli dairələrə hesabat verməlidir və o, hətta artıq inzibati cəza verməsinə bax-

mayaraq hərbi məhkəmə qurulması haqda çağırış edə bilər. 

Hərbçi tərəfindən törədilmiş bütün cinayətlərin hərbi məhkəmə tərəfindən baxıl-

ması müzakirə mövzusuna çevrilmişdir. Çoxlu ölkələrdə, hətta hərbçi  cinayəti xa-

ricdə törədibsə də, vətəni olduğu ölkənin qanunları ilə məhkəmə edilir. Burada qa-

nun bayrağın dalınca gedir. Əgər ordu xaricdə yerləşibsə, bu yurisdiksiyanı nizam-

lamaq üçün “qüvvələrin statusu” sazişı imzalanır.  Kiminsə hərbi və ya mülki məh-

kəmə tərəfindən məhkəmə edilməsi vətəndaşı olduğu ölkənin qanunvericiliyindən 

asılıdır.Niderlandiyada,hərbi cinayət  məcəlləsi silahlı qüvvələrin əsas tapşırıqları-

na təsir edən cinayətlərə tətbiq edilir. Başqa digər cinayətlərə, mülki cinayət məcəl-

ləsi tətbiq edilir. Hərbi heyətlə bağlı bütün hallar mülki məhkəməyə göndərilir və 

məhkəmə bu işlər üçün iki mülki və bir hərbi zabit olaraq xüsusi  formada oturur. 

Hərbi məhkəmələrin böyük çatışmamazlığı onların tərəfsiz və müstəqil olma-

masındadır

145

. Hakimlər hərbi elitanın bir hissəsidir və onların işinə və mənsəb im-

kanlarına təsir edən daxili təzyiqə əyilə bilən olurlar. Buna görə, bir çox ölkələrdə 

hərbi məhkəmələr ləğv edilmişdir. Norveç bunu 1955-ci ildə, cinayət işlərinin az 

olmasından dolayı, ayrıca məhkəmə  təsis etməyin mənasız olmasından etmişdir.  

Fransada, Mitteran höküməti də onu ləğv etdi, lakin xaricdə xidmət edən hərbçilər 

üçün  və Fransa ərazi sularından kənarda xidmət edən dəniz qüvvələri üçün saxla-

dı( onlar başqa cür mülki cinayət məcəlləsi ilə məhkəmə oluna bilməzdi). Almani-

ya və Niderlandiya hərbi heyətin qanun pozuntuları ilə məşqul olması üçün bir qi-

sim mülki məhkəmələrdə hərbi palatalar açmaqla problemi həll etdi. Bu palatalar-

dakı hakimlər  əlavə olaraq hərbi cinayət hüququ üzrə  və silahlı qüvvələrə aid ni-

zamnamələrlə bağlı təlim keçirlər. 

İstənilən təşkilatda,xüsusilə də, qapalı təşkilat olan silahlı qüvvələrdə müstəqil 

müfəttişlik çox incə bir məsələ sayılır. Qoşun növlərinin komandanları, onu özləri-

nin daxili işlərinə səs-küylü müdaxilə kimi qəbul edərlər. Buna baxmayaraq, o, de-

                                                            

145

  Jovan Lj. Buturović  tərəfindən maraqlı analiz təqdim edilir, ‘Military Courts and 

Human Rights’ in Protection of Human Rights in the Army and the Police, Centre for Civil-

Military Relations in Belgrade, 2003, pp 101-120. 

 

180

mokratiyanın vacib element kimi sübut olunmuşdur. Müdafiə nazirinin öz idarəsi 

daxilində, onun siyasətinin dəqiq yerinə yetirilməsi və idarəetmənin müasir stan-

dardlara uyğun olub-olmaması barədə müstəqil məsləhətə ehtiyacı var. Ona görə 

həmən qoşun komandanlarının rütbəsinə ekvivalent olan və sürpriz yoxlamalar sə-

lahiyyəti olan baş müfəttişə ehtiyac duyulur. O, həmçinin, Nazirin müraciəti ilə 

sorğular verə bilər,məsələn,qalmaqal iddiaları  qəzetlərdə  çıxdığı zaman. Müstəqil 

hesabat, hətta o nazirliyin daxilində belə hazırlansa, nazirliyin siyasi rəhbərliyinə 

olan inamı artırır.Korrupsiya halları daha yaxşı kənar hökümət idarəsi olan Audi-

torlar Məhkəməsi vasitəsilə idarə olunur,lakin daxili prosedurlar saxtakarlıq şansla-

rını minimuma endirmək üçün şəffaf olmalıdır.  

Artan sayda dövlətlər dövlət idarələrinin qərarları,addımları və ya hərəkətsizlik-

ləri ilə bağlı xalqdan gələn şikayətlərə baxmaq üçün Ombudsmanlıq təsis edirlər. 

Ombudsman, ya parlament tərəfindən seçilir,ya da dövlət başçısı və ya baş nazir tə-

rəfindən parlamentlə məsləhətləşmədən sonra təyin olunur. Ombudsmanın rolu  və-

təndaşların hüquqlarının pozulmasına qarşı,hakimiyyətdən sui-istifadəyə qar-

şı,səhv, diqqətsizlik və pis idarəetməyə qarşı olub dövlət idarəetməsini təkmilləş-

dirmək, hökümətin fəaliyyətinin daha açıq  və hökümət və onun qulluqçularını icti-

maiyyət qarşısında daha hesabatlı etməkdir. Ombudsmanlıq təsisatı ölkə Konstitu-

siyasına daxil edilə bilər və qanunvericiliklə dəstəklənər və ya qanunvericilik aktı 

ilə yaradıla bilər. 

İnsanların hüquqlarını qorumaq üçün ombudsmanın müxtəlif səlahiyyətləri vardır: 

 

•  Hökümətin inzibati idarələrinin qanun əleyhinə və ya ədalətsiz fəa-

liyyəti haqqında araşdırma aparmaq; 

•  əgər obyektiv təhqiqat uyğunsuz idarəetmə aşkar edirsə, o zaman 

uyğunsuz idarəetmə davranışını ləğv etmək üçün tövsiyələr vermək; və 

•  spesifik hallarda öz fəaliyyəti barədə hökümətə hesabat vermək və 

əgər spesifik hallarda edilən tövsiyələr hökümət tərəfindən qəbul edilmirsə 

parlamentə şikayət etmək. Çox sayda Ombudsmanlar öz işləri ilə bağlı illik 

hesabat hazırlayır və qanunvericiliyə və geniş ictimaiyyətə çatdırır

146

. 

 

Ombudsman dəyişim üçün tövsiyələr verir və adətən icrası məcburi qərarlar ve-

rə bilmir. Buna baxmayaraq,onun işinin nəticələrinın ictimaiyyətə açıq elan olun-

ması, elə onun yerinə yetirilməsi üçün güclü amildir. Bu, həmçinin,ayrıca müdafiə 

                                                            

146

  The International Ombudsman Institute Information Booklet quoted in Parliamentary 

Oversight of the Security Sector: Principles, Mechanisms and Practices, Hans Born, 

Philipp Fluri and Anders Johnsson (eds.). Handbook for Parliamentarians No. 5, 

DCAF-IPU, 2003, p. 90-93. Available at: 

 http://www.dcaf.ch/oversight/proj_english.cfm?navsub1=12&navsub2=3&nav1=3 

 

181

Ombudsmanı olan hallara da aiddir. Başqa adlar altında bu cür rəsmi orqan Avstra-

liya, Kanada, Finlandiya, Almaniya, Portuqaliya və İsveçdə çalışır. Almaniya ha-

lında, parlamentin üzvü olan Silahlı Qüvvələr üzərində Parlament Komissarının bü-

tüm hərbi obyektlərə məhdudiyyətsiz çıxışı vardır. Onun ikil funksiyası silahlı qüv-

vələrin şəxsi heyətinin başlıca hüquqlarını qorumaq və parlament hakimiyyəti üçün 

Bundestaqa kömək etməkdən ibarətdir. Bu halda, digər tərəfdən, o, öz yekun nəti-

cələrini geniş ictimaiyyətə açıqlaya bilməz,lakin onun funksiyası parlament ilə hər-

bi rəhbərlik arasında vacib əlaqə kimi xidmət edir.